Nga Petrit Velaj
Pjesa e tretë
Memorie.al / Në vitet e Luftës së Dytë Botërore, si pa kuptuar na rrëmbyen dallgët e Luftës Antifashiste. Ne ishim bashkë-shokë shkolle, si djem qyteti, unë, Bajram Tushi, Hajredin Bylyshi, Hiqmet Buzi, Mumin Selami (Kallarati). Mes ëndrrave e dëshirave e romanizmit të letërsisë. Me këta miq të mi, më lidhin shumë kujtime. Prindërit tanë, nënat tona, njerëz të ndershëm e bujarë. Një nënë patriote, mama Tina e Tol Arapit, patriotit të njohur, na mblidhte rreth vetes si klloçka zogjtë. Ishte mëma e shokut tim të rinisë, që ne e quanim: “lulja e rinisë vlonjate”, Vllas Arapit. Këtë epitet, më duket se Vllasit ia vuri Mumin Kallarati. Unë shoqërohesha me çdo mik e shok, që ishte i ndershëm dhe i sinqertë. Kjo na bashkonte në shoqërinë tonë me bashkëmoshatarët: Hazis Sharra, Qemal Xhyheri, Xhemil Beqo etj. Edhe pse mendimet ishin të ndryshme, ne shkonim së bashku në piknikë, lodra dhe kinema. Një mbledhje në shtëpinë e Lef Sallatës. Papritur në shoqërinë tonë shpërthyen mendime të politizuara. Debati u ndez me të riun revolucionar, Kastriot Muço. Ishte njeri i ndershëm. Pas katër a pesë ditëve, Kastrioti më thotë: “Petrit, kur do ta bësh mbledhjen e rinisë në lagjen Çerekçie? Në aktivin e qytetit, je zgjedhur përgjegjës i grupit të rinisë së lagjes”. Pas disa ditëve organizuam mbledhjen e rinisë në lagjen “Çerekçie”.
Të nesërmen si u gdhi, më thotë im vëlla, Selahedini: “Petrit vëlla, të kërkon zoti Mit’hat Frashëri, në odën e sipërme të shtëpisë. Menjëherë ngjita shkallët e drunjta. Trokita në derë. Sapo hyra, zoti Mit’hat më prit me buzën në gaz. Më thotë: – “Do të shkosh në Tiranë. Atje do të takosh Medihanë, vajzën e Mehdi Frashërit. Do t’i kërkosh në emrin tim, 650 napolona flori. Na duhen për gjemixhiun që të na çoj në Itali.
Kështu o biri im, armatosu e sigurohu mirë rrugës. Gjithashtu do të shkosh e të takosh profesor Nexhat Peshkëpinë e t’i japësh haber, se i pres të vijnë këtu së bashku me doktor Haxhi Musanë nga Elbasani”. U gëzova pse këta ishin edhe miq të familjes sonë. Siç më këshilloi Selahedini, nuk u nisa me veturë, por mora udhën me autobusin e linjës Shkodër-Tiranë.
Në Milot takoj Abas Ermenjin, pasi autobusi na ndaloi nga shenja që dha pararoja e tyre. Aty, dy ditë më parë ishte bërë një përleshje me gjermanët. Forcat e “Ballit Kombëtar”, të komanduara nga Abaz Ermenji, kishin djegur 12 makina gjermane, ishin vrarë njerëz nga të dyja palët. Abazi ishte mërzitur kaq shumë nga vrasja e luftëtarëve të tij, saqë mua mezi më njohu.
Profesor Abazi, kishte ndenjur dy javë gjatë vitit 1944, në shtëpinë tonë, në Ujët e Ftohtë. Më tregoi për përleshjen. Unë i thashë për porositë e Mit’hat Frashërit dhe u ndamë. Në afërsi të katundit Mamurras, u ndeshëm me një pritë. Rruga ishte e zënë me pemë e trungje lisi. Ishte e pamundur që të kaloje. Ndërkohë nga kodrat përreth, breshëri armësh, na qëlluan me mitraloz. Ishin partizanë të vendosur në kodrat e Albulenës, në afërsi të Mamurrasit.
