Nga Hasan M. Shahinaj
Pjesa e parë
Memorie.al / Herë pas here u kam servirur njoftime për librin “Riza Kishta, emër që nuk harrohet”, sepse ashtu kanë qenë dhe reagimet për të. Që nga botimi i tij, më 2020 e, deri tani, është ribotuar tri herë, brenda vitit të parë e lexuan rreth 5 mijë vetë, e janë shkruar e botuar mbi 20 shkrime nga autorë të ndryshëm, si kritikë, shkrimtarë, historianë e publicistë. Edhe kësaj here, shkruan studiuesi, shkrimtari, poeti e publicisti Hasan M. Shahinaj, që vjen me një studim të thelluar të botuar në disa gazeta, nga përzgjodha botimin e “Fjalës së Lirë” në Londër. U jam shumë mirënjohës dhe i falënderoj: autorin që ka realizuar një punim serioz e me vlera, si dhe botuesit që e publikojnë.
(Dr. Fatmrir Terziu)
Një monografi realiste, objektive, me shumë vlera.
Kam ndër duar për një rilexim dhe refleksion analitiko-sintetik librin monografik të autorit të mirënjohur Meçan Hoxha, me titull “Riza Kishta emër që nuk harrohet”, botim i vitit 2020, dhuruar edhe mua me autograf, më 10 qershor 2021. Përpos mirënjohjes për autorin, për këtë këmbim dhurator (sepse edhe unë ia dhashë monografinë time, historike-pedagogjike “Shkolla shqipe emër madhe e Trebishtit”, me 453 faqe); dua të nënvizoj se: përkimi rastësor i autografit i 10 qershorit 2021, me datën historike – famoze e të përveçme në historinë tonë kombëtare të 10 qershorit 1878, pra të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, më detyron dyfish përkushtim për këtë libër në serinë e kolanës 14 vëllimshe, botuese të autorit Meçan Hoxha, i cili edhe në këtë libër monografik, të përveçëm, të pasur e interesant, me një aftësi profesionale prej studiuesi cilësor e historiani të mirëfilltë, bën si të thuash, një “autopsi” të realitetit të përjetuar nga heroi i gjallë, Riza Xhemal Kishta, në kohë e në hapësirë.
Për rrjedhojë, që në krye të herës, dua të përgëzoj autorin e aftë, Meçan Hoxha, i cili na ka portretizuar personazhin e personalitetin Riza Kishta, me vërtetësi shkrimoro-hulumtuese në të gjithë veprimtarinë e tij të ngjeshur, në dy kohët që jetoi, guxoi, punoi, rezistoi e triumfoi porsi sfidant i vërtetë i njeriut të fortë, të brumosur, karakterial, trim, besnik i pashoq dhe shumë popullor; i lakmuar ndër brezat e kohës, edhe pse rrojti fatalisht vetëm 52 vjet. Ja disa pika kyçe të refleksionit tim të thjeshtë studimor:
Së pari:
Libri “Riza Kishta, emër që nuk harrohet” plotëson të gjitha kriteret e llojit të prozës monografike; domethënë, autori i mirënjohur dhe sprovuar në këtë fushë (edhe në librat e botuar në vijimësi) ka realizuar dukshëm një skaner historiko-letrar “radiologjik” të personalitetit kompleks të Riza Kishtës, me dritëhijet e virtytet e veta. Kjo punë e vështirë disavjeçare e autorit (qysh nga viti 1994, siç pohon edhe vetë), e shtrin veprimtarinë e heroit Kishta në harkun kohor 1918-1949, pra deri në shuarjen fizike të tij.
Kësisoj, pra, përpos qëmtimit dhe vjeljes së pikave kyçe biografike edhe vetë-treguese të personazhit-monografik; kërkon aq maturi e kujdes e finesë historiko –letrare, për të pasqyruar origjinalisht detajet kryesore, me qëllim që të individualizohet (por edhe tipizohet) personazhi me virtytet e përveçme të tij, ballafaquar me rrethanat, administratën e superstrukturën e dy regjimeve, rrymave e korenteve të tjera.
