Pjesa e dytë
Memorie.al / Është folur vazhdimisht që shkencëtari i shquar shqiptar, profesor Eqerem Çabej, është trajtuar si një armik nga regjimi diktatorial i Enver Hoxhës, mirëpo fakti qe ai ka qenë një nga njerëzit më nën kontroll nga Sigurimi i Shtetit, nuk dihej me saktësi. Në këtë material ekskluziv që “Minerva” po e boton për herë të parë, shihet qartë rreziku dhe presioni i madh në të cilin ka jetuar e punuar Prof. Eqerem Çabej. Dhjetëra drejtues e oficerë të Sigurimit dhe dhjetëra agjentë e spiunë, janë venë në ndjekje të tij, ndërkohë që të ndjekur e të rrezikuar, kanë qenë shumë miq e bashkëpunëtorë të tij, kryesisht njerëz të njohur në rrethet shkencore, letrare e politike. Kjo dosje, por edhe të tjera që ne do të mundohemi t’i bëjmë publike në të ardhmen, dëshmon edhe njëherë rëndësinë e hapjes së dosjeve te Sigurimit të Shtetit dhe lustarcionit të politikës shtetit e shoqërisë shqiptare, jo vetëm për të shkuarën, por edhe të tashmen e, sidomos të ardhmen tonë. Po e botojmë të plotë dosjen, pa shume komente, për t’i lënë lexuesit mundësinë të gjykojë vet mbi veprimtarinë të një prej organizatave me kriminale të diktaturës komuniste, Sigurimin e Shtetit, ish-drejtues e funksionar të së cilit, janë ende aktiv e me shumë pushtet në Shqipëri. (Nebil Çika)
Shkrimi i më poshtëm është njëri nga 60 letrat që Eqerem Çabejt Sigurimi i Shtetit ja hapte, ja kontrollonte dhe në fund përpilohej një relacion, për përmbajtje të letrës. Nuk dihet a i shkonin në dorë letrat personave që i adresoheshin. (Numri i letrave të hapura e kontrolluara, është 56).
26/3/1961
Dërg. Eqerem Çabej, Prof. i Fakultetit Filologjisë, Universiteti Tiranë
Merr. Prof. Aleksandra Rrosette, Bukuresht, Rumani
Përmbledhje
Nga studimi i bërë kësaj del se; Në fq. 1, rreshti 2, thotë:
“Me anë të kësaj letre, lejohem t’ju njoftoj, se kam afër tre vjet që kam përgatitur një vepër kritike të mendimtarëve (dijetarëve) shqiptar të gjuhës shqipe, atij më të vjetrit, Gjon Buzukut (1555).
Kjo përmban kopjen e fotografisë, transliteracionin dhe transkriptimin (përshkrimin) fonetik (zanor). Përpjekjet mija për ta shtypur këtë vepër, kanë mbetur deri sot, pas kësaj qarqet tona universitare do të mirëpresin, sikur kjo të shtypej në Rumani.
Megjithëse marrëveshja jonë kulturore me Republikën Popullore Rumune, mjerisht deri sot është angazhuar (ngarkuar) me të tjera detyrime. Prandaj unë dëshiroj që lutjen t’ime, t’ia drejtoj Juve, që Ju t’interesoheni për këtë pranë Akademisë Rumune, që kjo vepër të mund të vihet në shtyp. Po qe se kjo ndërmarrje shkencore, do të pranohet parimisht nga Akademia, atëhere un do të përpiqem që Universiteti ynë, të bëjë hapat e nevojshme, etj., etj.
“Furtuna”
29/3/1961
(“Furtuna” është pseudonimi i përkthyesit që përkthente letrat që i vinin Eqerem Çabejt në gjuhën Gjermane).
Teksti i mëposhtëm, është një raport i përgatitur nga organet e Sigurimit në bazë të të dhënave që ka dhënë bashkëpunëtori “Jaku” (“Jaku”, duhet të ishte nga Lezha).