Në autobus ishte edhe Isak Metua nga Mesapliku së bashku me Ejup Zoton nga Ramica. Unë, meqenëse kisha dhe një letër nga Mit’hat Frashëri nuk u dorëzova. Të shtënave të armëve të tyre u përgjigja me revolverin tim. Aty, tek muret e shtëpisë së Prek Previzit, në një vijë hapa një gropë dhe e futa letrën brenda. Shkova tek muret e shtëpisë, ku u ndesha përsëri me forcat partizane. Njohja njërin prej tyre.
Ishte Vangjel Kolea. Më lidhën dhe më çuan në shtabin e Brigadës XXIII -partizane. Komandant i kësaj brigade, ishin Hamit Keçi dhe komisar Xhavit Qesja. Më çuan në një katua, më qëllonin e kërkonin të dinin misionin tim. Pas disa ditësh, më dënuan me pushkatim. Mëngjes herët, më 2 nëntor 1944, më nxuarrën përpara një skuadre pushkatimi. Përpara meje ishin partizanët e Brigadës XXIII-të.
Më lexuan vendimin: “dënim me vdekje”. Por, në momentin që skuadra do merrte urdhër për zjarr, shfaqet në kthesë të kodrinës së vogël, hipur mbi një mushkë, profesor Mihal Prifti nga Dropulli. Për mua ai mbeti i dërguari i zotit. Sa më pa, bërtiti me të madhe: -“Mosni more djem”! – Komandanti dhe Komisari i brigadës, për respekt, ndaluan dhënien e urdhrit të zjarrit. Mihal Prifti ishte Komisar i Divizionit të Parë.
Sa u afrua, urdhëroi: “Zgjidheni, e njoh unë këtë djalë. Nuk është nga ata që duhet pushkatuar ky. Ka qenë nxënësi im në shkollën Tregtare të Vlorës. Unë jam nga Dropulli. Por, më mirë t’ia dorëzojmë Hysni Kapos, ta gjykojë ai”. Më mori me vete në katin e dytë të shtëpisë. I tha rojës së shtabit, t’i fliste kuzhinierit të Brigadës. Kur erdhi kuzhinieri e pyeti: “A ka ngelur pak gjellë e bukë”? Ai i përgjigjet po. “Bjer disa racione këtu”- e urdhëroi. Kisha 48 orë pa ngrënë.
Kur më pa që hëngra i uritur, filluam bisedën për hallet e luftës, për Ujin e Ftohtë, Shkollën Tregtare, për të cilën ruante shumë kujtime dhe për babanë tim, që e kishte mik të atyre viteve. Disa kohë ai i kishte kaluar në shtëpinë tonë në Ujët e Ftohtë, kur ishte mësues. Me babain bënte shumë muhabet, për hallet e qytetit dhe çështjen kombëtare. Pas dy orësh, më përgatiti një letër për Hysni Kapon. Letra ishte e gjatë.
E futi në një zarf ku shkroi: “Shokut Hysni Kapo, Komisar i Korpusit të Parë. Personalisht”. U nisëm nëpër malet e Krujës. Që nga Albulena, mua më shoqëronte një skuadër partizane me komandant Seit Cokun, vëllai i dy dëshmorëve. Gjatë rrugës nëpër shkrepa e male, më pyeste me dashamirësi. Kur flija, m’i zgjidhte duart, më jepte edhe për të ngrënë e për të pirë. Në mëngjes më lidhte përsëri, për të vazhduar udhëtimin.
Mbërritëm në faqen e malit të Dajtit, në një fshat mes gështenjave shekullore, në kodrat e Zallherrit. Atë mbas-dite që u sosem atje, pranë një gështenje të moçme, pashë të ulur, Dali Ndreun, Liri Gegën e Hysni Kapon. Liri Gega sapo na pa, pyeti shoqëruesit, se kush isha unë. Mbasi u informua, urdhëroi: “Pse nuk e pushkatoni. Akoma e mbani”? Duke dëgjuar ato fjalë, Hysni Kapo-ja m’u afrua pranë dhe duke më parë e lexuar letrën e profesor Mihal Priftit, pa e zgjatur, u thotë partizanëve: “Shoqërojeni për në burgun partizan”.
