Nga Njazi Nelaj
Pjesa e pestë
– Në shkollën kineze të aviacionit ushtarak –
Memorie.al / Të përzënë nga shkolla sovjetike e Aviacionit, me ëndrra të prera në mes, një pjesë e grupit të studentëve për pilotë, që kishim studiuar një vit në qytetin e Batajskut, më 8 janar të vitit 1962, pas një lundrimi “skëterrë”, me një anije mallrash, mbërritëm në qendrën e Shkollës së Tretë të Aviacionit Ushtarak të Kinës, në qytetin Çin Zhou. Ai ndodhet në “zemër” të Mançurisë; në atë kohë kishte rreth 200.000 banorë. Pa ndonjë industri të spikatur. Një qytet me ndërtime 2-3 katëshe por me rrugë të asfaltuara. Terreni përqark qytetit ishte fushor; pranë tij janë brigjet Perëndimorë të Detit të Verdhë. Njëra nga vlerat e këtij qyteti mbahej fakti që aty ishte qendra e Shkollës së Tretë të aviacionit ushtarak të Kinës. Vajtja ime në këtë shkollë e në atë qytet ishte një rast fatlum. Në listën prej 7 studentësh të kursit tonë ku bënin pjesë: Adem Çeça, Dhori Zhezha, Mihal Pano, Bashkim Agolli, Andrea Toli dhe Sherif Hajnaj (Bracki), u përfshi, fare rastësisht dhe emri im, Niazi Nelaj.
Duket sikur në këto kujtime u kam mëshuar më tepër anëve negative. E kundërshtoj, madje kategorikisht një gjykim të tillë. Jeta i ka të dyja anët, pranë e pranë e ato nuk mund të veçohen nga njëra –tjetra, mbasi humbasin kuptimin. Në këtë shkrim, nëse kam renditur disa gjëra jo aq të këndshme, ju siguroj se aq sa mbaj mend e aq sa mundem, dua të nxjerr në pah jetën reale të njerëzve; pa e nxirë atë; por dhe pa e lustruar. Kujtimet dhe mbresat janë informacion për gjëra që i kam përjetuar individualisht.
Nëse në ndonjë rast përshkrimi i tyre merr theks negative, fajin nuk mund ta marr përsipër. Problemet i kam shkruar e i kam thënë troç, me gjuhën që kanë e me vërtetësi të padiskutueshme. Le të kemi parasysh se në kohën kur unë dhe shokët e mi jetuam, mësuam e, fluturuam në Kinën e atyre viteve, gjërat nuk ishin siç i shikojmë sot. Kina, sidomos në kohët e fundit ka bërë aq progres sa mund të radhitet, në ndonjë drejtim edhe e kalon nivelin e vendeve më të zhvilluara të globit.
Unë shkruaj atë që kam parë e që kam përjetuar, në ata vite. 50 vitet që kanë pasuar kanë sjellë ndryshime me hapa galopant në ekonominë, shkencën, teknikën, teknologjinë dhe në rritjen e mirëqenies të njerëzve të atij vendi gjigant. Komentet, secili le t’i bëjë sipas pozicionit që ka zgjedhur; unë them vetëm të vërtetën, siç ka qenë; për këtë përgjigjem.
Mund të duket e pamundur kjo që do t’u tregoj por ju siguroj që kështu ka qenë. Disa herë u kishim kërkuar atyre që organizonin jetesën tonë, të na çonin në një familje kineze, për të parë nga afër jetën e atyre njerëzve. Asnjëherë nuk morëm një përgjigje për kërkesën tonë. Motivet e refuzimit nuk i mësuam dot. Atëherë, së bashku me shokët, siç e kishim bërë porosinë pranë autoriteteve të shkollës, vendosëm të shkonim në një kinema qytetëse, për të parë një film të ri të prodhimit indonezian, i cili kishte bërë bujë.