Shkurt, autori Hoxha, me përvojën e pasur shkrimore, e merr si të thuash për dore heroin Riza Kishta, qysh nga etnogjeneza fëmijërore e trevës, ku ka çelur sytë në vitin 1897, në fshatin Kishtë të Vërçës së Gramshit e, deri në 18 maj 1949, ditën fatzezë të shuarjes mizore nga regjimi komunist. Këndvështrimi objektiv i paanshëm, i vëmendshëm në çdo hap e paragraf i autorit Meçan Hoxha, na ka dhënë një monografi tjetër-lloj, krahasuar me të tjerë; nga sa kemi lexuar e analizuar modele të ca autorëve subjektivist, emocionalë e formalistë.
Autori i librit Hoxha, duke njohur deri në detaje historinë reale të krahinës së Gramshit, në të dy kohët si më lart, vë pikat mbi “i”, siç duhet e siç e kërkon monografia në kategoritë objektive historiko-filozofike se: historinë e bën populli (këtu jepet gjerësisht Gramshi, si palcë kockore e Atdheut, bir i denjë i së cilës deri në frymën e fundit, ishte e mbetet po aq denjësisht, Riza Xhemal Kishta).
Koha dhe vetëm ajo i vlerëson ose zhvlerëson njerëzit nga bëmat e kontributi i tyre (këtu Riza Kishtën e provoi koha disa herë dhe e çmoi, e vlerësoi meritueshëm, ndonëse me luhatje e vonesë nga strukturat tona miope). Mirëpo Riza Kishtën, e ndoqi dhe i besoi deri në fund, madje edhe sot, populli i zgjuar, trim, besnik, punëdashës e hallexhi i Gramshit me peripecitë e shumta, duke e strehuar me rrezik koke, për 18 muaj si rrallëkush, aq sa me të drejtë autori ynë objektiv, pohon përmes fjalës së urtë në fq. 148 të monografisë: ”Ai që të do, të fsheh edhe nën gjuhë!”
Së dyti:
Shkrimtari Meçan Hoxha, largpamës e i kompletuar në formimin e tij, jo thjeshtë profesionalo-shkrimor, por do të thosha edhe psikologjiko-historik, e ka përjetuar thekshëm dramën e stërzgjatur të Riza Kishtës dhe, duke e ditur mirë shkencërisht rolin e së vërtetës relative (se absolutja nuk ekziston, sipas Anshtajnit); na e ka portretizuar heroin-real, kompleks, historiko-antifashist e atdhetar të përveçëm të Riza Kishtës, me maturi, durim, kohëzgjatje (e përsërisim, që qysh nga 1994, siç pohon dhe vetë), duke hulumtuar e grumbulluar një mal me fakte historike arkivoro- burimore sa më të sakta, të shoshitura në sitën e imët; përveç shumë kujtimeve të shkruara, të dokumentuara të bashkëpunëtorëve, botimeve, fotove, faksimileve, rrëfenjave, debateve.
Kryesisht të njerëzve të thjeshtë anekënd, brenda Atdheut e deri jashtë, që nga Gjirokastra, Dibra, Tirana, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Italia etj., deri tek familjarët e farefisi i përndjekur apo, çdo njeri i ndershëm që i thotë vetes shqiptar. Prandaj monografia e autorit të aftë Meçan Hoxha, është e plotë, e vërtetë, objektive, origjinale në llojin e vet; madje edhe tërheqëse që të mban pezull me kërshëri e njëherësh ankth për lexim, rilexim, reflektim, sidomos sot e mot mot; kur një pjesë e shoqërisë sonë shqiptare, për fat të keq pjesa intelektuale, po hallakatet drejt rrymave kozmopolite (qytetar i botës e mohues i Atdheut), digjitalizimit galopant, teknologjisë marramendëse artificiale etj, etj, kinse për t’u bërë “modernë”, duke harruar çuditërisht qëllimshëm për rrënjë-thellat tona nga burojnë realisht e etnikisht dhe ku po shkojmë qorrazi padrejtësisht!