Ecëm përgjatë një monopati dhe përballë na u shfaq një shtëpi dykatëshe. Burgu ishte në një kat të kësaj ndërtese fshati. Ajo kishte një portë të madhe druri, si dhe dritaret si frëngji. Dera ishte dru lisi. Burgu ruhej prej partizanëve të armatosur. Më rrasen brenda. Aty ishin edhe dhjetë -dymbëdhjetë të burgosur të tjerë, të cilët ditët e para, nuk komunikuan as me njeri-tjetrin e, as me mua!
Aty pashë edhe togerin e xhandarmërisë, Tasin Spahiun, të cilin e njihja qysh nga beteja e Selenicës. E pyeta: “po ti, pse këtu”? Ai m’u përgjigj se; Muharrem Bajraktari e kishte dërguar si delegat për të biseduar me forcat partizane, që komandoheshin prej Hito Çakos, por ky e kishte arrestuar dhe kishte përfunduar aty. Tasimi vetëm thoshte: “më prenë në besë, he burra”! Në këtë lloj burgu, qëndrova mbi pesëmbëdhjetë dite. Vinin e na vizitonin partizanë të ndryshëm.
Një dite na erdhi doktor kapiten Ibrahim Dervishi. Sa më pa, filloi të flasë me zë të lartë: “Ah, ju djemtë e Ahmet Velos, morët rrugën e ‘Ballit’… “! Unë nuk i durova dot të sharat e fyerjet e tij, dhe iu përgjigja aty për aty: “Ne luftojmë për Shqipëri, për Kosove e Çamëri, more Brahim, e jo për ta shitur vendin, siç bëri babai yt e Idai Myftiu, më 1920-ën. As babai ynë e, as ne djemtë e tij, nuk e kemi për fis tradhtinë e spiunllëkun…”!
Ai filloi i nevrikosur siç e kish zakon të fliste përçart, por unë i thashë me gjakftohtësi: “Doktor, ti shikoji njerëzit nga sëmundjet e trupit, se dhe për atë nuk di mirë, pa për sëmundjet e kokës, unë di më mirë se ty…”! Ai iku i fyer. Të burgosurit e tjerë ja krisën gazit. S’kaluan as dy ditë, kur vjen një partizan i hollë e i gjatë e, më thërret tek dera e burgut. U ngrita dhe dola në një livadh. Më kërkonte shoku im i fëmijërisë, Daut Hasani.
Më priti mirë. Pasi biseduam së toku, më shoqëroi për tek Hysni Kapua. Ishte pasdite. Nën hijen e gështenjës së madhe, rrinin ulur: Hysni Kapo, Dali Ndreu, Liri Gega, Bako Dervishi dhe Vehbi Hoxha. Më përshëndetën përzemërsisht, me përjashtim të Liri Gegës, e cila sa më pa, u nxi si retë mbi malin e Dajtit. Hysni Kapua foli gjatë për mua, për familjen time, patriotizmin që kishim treguar. Edhe të tjerët miratuan fjalët e Hysniut. Vetëm Liri Gega kërkonte me çdo kusht, që unë të ekzekutohesha. Ndërkohë që po më gjykonin, sjellin një oficer gjerman, jo më shumë se 22-23 vjeç.
Pasi e gjykuan me akuzën: “Oficer i Gestapos” e dënuan me vdekje. Liri Gega urdhëroi ta hapte gropën vete. Erdhi vërdallë disa herë dhe nga alergjia e saj, pa mbaruar gropën gjermani në dy pëllëmbë thellësi, urdhëroi skuadrën e pushkatimit, i lidhën sytë me një shami dhe u tha të qëllonin. Gjermani e kuptoi që do të vritej, prandaj u kthye drejt tyre, duke u thënë gjermanisht: “Më qëlloni”. Nën britmat e gjermanit; “Hajt Hitler”, batareja e të shtënave u zmbraps mbi të.