Ardhur nga Dega e Sigurimit, Ministria e Brendshme, në Shkodër, Nr. 213 dt. 24-7-1969.
Nr……
Merr: Shefik Hasku
Dhënë: B.p. “Jaku”
Dat 16/VII/ 1969
R a p o r t i
Me datën 14/VII/1969, ai vajti në Tiranë dhe atje u takua me Eqerem Çabeun, në Institutin Histori-Gjuhësi. Eqeremi e përgëzoj atë për veprën që do t’i botohej dukë i thënë njëheri atij, ti bënte ndo një ndryshim sa për sy e faqe, mbase ashtu e don puna që t’i thuash derrit dajë. (Në dokument e nënvizuar rreshti).
Kështu e bëj edhe unë, i tha Eqeremi atij, nuk ka rrugë tjetër, bëj ca ndryshime të dorës së dytë, të cilat i reklamoj me të madhe, kurse ato më të rëndësishme, nuk i lozi fare. Na ka zënë ky hall more zotni, nuk kemi çfarë të bëjmë. Me kaq biseda u mbyll, mbasi në dhomë na erdhi një person tjetër.
“Jaku”
Sqarim:
Personi që implikohet në raport, nuk njihet nga ana e jonë, është ose jo në përpunim, apo kontingjent.
Vlerësimi i të dhënës:
E dhëna ka vlerë operative për personin tonë, mbasi Eqeremi paska në vetvete pakënaqësi dhe e shpreh për kundër pushtetit.
Detyra:
Lidhur me raportin bp. Nuk ju dhanë detyra, mbasi ky për disa ditë do të qëndroj me pushime në Tiranë, nga ku do të marrë kontakt me sh. Bajram Doçin, nga ku do ti jepen detyrat po të jetë nevoja.
Masa Operative:
Raporti të shtypet në një kopje dhe t’i dërgohet Drejtorisë të Punëve të Brendshmesh Tiranë.
Punëtori Operativ
Shefik Hasku
Marrë: Nga P.Op. Ropi Postoli
Dhënë: B.p. “Moli”
Tiranë, më 10.11.1970
R A P O R T
Në vazhdim të bisedave që pati ai me doktorin austriak (në gjuhësi) Hermann Olberg, dolën këto të dhëna:
– Kur u diktua për portin detar ushtarak – a është Vlora apo cili qytet është, Olbergu shprehu mendimin se kinezët po ndërtojnë në bregdetin tonë porte nëndetësesh dhe pyeti atë nëse është e vërtetë.
– Duke diskutuar me të, Olbergu ngriti në qiell nivelin e jetesës në Austri, duke i thënë atij, që nuk ja vlen të riparosh asgjë, sepse kushton shumë më lirë ta blesh të re dhe se kjo është atje gjë e zakonshme.
– E ardhmja e botës është e zezë dhe e pa qartë, sepse sot bota ka 2-3 miliardë njerëz, por në vitin 2000, do të ketë 15 miliard dhe s’dihet çdo të bëhet me njerëzimin, ai po shkon drejt rrugësh të pa njohura. Kur ai dhe Pali Zizi e kundërshtuan, ai tha se ju jetoni këtu të mbyllur e të izoluar dhe s’dini gjë, por po të kishit parë edhe ju si unë, një qytet me 7-8 milion njerëz, të rrasur në një sipërfaqe aq të vogël, do ta mendonit ndryshe.
– Ju nuk e njihni botën, ju jetoni në mono-sistem, atje ku njeriu ose duhet t’i bindet partisë, të bëjë autokritikë, ose është i destinuar të zhduket. Unë e di mirë çdo të thotë një parti e vetme në drejtim të një vendi, babai im është burgosur nga nazistët për shkakun tim. Këtu partia është perëndia.