Intendent i shkollës na siguroi biletat; përkthyesit nuk na u ndanë as në këtë rast. U futëm në kinema dhe kërkuam të uleshim në vendet ku kishim biletën. Hapësirat e kinemasë ishin tejet të populluara. Përfytyrimi ynë nuk e rrokte dot atë katrahurë. Të gjitha karriget ishin të zëna. Vetëm vendet tona ishin bosh. Kundra biletën e respektonin. Aty pamë njerëz të ulur në hapësirat që ndanin radhët, në shkallë, midis lozhave e ku të mundnin. Aq sa vende kishte, ishin të ulur; të tjerët qëndronin në këmbë dhe e ndiqnin shfaqjen e filmit, ashtu.
Njerëzit, në kinema, jo vetëm uleshin sipas qejfit por dhe silleshin si ta gjykonin me vend. Pinin cigare, pështynin për tokë, bisedonin, lëshonin dhe ndonjë p…., me zë e pa zë, pa teklif etj. Të zihej fryma në atë mjedis të mbipopulluar e kaotik. Dikur, në kinematë e qytetit të Vlorës, por jo vetëm, nuk mund të shikoje film. Disa djem që e kishin parë filmin, qysh në sekuencat e para, i’a nisnin tregimit të filmit e të dukej vetja kot, nuk kishte interes të qëndroje më tej në kinema.
Pastaj nisnin komentet me zë të lartë. Të paktën në kinematë e kinezëve, njerëzit rrinin urtë. Veç një gjë nuk shkonte me mentalitetin tonë. Në kinema, në qytetin ku jetuam, hynin për të parë film, jo aq njerëz sa vende kishte salla por, aq sa njerëz ishin përpara kinemasë, në rrugë. U habita e u trishtova nga ajo pamje e paparë.
Një ditë, m’u dha rasti të bisedoja me një pilot kinez. Në shkollë, përveç instruktorëve të fluturimit, oficerët e tjerë, mes tyre dhe pilotët, stërviteshin e jetonin veç nesh. Piloti me të cilin bisedova ishte i ri, i shëndetshëm, i gjatë, me shpatulla të gjera e me moshë rreth 26 vjeç; beqar. I thashë bashkëbiseduesit: “Përse nuk martohesh ti, Sjao Li”? Ai nuk hezitoi fare të më përgjigjej, madje me sinqeritet tha: “Unë do të martohem, kur të çlirojmë Amerikën”!
E mora përgjigjen që kërkoja. Kështu i mëkonte propaganda e kohës. Ato që pashë më vonë, në atë garnizon, më bindën se piloti me të cilin bisedova, e kishte seriozisht. Disa rregulla sjellje lidhur me martesën dhe familjen, në ato vite ishin të ngurta e të detyrueshme. Ushtarakët mund të martoheshin mbasi të kishin mbushur moshën 28 vjeç.
Asnjë çift nuk mund të lindte më tepër se 2 fëmijë. Burri ushtarak, me gruan mund të flinin bashkë vetëm të shtunën; në ditët e tjera, edhe po të banonin në të njëjtin garnizon, flinin veç. Burri ushtarak flinte në kapanon që të ishte në çdo kohë i gatshëm. Do t’ju tregoj dhe një gjë e cila më dukej origjinale dhe e pa konceptueshme:
Shumë oficerë ishin të martuar, por gratë e tyre punonin e jetonin disa qindra, ndoshta dhe më tepër kilometra larg. Adjutanti i garnizonit, në fillim të vitit hartonte një grafik, siç bëheshin grafikët tek ne, për lejet e zakonshme të oficerëve. Bashkëshortja e çdo ushtaraku të garnizonit, mund të vinte pranë burrit e të qëndronte disa ditë apo javë (1-3 javë) në repart por, me burrin do të flinte vetëm ditën e shtunë.