Por ende trupi i tij, nuk kishte vdekur, ishte mes përpëlitjeve të fundit. Duke përfituar nga shoqëria e ngushtë me Daut Hasanin, i mora revolverin nga brezi dhe shkova i dhashë plumbin e fundit. Nuk e shikoja dot në atë gjendje. Hysni Kapua, këtë gjest timin e priti shumë mirë. Edhe të tjerët. Vetëm ajo, “pantera nera”, qëndronte e ngrysur. Mbas atyre skenave, në mbrëmje, më mori Hysni Kapua dhe Bako Dervishi, miq të vjetër të familjes sonë.
Biseduam rreth dy orë. Secili në pozicionet e mendimeve të veta. Në fund të bisedës, Hysni Kapua më thotë se; “kemi menduar që ti Petrit, të bëhesh mësues i batalioneve të Korpusit të Parë. Batalionet ku u përqendrova unë, kishin komandant djaloshin nga Tërbaçi i Vlorës, Fiqeret Mersini dhe komisar Daut Hasanin, nga Mesapliku. Mbas disa ditësh, Korpusi i Parë kaloi në Tufinë, katund në afërsi të Tiranës. U miqësova edhe më shumë me Fiqret Mersinin dhe Daut Hasanin.
Një natë me ra radha, të isha në truprojën e Shtabit të Korpusit, në Tufinë. Anëtarët e Shtabit, Hysni Kapo, Tuk Jakova, Liri Gega, etj., ishin shtrirë në një dhomë të madhe e po flinin. E mora shërbimin e truprojës nga ora dhjetë e mbrëmjes, deri në orën gjashtë të mëngjesit. Aty nga ora dy, pas mesnate, bie zilja e telefonit. Ishte zëri i Mehmet Shehut. Kërkonte që Divizioni i Parë, të dërgonte në vijën e parë të frontit me gjermanët, në çlirimin e Tiranës, dyqind djem të zgjedhur.
Sapo mora njoftimin, shkova në dhomë, zgjova Hysni Kapon dhe i transmetova njoftimin. Në këtë kohë, më dëgjoi zërin Liri Gega dhe më thotë: “Ku është komandanti i truprojës, Fiqret Mersini”? Unë i thashë se komandanti ishte i sëmurë nga barku. – “Ka mbi dy orë që i ka hipur temperatura dhe është strukur diku, për t’u qetësuar”. Megjithatë, ajo nuk zuri besë fjalëve të mia. E pashë tek foli diçka me vete, si një mërmërime hakërruese dhe u kthye të flerë nga ana tjetër.
Dola jashtë, zbrita shkallët e drunjta të ndërtesës dhe nëpër errësirë, duke pyetur partizanët e tjerë, e gjeta komandantin në një mullar me kashtë, aty afër disa pemëve. I tregova ngjarjen si dhe telefonatën që kishte bërë Mehmet Shehu. Shkova përsëri në truproje. Me vete bluaja pyetjet që më bëri “zemër-zeza”; Dhe ndodhi ajo që prisja: Të nesërmen, edhe pse isha pagjumë nga shërbimi i truprojës, më thirri Liri Gega dhe më bëri mbi njëzet pyetje. U ballafaquam edhe me Fiqretin. Ai u tregua i ndershëm ndaj meje dhe vetes.
Të nesërmen u bë një organizim i ri i forcave partizane. Vajta drejt tek Hysni Kapua dhe i thashë se doja edhe unë të isha ndër ata dyqind vetë, që do shkonin në vijën e parë të frontit, në luftën e Tiranës. Ai hezitoi për një çast dhe nuk m’u përgjigj. Kur e pashë kështu gjendjen, u futa edhe unë mes rreshtave të partizanëve. U nisëm për në front. Vija e parë e frontit, fillonte aty te ish-Kinema “Partizani”, Rruga e “Elbasanit”, Kodrat e Saukut, deri tek stacioni i sotëm i trenit. Atë natë nëpër transhe, luftuam me vetëmohim kundër gjermanëve.