Ju i hyjnizoni udhëheqësit tuaj, kurse ne i quajmë njerëz të zakonshëm – që kryejnë disa punë shtetërore. Sa kohë që i pëlqejnë punën e tyre, ata qëndrojnë në postin e vet, përndryshe i heqin dhe s’ka hyjnizim si këtu.
Në mono-sistem s’merret vesh, p.sh. një herë u hyjnizuan Lavdia e Stalinit e u ngrit në qiell, erdhën të tjerët e e përplasën përtokë, kushedi çdo ngjasë me to, kur të vijnë të tretët. Te ne s’ka gjëra të tilla.
– Takimi i Olbergut me Eqerem Çabejn, qenë jashtëzakonisht të shpeshta, deri në të bezdisshme. Me sa kuptoj ai, iniciatori kryesor për këto takime qe E. Çabej. Qysh se kishte ardhur Olbergu në “Dajti”, pa kaluar 5’ E. Çabej kërkoi në telefon, që të mësonte nëmurin e dhomës së Olbergut, “për ta uruar mirëseardhjen”!
Pastaj vazhdoi kjo punë dhe rastësisht takimet bëheshin në mungesë të tij (vetëm pa e ditur Çabej, nja dy herë u përplas me atë, Çabej mendonte se ai do vinte ma vonë. Një natë ai me Olbergun, kishin prerë biletat për në teatër, por Çabej kishte shkuar në “Dajti”, e kishte marrë Olbergun shëtitje, duke i thënë që ka kohë dhe e solli para teatrit, kur dera tashmë ishte mbyllur.
Ai kishte lajmëruar përpara në teatër dhe dera u hap ekstra për Olbergun, pasi shfaqja kishte filluar. Edhe natën e fundit Çabej, erdhi për t’u përshëndetur, kur Olbergu me A. Kostallarin, M. Domin e atë, sapo ishin ulur për darkë. Çabej u tërhoq në kafe, për ta pritur.
Kur ne shkuam në kafe dhe thamë që Olbergu duhet të shkojë të çlodhet, Çabej shfaqi dëshirën, të rrinte ende vetëm me Olbergun edhe Olbergu i tha gjermanisht (që e kuptonte vetëm Çabej e ai, po jo Domi e Kostallari), ne po rrinim akoma, pasi të ikin këta, apo jo?
Pasi Kostallari s’lejoi të rrinte më gjatë as Çabej, Çabej u përshëndet “përfundimisht” me Olbergun, duke i uruar etj., etj., por për çudinë e atij, të nesërmen Çabej, kishte ardhur qysh në orën 7.30’ ( a ndoshta dhe më para) dhe ishte takuar përsëri me Olbergun). (“Ai” i kishte thënë Olbergut, që do të vinte në orën 8.30’, por erdhi në orën 7.45’ dhe e zuri Çabejn, duke dalë nga “Dajti”. Çabej i tha se u përshëndeta.
– Olbergu e quante një fat të Shqipërisë, që neve tani për tani “na lenë rehat” fuqitë e mëdha, por sa do të vazhdojë kjo?
– Ai e lidhte edhe me “udhëheqësin” tonë të sotëm, me shokun Enver: Sa rron një udhëheqës, në shumë vende ka pasur një drejtim të qartë, po pas atij kudo shpeshherë, është bërë ndryshe nga ç’ka qenë.
“Moli”
– Të shtypet dhe t’i dërgohet Degës II-të
– Të nxirret ekstrakt për Eqerem Çabejnë
Shefi Sek. V-të
Bajram Doçi
Detyra:
B.p. nuk iu dhanë, pasi Olbergu u largua për në Austri. U porosit që të mundohet të bisedojë me Çabeun, për Olbergun, duke i thënë atij se i ishte dukur njëri i mirë, gjatë kohës që e kishte shoqëruar, etj.
Punëtori Operativ
Ropi Postoli
Tiranë, me 11.11.1970
(Bashkëpunëtori i Sigurimit të shtetit “MOLI“, duhet të jetë një punonjës i institucionit ku ka punuar Eqerem Çabej. Ky bashkëpunëtor, vazhdimisht jepte informacione për Çabejn).