Për këtë qëllim, në territorin e garnizonit, ishin ndërtuar disa ngrehina, si depot e ushtrisë tonë nëpër pikat e hapjes, të dikurshme, ku flinin çiftet, pa kurrfarë komoditeti. Në dhomat e këtij lloji, kisha parë një krevat dopio, një dollap rrobash, një tavolinë, dy karrige dhe një pasqyrë, në mur. Bashkimi i çiftit bëhej rigorozisht sipas rregullave të caktuara, vetëm të shtunave. Kontraceptivët, në atë kohë shiteshin lirisht, gjendeshin kudo e kushtonin mjaft lirë.
Lidhjet martesore dhe dasmat mes kinezëve ishin mjaft interesante. Brenda garnizonit, më kishte rastisur të isha pjesëmarrës në disa të tilla. Komisari i repartit, i cili në njësinë ku drejtonte, kishte disa oficerë beqarë, shkonte në një ndërmarrje ku punonin vajza, të pa martuara. Atje takonte sekretarin e partisë; bisedonin të dy dhe binin në ujdi për të bërë “krushqi”. Po të vendosnin dy komisarët, të cilët bëheshin garantë për të rinjtë, lidhja ishte e përfunduar. Nuk di nëse dy të rinjtë takoheshin, njiheshin e bisedonin me njëri-tjetrin.
Kam qenë i pranishëm, së bashku me shokët e mi, në një dasmë ku dhëndër ishte një ushtarak e nuse, një punëtore nga ndërmarrjet e qytetit. Në ditën për të cilën kishin rënë dakord “shefat”, organizohej dasma. Vendi ku zhvillohej ceremonia e martesës, si rregull ishte dhoma e partisë. Bëhet fjalë për Partinë Komuniste të Kinës. Ritet e ceremonisë martesore, ishin të thjeshta e interesante. Për ne, ato ishin të papara e të padëgjuara.
Dhoma e Partisë ishte e pastruar dhe e sistemuar për ceremoninë e dasmës. Tavolinat dhe karriget ishin vendosur rreth e qark sallës, në një radhë. Në ballinë të sallës, ishte vendosur portreti i Kryetarit Mao Ce Dun. Në tavolinën qendrore ulej nusja, dhëndri, komisari i repartit, sekretari i partisë i ndërmarrjes dhe disa të tjerë, të zgjedhur, nga të dyja palët. Ne, shqiptarëve na kishin vendosur së bashku, në njërën anë.
Të gjithë pjesëmarrësit ishin të veshur me uniformën më të mirë, të pastër dhe fytyrat e tyre ishin të qeshura e të gëzuara. Nusja ishte e veshur, sipas rastit, me pantallona e bluzë (xhaketë), ose me xhup, (në dimër). Dhëndri, gjithmonë me uniformë ushtarake. Nuk ishte praktikë që nusja të vishej me fustan të bardhë. Një gjë e tillë hynte në nuancat e sjelljes borgjeze. Nëpër tavolina ishin vendosur disa pjata (pjatanca) me kikirikë, të pjekur, të pa qëruar.
Ceremoninë e martesës e fillonte njëri nga komisarët. Ai theksonte se kjo martesë ishte lidhur sipas porosive dhe mësimeve të Kryetarit Mao Ce Dun, i cili, ndër porositë kryesore për gruan, në citatet me kapakë të kuq, theksonte: “Mos i bjer në qafë gruas”! Lexoheshin pjesë nga citatet, të gjithë qeshnin, gajaseshin dhe duartrokisnin. Çifti deklarohej i martuar kur përfundonte “riti” i leximit të citateve të Mao Ce Dunit.