Fronti eci shumë përpara. Në krahun tim u sprapsën nga pozicionet të gjithë gjermanët. Kjo u bë mbështetje edhe për vijën e sulmit. Afër mëngjesit më erdhi në pozicionin tim një oficer dhe më pyeti: “Si ju quajnë”? I them emrin; Petrit Velaj. Më zgjati një fletë të vogël në të cilën shkroi emrin tim. Lexova; “nënoficeri”. Pastaj dëgjova si nëpër erë, fjalë e tij: “Për trimërinë që treguat gjatë luftimeve, po ju gradojmë”. – “Të faleminderit, i thashë”. Edhe dy netë e ditë, qëndruam nëpër pozicione.
Të pasnesërmen zumë pozicionet tek Sheshi “Skënderbej”, në qendër të Tiranës, aty ku ishte bunkeri i madh. Duke sulmuar atë ditë, shpëtova nga shumë breshëri plumbash. Një predhë murtaje erdhi e ra m’u në vendin ku isha unë. Më foli një partizan dhe sa ngrita kryet, u shmanga vetiu nga goditja. Pas tri ditësh u tërhoqëm për në batalionin e shtabit të Korpusit. Kur u zgjuam një mëngjes, pashë në stendën e batalionit, renditjen e luftëtarëve më të mirë, që kishin marrë pjesë në betejën për çlirimin e Tiranës.
Midis emrave të vullnetarëve, lexova edhe emrin tim, ku ishte shënuar me gërma të theksuara: “Petrit Velaj, ka luftuar me trimëri e vetëmohim, në luftën e Tiranës. Për këtë, gradohet oficer”. Duke bërë përpara në sheshin e shtabit, sa më sheh Hysni Kapua, i thotë Liri Gegës: “Ja, Petriti, luftoi me trimëri. E shikon çdo të thotë njeri i ndershëm? E njoh mirë unë familjen e tij”. Me hyrjen e forcave luftarake në Tiranë, mua më thirrën në shtabin e Korpusit dhe më punësuan në ndarjen e letrave, sipas brigadave e batalioneve.
Beja pjesë edhe në seksionin ekonomik, ku përgjegjës ishte Aleks Verli. Pas disa muajve, duhet të këtë qenë prill i vitit 1945, me ndërhyrjen e Hysni Kapos, më emëruan për shoqërimin e stofrave ushtarakë, në fabrikën “Jovanoviç-Popoviç”, në Gërdilicë të Jugosllavisë, në afërsi të Leskovacit. Duke punuar me përgjegjësi e saktësi, aty pashë se kishte njerëz që më survejonin. Përgjegjës të asaj pune, kisha një Servet Karafili, nga Kuçi. Si komandant prapavije, kisha një farë Dhimitër Kotini, nga Fieri, njeri ambicioz e zemërzi.
E kisha njohur qysh në shkollën Tregtare të Vlorës. Njëherë, kur shkoja me punë në Jugosllavi, më ftuan në Beograd, së bashku me shokët e mi, për të marrë pjesë në një takim. U mblodhëm gjithë ushtarakët shqiptarë, në një sallë të madhe të Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë Jugosllave. Aty ishte i pranishëm edhe shefi i misionit ushtarak, Vasil Konomi, i deleguari shqiptar për në Paris, Hysni Kapo, si dhe kryetarja e Organizatës së Gruas Antifashiste Shqiptare, Nexhmije Hoxha.
Meqenëse isha në afërsi të krahut të Nexhmijes, në një moment, mbaj mend që më pyeti: “Kush jeni dhe nga jeni”? Unë nuk u përgjigja menjëherë…! Ajo e kuptoi dhe iu kthye Hysniut: “Pse na e kini sjellë këtu këtë ballist”? Hysniu, me atë natyrën e tij të qetë, kthehet dhe i thotë: “Nexhmije, Petriti ka qenë njeri ndër antifashistët e fortë të qytetit të Vlorës dhe nxënës i shkëlqyer i Shkollës Tregtare”.