Dërg. nga Durrësi
Nr.27/1 dt 29.6.72
Proçes – Verbal
Në Tiranë dt. 15 maj 1972.
Unë Faik Gora, hetues i Ministrisë P. Brendshme, mora në pyetje të pandehurin Mark Dema, (përkthyes) i cili mbasi e pyeta deklaroi:
Në vitin 1943, në Romë jam njohur me të quajturin Eqerem Çabej, që kishte ardhur në Romë, për studime filologjike. Ma parë nuk e kisha njohur personalisht, por rreth tij kisha dëgjuar dhe lexuar nga revista françeskane, “Ylli i Dritës”. Në vitin 1960, me E. Çabejnë, kam zhvilluar biseda armiqësore kundra Pushtetit.
Më kujtohet se në Mars të 1960, kam shkuar në Universitetin Shtetëror Tiranë, për të takuar me Kolë Papariston, të cilin nuk e takova. Me këtë rast kam kërkuar të takohem me Eqerem Çabeun dhe u takova. Ai më pyeti se pse ke ardhur në universitet dhe unë i tregova për çështjen e Eniedës. Ai më tha se kishte bërë një punë të madhe, por kujt i’a thoja. Në këtë sistem njerëzit me pozitë, nuk i vlerësojnë këtë gjëra.
Këtu te ne ngrihen njerëz jo sipas aftësisë, por sipas meritës së Luftës. Mjerë ne ku jemi. Për ne ishte vendi ku kemi ndejnë (Italia). Dhe bënë shumë mirë ata që qëndruan në atë anë. Ne s’patëm mend dhe erdhëm. Tani le të vuajmë! Mirë e kemi. Pa i bërë asgjë askujt, duhet t’u pushpitemi tjerëve, dhe më tregojë si Aleksandër Xhuvani, e kishte mbrojt dhe mbajt afër vetes.
Më ka folur dhe për intrigat e disa kolegëve të punës, si Selman Riza, Androkli Kostallari, etj., që u mundonin ta mposhtnin atë.
Eqeremi më ka thënë se në vendin tonë, për të ecur përpara njerëzit injorant bëhen servile e batakçi, ndërsa njerëzit e devotshëm vuajnë. Më ka shprehur Qeremi, se kultura e sotme as që mund të krahasohet me atë të së kaluarës, e se kultura sovjetike, që nga ngulur rrënje tek ne, është mohim i të gjithë vlerave shqiptare.
Unë i kam thënë se tragjedia jonë, është se nuk kemi liri në këtë Pushtet dhe njerëzit si ne, veprojnë sipas rregullave të diktuara nga ai me imponim. Unë kam thënë se në të gjitha fushat, si të shkencës si të gjuhësisë, njerëzit që kanë kryer studime në vendet perëndimore, janë shumë më të ngritur e të aftë se ata të tjerët, që vijnë nga vendet ku është në fuqi sistemi komunist. Prandaj s’na duan dhe na kanë halë në sy, ashtu siç i kemi dhe ne.
Eqeremi duke vazhduar bisedën më ka thënë: “Gjithçka e bëj hallall, veç të na hapin kufijtë, s’po ju dua gjë tjetër. Por mjerisht kjo është utopi”. Dhe unë i kam thënë se ne që s’e duam këtë pushtet, jemi të destinuar të vuajmë për tërë jetën, të mbyllur në vendin tonë, pa asnjë shpresë shpëtimi. Më vonë jam takuar me Eqeremin, por nuk kemi bërë bisedë armiqësore, për shkak se ai doli dhe jashtë shtetit, si Austri, Rumani e Kosovë.
Proces-verbalin e përpilova vetë dhe e firmosa me firmën time.