Nuk putheshin, as nuk përqafoheshin të sapomartuarit. Madje as duart nuk toknin por, sipas traditës kineze, nxirrnin përpara, të shtrira, dy duart, puqnin shputat e duarve dhe përkuleshin, në nderim të shoqi- shoqit. Shpërthenin duartrokitjet, pjesëmarrësit në ceremoni hanin kikirikë e kështu dasma merrte fund. Dhëndri, kishte të drejtë të flinte me nusen, sipas rregullit të përgjithshëm, vetëm në ditët e shtuna. Në ditët e tjera të javës, zbatohej praktika: “Shih me sy e plas, me zemër”! Nuk bëhej fjalë për dhurata, shkëmbim unazash e “teprime” të tjera, të cilat etiketoheshin si mënyrë borgjeze e të jetuarit.
Në garnizonin ushtarak, në të cilin jetonim e stërviteshim, kushtet për t’u argëtuar e relaksuar ishin të kufizuara. Ishim të gjithë të rinj. Mosha mesatare jona, nuk i kalonte 21 vjeçët. Jetonim larg familjeve tona, e mjediseve të njohura shqiptare. Kishim mall për njerëzit tanë e për shoqërinë që kishim lënë pas. Ishim të përkëdhelur nga jeta në një vend më të zhvilluar e më të qytetëruar, siç ishte Bashkimi i atëhershëm Sovjetik. Stërvitja ajrore, na lodhte dhe mësimet teorike nuk ishin aq të lehta.
Kërkesat tona intelektuale kishin të nevojshëm veprimtari cilësore e të vazhdueshme argëtuese, të cilat, ta themi siç ishte, qenë mjaft të kufizuara. Në jetën praktike kishim mjaft “gjerdhe” e pengesa. Me ne ndodhte si me ata fëmijët, të cilët sapo janë ngritur në këmbë e, mamaja u thotë: “Mos e bëj atë e, mos e prek këtë, atje është pis e aty është xix” etj. duke e kufizuar lirinë e tij, nëpërmjet një kontrolli të rreptë.
Televizioni ishte në hapat e parë; në shkollë nuk kishim asnjë aparat televiziv. Radioja kineze transmetonte njoftime të cilat nuk i kuptonim, kurse muzika e vendasve, nuk para ngjiste tek ne. Kur ishim në Batajsk, çdo të shtunë shkonim në mbrëmje vallëzimi, ku vajzat mbanin radhë, mbasi djemtë ishin të paktë. Provuam të shkonim në një kinema, siç e kam përshkruar më sipër e atje u pataksëm nga sa pamë.
Grupet folklorike aq të pasura dhe cirku fenomenal, kinez, nuk e vizituan asnjëherë qytetin tonë kurse, veprimtaritë sportive nuk kishim si ti shikonim. Mund të them që jeta jonë shpirtërore ishte e varfër dhe e kufizuar. Në ato kushte, ishim të shtrënguar të sajonim diçka vetë, me forcat tona, në nivelet dhe mundësitë që kishim. Në gjysmën e parë të vitit 1962, Kina komuniste ishte në konflikt të armatosur me Indinë kufitare.
Konflikti kishte marrë zjarr, për çështjen e Kashmirit. Secili nga të dy vendet kufitare pretendonte se territoret në fjalë i përkisnin atij. Nuk e gjetën dot me fjalën dhe ndërsyen ushtritë, kundër njëri – tjetrit. Në kufirin midis dy vendeve fqinjë zhvilloheshin luftime e humbitnin je të njerëzish. Mançuria ku ne jetonim ishte larg nga vendi i konfliktit dhe jehona e luftimeve, tek ne vinte vetëm nëpërmjet shtypit, të cilin nuk dinim ta lexonim. As njoftimet që jepte radioja kineze, nuk i kuptonim.
Informacionin mbi zhvillimin e ngjarjeve e merrnim në mënyrë të tërthortë, nëpërmjet stacioneve ruse, sipas këndvështrimit dhe interesave të tyre. Gjithsesi, njoftimet, derisa vinin tek ne, fashiteshin në rrugëtimin e gjatë. Kuptohet, ne mbanim anën e kinezëve duke u dhënë atyre të drejtë. Për t’u bërë qejfin vendasve (motivet merrini si të doni), spontanisht, me nismën e studentit për pilot, Enver Muça, nga Tirana, sajuam një skeç gazmor, për banorët e garnizonit ushtarak.