Sikur vetëm kapitullin “Hyrje” të monografisë, të zgjeruar, kuptimplotë, ilustruar e faktuar bollshëm, të rilexosh e meditosh me vëmendjen e duhur e, të përqendruar fort; do të kuptosh shumëçka për këtë libër të realizuar kaq mirë prej 200 fq, i cili (sipas meje H.SH.), konkurron dhe fiton pikësimin e plotë, pa asnjë mëdyshje, me çdo simotër monografi, biografi e autobiografi shkrimore të kësaj gjinie të prozës shqipe, veçmas e ritheksoj, të letërsisë dokumentar- memoralistike.
Autori i njohur Meçan Hoxha, me sinqeritet të hapur për lexuesin e paanshëm, tregon mirëfilli motivet pse e shkroi këtë monografi të dashur dhe të saktë, për personalitetin publik e politik rrezatues dy planesh në kohë e hapësirë, të Riza Xhemal Kishtës, i përfolur, anatemuar, simpatizuar, i iluzuar mbi një shekull në trevën e Gramshit e më gjerë.
Motivi strumbullar i lëmit shkrimor të shkrimtarit Hoxha, është e vërteta historike-shoqërore e personalitetit të Riza Kishtës; motiv tjetër, madje kryesori, është se: Rizai me vlerat e tija atdhetaro-antifashiste e humane të shkallës së lartë, me guxim e trimëri burri mbi burrash, ndaloi vëllavrasjen në Gramsh e periferi, në trazirat kohore e të pasojave shkatërruese të të dy Luftërave Botërore (qysh nga viti 1918 e deri më 1949-ën, kur u shua fizikisht, por jo mendërisht e idealisht…)
Riza Kishtën e provokuan, e shanë, e anatemuan si tradhtar, armik e përçarës edhe në vitet ’60-’65-së, deri në ’90–tën e pas ’90–ës, ata/ato, njerëzucët e shitur e të blerë prej dy palë regjimesh, shpirtzinjtë. Ambiciozët, të paaftët, hipokritët, dritëshkurtrit që na janë sjellur e po na sillen ende nëpër këmbë si ai litari ters i Pojanit edhe përtej varrit!…(nëse shprehem metaforikisht). Autori Hoxha, na e shkoqit sheshit lajtmotivin e hartimit të kësaj monografie jo të lehtë për t’u ideuar e dokumentuar e, më pas shkruar kaq analitiko-sintetike e bindëse, duke na parafrazuar qartazi thënien brilante të Aristotelit: “E dua Platonin, se e kam mik, por më mik kam të vërtetën”! Komenti është i qartë, porsi drita e diellit!
Mirëpo, ata/ato dhe këta, falsifikatorë të së vërtetës historike rreth Riza Kishtës, çfarë nuk kanë shpifur e sajuar kuturu për figurën e tij, si psh: shfrytëzues, kriminel, krye-tradhtar që duhej vrarë. Madje, një katran zi u vetë-lavdërua në mexhlis (diku në popull), në vitet 1965, kinse ai vrau Rizanë, (shih faqen 89 të librit), helmin prej nepërke shullani! Kurse në fakt Riza Kishta, ka qenë e mbetet tashmë personalitet në tërë kuptimin e fjalës, inteligjent nga natyra, i shkolluar, dy herë deputet në kohën e Mbretërisë, kandidat për deputet edhe pas mbarimit të Luftës, më 2 dhjetor 1945 (edhe pse s’pranoi, por ama fitoi vota nga populli).
Figura e tij gjithnjë rrezatonte bujari e mirësi për të varfrit, dule i ndihmuar deri edhe me lekë xhepi të vetat, me ndihmesë direkt për shkollat shqipe nëpër fshatrat, përveç vendlindjes Kishtë, për rrugët, mospagimin e taksave për regjimin, etj., etj., ngaqë ishte rritur jetim fort herët, por u shkollua me zotësi, doli e shërbeu mësues, sekretar administrate në kohën e mjekut atdhetar Refat Dyrmishi; oficer karriere dy here, deri në shkallën e kapitenit të parë (madje në kohën e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, strukturat e kohës e graduan major) etj, gjë që eklipsonte dukshëm agallarët e bejlerët zonalë të Vërçë-Sulovë-Shënepremte e, deri në periferitë e tjera të Dumre– Myzeqesë.