I pandehuri Hetuesi
Mark Dema Faik Gora
A p r o v o h e t
Zv. Drejtori Drejtorisë së I-rë
Nusret Dautaj
Sekret
Ekzeplarë Nr____
Tiranë me 7.7.1972
RELACION
MBI VLERËSIMIN E MATERIALEVE NË NGARKIM TË EQEREM ÇABEJT
Eqerem Çabej është i biri i Hysenit, i datëlindjes 1907, lindur në Gjirokastër dhe banues në Tiranë, në rrugën “Qemal Stafa” Nr. 393/12, në punë në Institutin e Gjuhësisë të U.SH.T., me profesion punonjës shkencor.
I përmenduri gjatë okupacionit gjerman, është emëruar Ministër i Arsimit. Një vëllai i tij, është pushkatuar si armik i popullit. Ka të arratisur jashtë shtetit, të vëllanë e gruas, ndërsa vetë gruaja e Eqeremit, ka qenë e dënuar me burg për aktivitet armiqësor.
Bazuar në këto të dhëna biografike, Eqeremin e kemi regjistruar në evidencat e kontingjenteve armike. Përveç kësaj në ngarkim të Eqeremit kemi edhe disa material në fashikullin e informative, të cilat tregojnë se i përmenduri, nuk është në pozita të shëndosha.
Konkretisht nga të dhëna dt.22.2.1970, e B.p. “Jaku”, del se Eqeremi duke qenë i mërzitur nga disa kritika që i kishin bërë lidhur me shkrimet e veta, të shkruara shumë kohë më përpara ishte shprehur: “Këta more Zotni, duan të nxjerrin çdo gjë vetë dhe për të tjerët, kanë mendimin se nuk dinë dhe s’marrin vesh për asgjë.
Një ditë kur ka qenë i nxehur i ka thënë një shokut të tij të zyrës, se ja kemi falur shpirtin shejtanit, pasi punojmë e nuk na dihet fare. Ndërsa lidhur me botimin e një libri nga ana e B.p. “Jaku”, Eqeremi ka i thënë këtij të fundit, që bëji ato vërejtje si ti kërkojnë këta, mbasi nuk kemi se çfarë të bëjmë, duhet t’i themi derrit dajë.
Kurse në të dhënën e tij dt.10.1970, B.p. “Moli” raporton se: “Takimet e Olbergut me Eqerem Çabejn, qenë jashtëzakonisht të shpeshta, deri të bezdisshme. Me sa kuptoi ai, iniciatori kryesor i këtyre takimeve ishte Eqeremi. Qysh se kishte ardhur Olbergu në “Dajti”, pa kaluar pesë minuta, E. Çabej kërkoi në telefon që të mësonte nëmurin e dhomës së Olbergut, “për t’i uruar mirëseardhjen” (Sipas Eqeremit).
Pastaj kjo punë vazhdoi dhe takimet bëheshin kryesisht në mungesë të atij (të B.p.) Theksojmë se Olbergu është doktor austriak, në fushën e gjuhësisë dhe nga kontrolli që atij ju bë gjatë kohës që qëndroi në vendin tonë, la dyshime të një zbuluesi, që kishte ardhur këtu me detyra të caktuara (Në dokument, kjo pjesë e tekstit është nënvizuar)
Nga një shënim – operativ dt. 29.VI.1970, i përpiluar nga P. Operativ V. Shiko, rezulton se Eqerem Çabej, ka pasur shoqëri me Kadri Hoxhën, i cili është ndjekur aktivisht nga Dega e P. Brendshme Vlorë, bile ky i fundit dhe bashkëshortja e tij, natën e dt. 23.6.1970, kanë fjetur në shtëpinë e Eqeremit.
Në muajin prill ose maj të vitit 1970, nga Seksioni i I-rë i Drejtorisë P. Brendshme Tiranë, është bërë një përgjim me T.O. (Teknikë Operative) midis objektit Kadri Hoxha, Eqerem Çabejt, dhe djalit të këtij të fundit.