Protagonisti i skeçit, tiranasi i zgjuar e i shkathët Enver Muça, u zhvesh e u lye me baltë, që të ngjante, si indian. Veri, ashtu, i lyer me baltë, doli përpara njerëzve, e bënte numra, si i trembur. Ai fliste fjalë, kot më kot, gjoja në gjuhën indisht. Pjesëmarrësit, të cilët, në shumicë ishin kinezë, u shkrinë së qeshuri e u argëtuan, pa masë. Numri humoristik i Verit, talenti i tij i panjohur, na pëlqeu dhe neve.
Duke ngritur lart vlerat artistike të shokut tonë, autoritetet e shkollës dhe publiku i shumtë kërkuan përsëritjen e numrit humoristik e ai u përsërit, përmes duartrokitjeve e brohoritjeve të turmës.
Në garnizonin tonë funksiononte një kinema me rreth 500 vende. Shkonim atje sa herë vinte ndonjë ansambël artistik dhe për veprimtari të ndryshme politike e festive. Si të huaj që ishim në atë mjedis, vendasit, për të na respektuar, na vendosnin në radhët e para. Kishim një vështirësi, me të cilën u përshtatëm gradualisht. Kinezët ushqeheshin kryesisht me barishte. Për këtë shkak, gjatë frymëmarrjes, ata çlironin në mjediset e përbashkëta erëra të ndryshme.
Në kinema, në mensë e në mjedise të tjerë, në fillim na zihej fryma prej tyre. Duke u ushqyer dhe ne me barishte, si ata, dalëngadalë, nuk e ndjenim aq shumë erën e rëndë. Kur morëm udhën e kthimit për në Shqipëri, gjatë gjithë ditëve të lundrimit (rreth 20 ditë, net), mbanim në gojë karamele e mente, për të larguar nga goja erën e rëndë.
Shkonim me qejf të madh në kinemanë e garnizonit tonë, për të kaluar disa çaste relaksi. Dikush i çoi në vesh, shokut tonë nga Durrësi, D. Xh., i cili nuk njihej për mendjemprehtësi, se kishte zë të mirë e mund të këndonte. I’u mbush mendja Dapes, se mund të këndonte, në publik dhe, një ditë doli në skenën e kinemasë, me mikrofon në dorë. Publiku në sallë shpërtheu në duartrokitje e brohoritje, akoma pa hapur gojën D.
Siç duket, vendasit i dhanë problemit ngjyra politike: një student shqiptar do të këndonte, solo, në një skenë aq të madhe. Mori kurajo Dapja ynë e, filloi të këndonte një këngë, në anglisht (ja fuste kot se gjuhën angleze nuk e zotëronte), e cila, në atë kohë ishte në modë; ‘Dajana’. Dalipi, me zë që përpiqej ta nxirrte “të çjerrë”, më tepër bënte zhurmë, se sa këndonte. Megjithatë, vendasit e duartrokitën dhe e shoqëruan këngën me brohoritje.
Nuk kishte fare rëndësi, si këndonte “këngëtari”; me vlerë ishte qenia e tij nga Shqipëria, mike e Kinës. Për ta ironizuar veprimin e tij, dikush nga shokët tanë e mbushi dërrasën e zezë në fund të shkallëve të fjetinës, me disa kuplete dhe një karikaturë, ku paraqitej Dapja duke kënduar. E shikonim atë krijim, sa herë ngjitnim e zbrisnim shkallët dhe qeshnim me shpirt. E shikonte dhe Dalipi e qeshte me pa mendësinë e tij.