Midis zhurmës së njerëzve, thitha fjalët që tha ajo në vazhdim të bisedës, se; njerëz si unë, nuk duhej të ishin aty. Megjithatë, kur u hap mbledhja, një gjeneral-leitnant foli e, ndërmjet të tjerave, tha se; Shqipëria së shpejti do të jetë Republika e shtatë e Jugosllavisë. Folësi më në fund, kërkoi se kush dëshironte te fliste. Mua nuk m’u durua dhe iu kundërvura për çështjen e Kosovës. Ai nga kreu i tavolinës, më pyeti: “Ju, komunist jini”? Unë menjëherë i thashë: “Jo, nuk jam komunist, por jam shqiptar”.
Atëhere dëgjova prej gojës së tij, një tok fjalësh fyese për nacionalizmin shqiptar. Kur u ktheva në Tiranë, menjëherë më thirrën në Komandën e Përgjithshme. E kuptova menjëherë, pasi më shoqëruan me partizanë. Aty erdhi kolonel Ibrahim Dervishi dhe më arrestoi. Pastaj më morën në pyetje. Mbas dite më izolojnë tek shtëpia e Shefki Shatkut, tek “Selvia” në Rrugën e “Dibrës”. Prej andej më shoqëruan me një makinë për në Vlorë.
Jetë burgu, viti 1945
Makina ndali para derës së burgut të Vlorës. Zbrita. E pashë qiellin e Vlorës me ca re të bardha, që kishin dalë mbi Karaburun dhe shtyheshin për nga malet e Shashicës, drejt fshatit tim të dashur, Kaninës. Nuk e di pse atë çast, retë mbi qiellin e Vlorës, m’u dukën si dele të bardha; nuk e di pse atë çast m’u përfytyruan kopetë që shtegtonin nëpër stanet e Shashicës. Në Degën e Brendshme, më pritën me arrogancë, si Hito Çakua, kryetari, edhe Qatip Dervishi, nënkryetar i Degës së Brendshme. Më izoluan tek dhoma në hyrje të burgut të vjetër, përballë Bashkisë.
Të nesërmen, edhe pse isha i lodhur dhe i dërrmuar, më thirri hetuesi. Para meje u shfaq portreti i Namik Cakranit. Ky njeri kishte për grua, çupën e hallës sime. Gjatë luftës kisha dëgjuar se Namik Cakranin, e kishin zënë forcat e “Ballit Kombëtar”, që komandoheshin nga i vëllai i tij, Kujtim Cakrani. Kujtimi, e vuri me shpatulla për muri tek shtëpia në Cakran dhe i kish thënë: “Je i dënuar me vdekje”! Aty ndërhyri menjëherë babai, Bektash Cakrani, dhe i tha: “Mos, biri im Kujtim, se është evlati ynë”.
Kujtimi u kthye nga i ati dhe i tha: “Unë nuk kisha ndër mend ta vrisja, por desha të të them, se po nuk e vramë ne, ky do të të hajë kokën ty baba”. Dhe kjo skenë m’u kujtua atë moment që isha përballë tij, në bangon e hetimit. Namik Cakrani, dënoi babain e tij me vdekje, po mua që më kishte përpara?! Hetimi përfundoi shpejt. Mbas dy ditësh ai erdhi në hetim së bashku me Ismail Kreshpën. Në pyetjet që më bënin, menjëherë dalloja Namikun dredharak e hileqar, vese që ia dija në vitet e shkollës.
Në burgun e Vlorës haja bukë me profesor Bego Gjonzenelin. Edhe teshat e tij i merrja unë dhe bashkë me të miat, i dërgoja në shtëpi për t’i larë. Në dhomë, në fillim kisha edhe profesor Stiliano Gaxhon, botanisti më i mirë i vendit, si dhe Tahir Hoxhën, Maliq Koshenën, Kamber Durmishin, Mustafa Muslymin, Hamdi Gjonin, Axhem Mahmutin dhe Bilal Zabitin nga Bolena, me të cilin zura miqësi të ngushtë në burg. Siç ishte rregulli, në burg, nuk të linin gjatë në një vend. Vazhdimisht ndërroheshin dhomat dhe të burgosurit. Pas disa kohe, më transferojnë në një dhomë me Nustret Llupën, Maliq Koshenen, Terrucin, Belucin, Agusto Acolin, Mario Verdin, Nino Talianin, dhe Arturo Orlandin./Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
