Nga Sofika Prifti Cara
Pjesa e tetë
Të falësh…!
– Fisi i vjetër Kavajas – CARA
Memorie.al, publikon disa pjesë nga libri ‘Të falësh’, me autore znj. Sofika Prifti (Cara), botim i Institutit për Studimin e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit në Tiranë, në të cilin autorja ka përshkruar me hollësi dhe kompetencë profesionale, historinë e një prej fiseve më të njohura, jo vetëm në qytetin e Kavajës, por edhe më gjerë, fisit Cara, nga i cili dolën jo vetëm atdhetarë e patriot të shquar që dhanë kontributin e tyre në dobi të çështjes kombëtare dhe lirinë e Shqipërisë, por edhe intelektualë të njohur, të diplomuar në Perëndim, të cilët më pas u kthyen në atdhe, duke dhënë kontributin e tyre në disa fusha të shkencës dhe jetës. Por edhe pse pinjollët e fisit Cara, ata ia kushtuan jetën e tyre çështjes kombëtare, pas ardhjes së komunistëve në pushtet në fundin e vitit 1944, ata do të përndiqeshin, burgoseshin dhe internoheshin, e lufta e egër e klasave, do t’i ndiqte ata deri në vitin 1990, kur dhe nisi shembja e regjimit komunist.
KRAHASIMI
Ja si ishte jeta ime! Veç punës së shtetit, më duhej të punoja edhe në shtëpi, të qëndisja paja për vajzat e familjeve që kishin lekun, punoja triko, çorape, kostume me lesh deveje, për gra, punoja çfarë të më porosisnin, vetëm të fitoja lekë. Si bujkut, edhe mua më duhej të shlyeja borxhin, të ushqeja vjehrrën, që kishte ushqyer burrin tim, të vija në bankë, d.m.th., të ushqeja fëmijët e mi, që të na ushqejnë ata ne, kur të plakemi; të ushqeja familjen, domethënë të mbaja burrin në burg dhe të ushqeja veten.
Edhe pse nuk vura pasuri, ashtu si bujku me punë dhe mendje, arrita të mbaja të bashkuar familjen time, me atë sedër e durim që më dha Zoti! Tashti qe po shkruaj këto rreshta, jetoj me burrin, djalin, nusen e dy nipërit e mi, me vajzën e martuar e, dy mbesat e mija. Tek episodi i dytë, në atë me karkalecin, bujku fitoi vendin e punës, kurse mua i madhi Zot më dha mendjen e fortë, më dha durimin e forcën të mbaja familjen, të isha me kokën lart, me ndershmëri e faqe të bardhë, siç thotë populli.
Nuk u dorëzova, nuk u mposhta, por rrita dy fëmijët e mi. Tek pema e kopshtarit edhe unë ndenja tek fati i parë, tek hija ime, dhe gëzova frytin e ndershmërisë. Në jetë, vërtet, pas çdo dhimbjeje që të kesh, ndoshta me vonesë do ta shikosh një të mirë, pra pas të këqijave vijnë edhe të mirat dikur. Kështu ëndërron një njeri i ndershëm. Shumë punoja unë atëherë, por jeta ime ishte një ferr. Fieri, vërtet është qyteti i lindjes sime, kurse Kavaja, është qyteti i djepit që përkundi Bardhin.
Sa gjëra të ndryshme kishin këto dy qytete! Fieri kishte njerëz shumë të mirë, por kishte dhe ca, që nuk di se çfarë të them! A nuk i vriste ndërgjegjja, për të keqen që i bënin tjetrit?! Sepse, veza po s’u thye, nuk skuqet. Shumë nga këta njerëz sot shkojnë në kisha e xhami dhe falen ose, kërkojnë që Zoti iu falë gjynahet që kanë bërë. Edhe në qoftë se i fal njeriu, zoti, po vetë ata, vallë e ndiejnë se çfarë kanë bërë? A i vret ndërgjegjja, sadopak?! A thua vërtet, të jenë penduar?!
Sepse i madhi Zot është vërtetë mëshirues dhe i fal ata që pendohen. Për mua të tillë njerëz, janë si gjethet, që i ka copëtuar breshëri, janë zverdhur dhe, një erë fare e lehtë të fryjë, i rrëzon në tokë. Në të vërtetë, fierakët vendas, janë njerëz me kulturë, të butë, të pritshëm, të dashur e tolerantë, që dinë të falin, siç thotë populli. Dihet nga të gjithë, që nuk ka pyll pa derra, apo pa egërsira.
Kurse Kavaja, është disi ndryshe, njerëzit këtu janë shumë të lidhur me njëri-tjetrin, janë njerëz mikpritës,të respektueshëm, mbi të gjitha, janë fetarë, të butë e të mirë, si klima që gëzojnë, me pak fjalë, vend pëllumbash. Ky qytet ka pritur shumë njerëz të deklasuar nga ai regjim, u ka hapur atyre dyert, vendasit nuk i panë me sy të shtrembër “të deklasuarit”, por iu ofruan bujarinë e tyre, sikur t’i njihnin prej vitesh. Këtë gjë të bukur, nuk e pashë në qytetin e Fierit. I gjithë fisi i Bardhit, është nga Kavaja.
Qysh në takimin e parë me ta, në vitin 1961, u miqësuan shumë me mua dhe, sigurisht, respekti është reciprok. Sapo merrja lejen e zakonshme, motra e vjehrrës, Bija, vinte dhe më merrte bashkë me fëmijët. Ajo shtëpi, m’u bë si shtëpia e prindërve të mi. Çuni i tezes, Baki Dervishi, m’u bë si të ishte vëllai im, nusja e tij, Meleqja, siç e kishte dhe emrin, ishte meleq, ose ëngjëll, ishte për mua si motër e, kaluar motrës! Bashkë qanim hallet e shumta të jetës. Si nuk u mërzit ajo grua një herë me mua dhe me fëmijët e mi!