Ishim së bashku me grupin e shturmanëve që erdhën nga Krasnodari. Ata ishin 20 studentë e doemos, në shoqërinë e tyre kishte probleme të marrëdhënieve me njëri- tjetrin. Mes tyre ishin dy studentë: Ivzi Minxha, nga Pogradeci dhe Kozma Sinjari, nga Berati. Të dy me trup të imët dhe grindavecë. Shokët e tyre të grupit kënaqeshin kur i “ndërsenin” kundër njëri-tjetrin. Përplasjet mes tyre shkonin deri në konflikt fizik.
Shokët e grupit të tyre, të ndarë më dysh, bënin tifo, disa për njërin e të tjerët për të dytin, si në një ndeshje boksi. E theksova këtë aspekt të jetës tone, vetëm për të dëftuar se sajonim edhe veprime të tilla konfliktuale, vetëm për t’u relaksuar pak. Për të kaluar kohën e lirë luanim me top, në fushën e vetme të futbollit; kurse sallat për lojëra të mbyllura, ishin inegzistente.
Herë pas here dilnim në qytet. Mjafton të kalonim postbllokun e shkollës e të ndryshonim pak ambient. Them kështu, për arsye se vendet ku mund të shkonim, ishin të përcaktuar. Futeshim në ndonjë dyqan dhe lëviznim me kufizim nëpër qytet. Klube, në kuptimin e kafeterive, restorante, bilardo, kinema etj., vende për t’u argëtuar, ne nuk dinim e, në to nuk mund të shkonim. Në atë kohë në Kinë, funksiononte sistemi i triskëtimit. Në dyqane mund të blije, pa triskë, vetëm artikuj industrialë.
Çdo mall i prodhuar me material bujqësor apo blegtoral, këmbehej kundrejt tollonit. Sido që nëpër xhepa kishim pamjaftueshëm para, blerjet tona vështirësoheshin, edhe për shkak të tollonëve. Edhe sapuni apo pasta e dhëmbëve, shkëmbehej kundrejt tollonit. Në dyqanet brenda garnizonit, nuk i gjenim gjithmonë artikujt që na duheshin; prandaj rendnim në qytet. Më së shumti frekuentonim një tip supermarketi, me tre kate, i cili ndodhej në qendër të qytetit.
Qëllimi i vizitave të shpeshta në atë supermarket ishte i dyfishtë. Me ato pak para që kursenim, blinim disa palë çorape, najloni ose mëndafshi, të cilat shiteshin pa tollona, e nuk kushtonin shumë. Çorapet do të na shërbenin si dhuratë, për familjarët dhe të afërmit tanë, kur të ktheheshim në Shqipëri. Motiv i veçantë i cili na çonte në atë shitore, ishte prania e një shitëseje, të re, mjaft të bukure nazemadhe.
Shkonim shpesh në atë njësi, qëndronim gjatë, e rrethonim vajzën e bukur e nuk ia ndanim sytë. Vrojtonim hiret e bukurisë vajzërore të saj, për të thyer monotoninë e të parit, pa pushim të ngjyrës së gjelbër e veshjes me pantallona e xhupa të ushtarakëve e ushtarakeve. Bukuroshja e Çin Zhout, e pikasi interesimin tonë për të dhe, si nazemadhe që ishte, bënte lajka e buzëqeshte, hijshëm, duke na joshur me hiret e saj.
Qëndrimi gjatë, yni, në atë dyqan, nuk kaloi pa rënë në sy të vendasve kureshtarë dhe tepër xhelozë, të cilët na identifikonin së largu, prej pamjes së jashtme dhe hundës së madhe që kishim. Një ditë prej ditësh nuk e gjetëm më në shitore atë femër të bukur. E kishin larguar, me marifet. Kështu, për ne, ra dhe një motiv për të dalë në qytet. Mbasi iku nga vendi i punës shitësja e bukur, me dhimbje kuptuam se të gjithë kishim rënë në dashuri me të. Të kuptohemi, bëhet fjalë për dashuri platonike. Asnjeri prej nesh nuk e kishte prekur me dorë atë femër. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