Nga biseda e zhvilluar ka dalë se aty është biseduar me nënkuptime, ndërsa djali i Eqeremit, ka shfaqur shprehje me karakter armiqësor, gjë që tregon për ndikimin e babait të tij mbi të (Në dokument kjo pjesë e tekstit, është nënvizuar) Informacioni i T.O., ndodhet në dosjen e Kadri Hoxhës.
(Në tekstin anash me laps, me shkrim të imët, janë dy shënime:
– Shënimi i parë “A e implikon Kadri Hoxha, Eqeremin”?
– Shënimi dytë; “Djali i Eqeremit është 13 vjeç vinte 100 kg dhe është me të meta mendore, pastaj u hodh nga ballkoni e vdiq”!
Sipas Xhevit Beqirit, ish shifrant në ambasadën tonë në Austri, doli se: “Në vitin 1970, profesori Eqerem Çabej, ishte në Vjenë për të kuruar djalin e tij. Aty ai ka mbajtur kontakte me mjaftë të huaj, si me Shvaken, lidhje e ngushtë e Komitetit “Shqipëria e Lirë”, i cili ka shkruar në gazetë artikuj kundër Republikës Popullore të Shqipërisë. Më këtë person, Eqeremi ka shkuar e është takuar në një vilë jashtë Vjenës dhe ka qëndruar më se katër orë me të.
Eqeremi ka bërë në Vjenë shpenzime jashtë mundësive. Veç të tjerave, ai bleu katër orë dore. Kur është njoftuar që të kthehej në Shqipëri, se i kaloi afati, ka kundërshtuar me të madhe, duke thënë se kjo është e padrejtë dhe me nervozizëm ka përplasur dyert e tavolina. Kohët e fundit Eqerem Çabej implikohet për aktivitet të përbashkët armiqësor, me të pandehurin Mark Dema, i cili thotë se: “Në vitin 1960, me Eqerem Çabejn kam zhvilluar biseda armiqësore kundra pushtetit.
Për çështjen e Eniedës, ai më ka thënë se kisha bërë një punë të madhe, por ç’e do, kujt t’ja thoja. Me këtë sistem njerëzit në pozitë, nuk vlerësojnë këto gjëra. Këtu te ne ngrihen njerëzit jo sipas aftësive, por sipas meritave të Luftës. Mjerë neve ku jemi. Për ne ishte vendi ku kemi ndenjur (Itali) dhe bënë shumë mirë ata që qëndruan në atë anë. Ne s’patëm mënd dhe erdhëm. Tani le të vuajmë. Mirë e kemi. Pa i bërë asgjë kujt, duhet t’u përëhpitemi të tjerëve, etj.
Eqeremi na ka thënë gjithashtu, vazhdon Mark Dema, se në vendin tonë, për të ecur përpara, njerëzit injorant bëhen servilë dhe batakçi, ndërsa njerëzit e ndershëm vuajnë. Kultura e sotme as që mund të krahasohet me atë të së kaluarës. E se kultura sovjetike, që nguli rrënjë te ne, është mohim i të gjitha vlerave shpirtërore. Pasi i kam folur edhe unë nga pozita armiqësore, përfundon Mark Dema, Eqeremi ka vazhduar bisedën duke thënë; “Gjithçka e bëj hallall, veç të hapen kufijtë. Por mjerisht kjo është utopi.”
Komisioni për vlerësimet e materialeve në ngarkim të të lartpërmendurit, vendosi që të tërhiqet dosja e tij 2/B e arshivuar në degën e IV-të dhe pas studimit të saj, në vartësi të materialeve që gjinden në këtë dosje, të konkludohet për marrjen e tij në përpunimin 2/A, sepse implikohet si më sipër. Kjo të behet deri 31/7/1972. Memorie.al
KOMISIONI
Kapiteni Degës IV-të Z. Kapiten Degës IV-të
Kapllan Bano Kadri Papali
Kadri Ismailati