Pra, ai ka qenë personalitet i formuar porsi një bashkëpunues model, demokrat i lindur, nacionalist idealist, i lirë, me shpirt të pastër, kundër urrejtjes e luftës civile vëllavrasëse; jashtë cmirës, ambicies, konfliktit. Dhe, kështu trimërisht si burrë qëndrestar, dha frymën e fundit pa hapur gojën para xhelatëve të kuq, në një qeli-skëterrë të kohës, vetëm 52 vjeçar, në kulmin e moshës e të energjive të veta.
Ma ka ënda të përsëris (se përsëritja ka qenë e është mëma e dijes): tablo krejt e kundërt me të gjithë falsifikatorët e shpirtzinjtë e shpifur, ka qenë e është figura e Riza Xhemal Kishtës, me atë fisnikërinë e tij të spikatur tërësisht e gjithandej ku i ka shkelur këmba, qysh fëmijë jetim, shkollar i zgjuar, nëpunës i zoti administrate, oficer i sprovuar i ish- Mbretërisë, komandant ‘Balli’, bashkëpunëtor besnik i Frontit e mbi të gjitha atdhedashës deri në vdekjen tragjike!
Së treti:
Libri monografik i suksesshëm i autorit Hoxha, përpos dokumentacionit faktik e arkivor të pasur që sjell bindshëm për të portretizuar Riza Kishtën, në kompleksitetin e tij mentalo-subkoshient në çdo situatë e rrethanë që ka lëvizur e, deri internuar në një provincë të Bergamos së Italisë; më kujton kësisoj disa libra cilësorë të kohës së kaluar, si psh: ”Falsifikatorët e historisë”, “ Konspiracioni i madh kundra Rusisë”, “Lufta e Spanjës”, “Mukja, shans i bashkimit, peng i tradhtisë”, studimet specifike për luftën civile në disa zona të Shqipërisë etj, etj.
Kjo edhe për faktin se stili i autorit Hoxha, dhe fjalori politiko-letrar i përdorur i përshtatet tekstit, ashtu sikurse peri i duhur gëzofit, nëse shprehem figurativisht. Konkretisht, në mjaft faqe e sidomos paragrafë tipikë (si p.sh. fq. 82-83, etj), autori në fjalë e portretizon thjeshtë e objektivisht ushtarakun e denjë Riza Kishtën, pa elozhe, lëvdatë, as subjektivizëm fluid, por ashtu siç ka qenë në fakt personaliteti i Rizait, d.m.th., si një rreze drite e shprese, i kudondodhur sipas rrethanave në atë kohë të errët të pushtimit nazifashist të vendit dhe veçanërisht Gramshit si pikë-nyje nevralgjike e grupimeve sociale kundërshtare ndërluftuese (përbrenda e jashtë qendrës si p.sh., zona e Vërçë-Kodovjat-Shënepremte-Sulovë, etj., deri në periferitë e Mokrës, Dumresë, Myzeqesë).
Portretizimi i personazhit kompleks historiko-shoqëror të Riza Kishtës, është si të thuash një sintezë e denjë shkrimore e realizuar qartazi sipas meritave e aftësive që ka patur ai. Nuk është thjeshtë vetëm portreti fizik i Rizait aq simpatik, njerëzor, mirëdashës, befasues… qysh në kopertinën e gjetur enkas të librit dhe më tej me uniformat ushtarake të kohës, që na tërheq si lexues e analizues.
Mbi gjithçka portretizimi i tij tipik psiko-moral në çdo rrethanë e punë shtetërore, ushtarake, civile, kombëtare, realizuar mjeshtërisht nga aftësia e shkrimtarit Meçan Hoxha, na dritëson për ta njohur thellësisht historinë reale të asaj kohe të zezë e hakmarrëse, kur ra viktimë e pafajshme e ish-regjimit komunist. Rizai vetë, e shoqja Refadija, fëmijët: Xhemali, Burbuqja, Skënderi, Qaniu e Kujtimi, plus nipi besnik Shazimani; pa harruar kurrsesi miq e shokë e, njerëz të thjeshtë e tërësisht të pafajshëm që u internuan, torturuan, dënuan e u pushkatuan.
Autori Meçan Hoxha, i përkushtuar maksimalisht, krahas optikës kundërshtuese shkrimore- detajore tërësisht objektive, e cila përshkon monografinë, nga fq. 6-206; me vetëdije e pjekurinë e njohur që e karakterizon (ngaqë e përjeton tragjizmin e R. Kishtës 52 vjeçar, por shumë aktiv, dobi prurës familjar, krahinor, prefekturor e kombëtar i kohës); ndërhyn me takt logjik sqarues me të drejtën e autorit, duke përdorur me marifet disa sentenca me sens filozofik nën-tekstual; rreshton po ashtu metaforën e ironinë sarkastike e shpotitëse (sipas vendit, rastit, episodit, konfliktit përplasës), për t’ua çjerrur maskën neveritëse atyre tipave egoistë, servilë, puthadorës, shpifarakë dinakë të llojit Kadri Musai, me suitën e tij helmatike në vijimësi.
Nuk e quaj të tepërt, aspak zgjatje të këtij refleksioni studimor, nëse ia sugjeroj me plot dëshirë çdo lexuesi të zakonshëm, veçmas të kualifikuarve fq. 81, 84, 95, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 111, 127, 126, 136, 139, 140, 142, 186, etj., etj., ku secili/a, do të gjejnë qartazi sentencat e autorit.
Së katërti:
Thelbi i librit të bukur e të realizuar monografik (sipas meje H.SH.) janë tri mëdyshjet (dilemat) e Riza Kishtës, ku autori Hoxha, mjeshtërisht me fakte, argumente, ilustrime nga A.Q.SH.–ja, plus Muzeu Historik i Gramshit, kujtimet origjinale si dhe rrëfenjat anë e anës, na jep në mënyrën më shteruese formimin karakterial të Riza Kishtës (si ushtarak, si balancues i forcave më përparimtare të kohës sipas tij, si njeri i pjekur, demokrat i vërtetë qysh në gjenezë, human, bujar, zemërmadh…) dhe, do të shtoja, deri në shkallën e një prijësi a tribuni popullor mjaft i talentuar i kohës, i cili punoi për të ngritur “Internat” në qendër të Gramshit, d.m.th, shkollë për fëmijët e fshatrave të largëta, që të mësonin e të strehoheshin, edhe pse dashakeqësit e qëllimshëm ngritën një mal me shpifje të kota e farmak të hidhur.
Mirëpo Riza Kishta e Asllan Shahini kanë qenë njerëzit më të respektuar, të denjë, të dobishëm për Gramshin e asaj periudhe. Nën kujdesin e ndikimin direkt të Riza Kishtës, u ngrit depo drithi në Gramsh; për të varfrit shpërndante të holla, përveç ndihmës me veshmbathje apo me makinën shirëse e bluajtse, për prodhimet e veta e të bashkëfshatarëve, përveç sigurimit të tokave për kullota dimërore të legjendës migjenaine të misrit etj, etj.
Ja, p.sh., një ilustrim pikant: Në fq.39 të monografisë, nga fundi i faqes, shkruhet tekstualisht: “Aq i vlerësuar u bë Riza Kishta, sa dhe pas 70 vjetësh, siç tregon Shkëlqim Hoxha (ish –nënprefekt i Gramshit) në zgjedhjet parlamentare të vitit 2001, zgjedhësit e komunave Kodovjat, Kukur, Poroçan, në protestë të kandidatit që ishte prej një rrethi tjetër, shpreheshin: E duam deputetin të na njohi nga guna e, jo të mos na dijë as fshatin”! Me këtë shprehje ata aludonin (kërkonin) për ish-deputetin, Riza Kishta, emri dhe fama e të cilit, akoma dhe sot përmendet me shumë respekt e mirënjohje në rrethin e Gramshit e më gjerë! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