Ishte njeri i veçantë, një grua e jashtëzakonshme! Ata kishin katër fëmijë: Fiqretin, Sanijen, Mirsijen dhe Muharremin. Katër yje, njëri më i mirë se tjetri, dhe shumë të dashur. Të dy ata, burrë e grua, e kishin jetën shumë të shkurtër. Ata, për fat të keq, vdiqën shumë të rinj. Më ka pritur ngrohtë goca e tezes, Nazimja, (Zimja,) e martuar në Durrës, me Isuf Xhymertin. Burrë i mirë, i pritshëm, për t’u pirë në kupë, siç i thonë fjalës.
Dajë Dyli, vëllai i vjehrrës, ishte një zotëri i vërtetë. Djali i tij, Allaman Idrizi, me gruan e tij, Hanën, kur fliste, nuk të linte të mërziteshe. Goca e dajës, Dilja, me burrin e saj, Ibrahim Gjuzin, jo vetëm vetë më priste, por edhe babai i tij, Hamit Gjuzi, do më merrte vetë në shtëpinë e tij. Më respektonin shumë, shumë. Të gjithë njerëzit e fisit të Bardhit, më prisnin me shumë bujari, donin të më lehtësonin sado pak, atë dhimbje që kisha.
Hallë Mynyrja, dërgonte tek tezja djalin bashkë me nusen, Fehmiun dhe Merjemen, që të më merrnin. Nuk mund të harroj kurrë mëmë Dijen, nënën e nuses së xhajë Hajrijes, që, sa herë merrte vesh që kisha ardhur tek tezja, dërgonte gocën, Vakun, dhe më merrte. Shumë më mbante edhe i vëllai i saj, me nusen, Rremë Mullaliu, me të shoqen, Kimeten, për të më larguar mërzitjen, sepse me njerëzit e mi, isha ndarë për së gjalli.
Edhe pushimet, i bëja të mira në Kavajë, por zemra nga dëshpërimi, më pikonte gjak. Ato ditë kur rrija në Kavajë, ishin si ilaç që të më mjekonin plagët, që më ishin hapur në zemër. Donin të më largonin sadopak stresin, që si oktapod më kishte zgjatur tentakulat, apo si rrënjët e gramit, që, sado t’i këpusësh mbi tokë, ai i zgjat ato nën tokë.
Mirëpo, ç’e do, se këto ditë ishin të numëruara, ishin pak për mua, sepse, sapo filloja punën, ia rinisnin thirrjet (lehjet) për “luftën e klasave”, për ndarjen tonë, burrë e grua! Dhe sa ndarje të tilla bëheshin çdo ditë?! Të detyruar, të imponuar, njerëzit e shkretë bënin ndarje, por jo me zemër. Duke pritur në heshtje rrënimin e tyre, dhe heshtja të bëhej sikur pije bar minjsh, për të vrarë veten! Më në fund më pushuan nga puna!
PUSHIMI NGA PUNA
Sapo më pushuan nga puna, erdha në shtëpi e çoroditur krejt, dhe lotët s’më pushonin. Kunati, për të më qetësuar, më tha: “Pse mërzitesh, Sofi? Nesër do të shkojmë bashkë në Tiranë, më pas le të bëhet, si të jetë shkruar”! Të nesërmen në mëngjes, bashkë me kunatin e me dy fëmijët, shkuam në Tiranë, në Gjykatën e Lartë. Ishte ditë pritjeje populli! Në pritje ishte Stavri Stratobërdha, një zotëri burrë, me zemër të madhe, shumë i matur nga fjalët.
Ishte njeri shumë i mirë, për gjithë klasën tonë. Pasi i tregova gjatë e gjerë, se nga vija dhe për burrin tim, që e kishin dënuar 15 vjet, i thashë se më kishin pushuar nga puna dhe s’kisha me çfarë jetoja. I kërkova që; më mirë të na burgosnin edhe ne, sepse aty do të hanim nga një lugë lëng, për të mbajtur shpirtin gjallë!
“Në se babai i tyre bëri faj, – i thashë atij, – u dënua 15 vjet, por fëmijët çfarë faji kanë bërë”?
Ai, me një qetësi të rrallë, më vështroi një çast, pastaj më dha një këshillë që s’do ta harroj kurrë, dhe pse kanë kaluar shumë nga dhjetori i ‘67-ës.
“E shikon këtë kolltuk, ku jam ulur unë? Nuk jam as i pari e as i fundit, kushedi sa të tjerë do të ulen këtu. A nuk e ke dëgjuar atë fjalën e urtë popullore, që thotë: Kapiteni i mirë, njihet në furtunë e stuhi; kur deti ka dallgë të mëdha, ai kurrë nuk e braktis anijen, por lufton me jetën e tij, deri sa ta nxjerrë në breg, pa u mposhtur nga vështirësitë”!
Biseda ndërroi temë, sepse hyri sekretari tij, që erdhi pak me vonesë. Fëmijët plasën së qari dhe ai e porositi atë, që të merrte një biletë treni për mua dhe diçka për fëmijët, por unë nuk pranova. Pastaj, z. Stavri, me fytyrë të dëshpëruar, mori në telefon shefen e kuadrit, ku punoja unë, Marika Lekën, e i dha porosi, që jo vetëm të më merrnin në punë, por të punoja brenda grumbullimit. E falenderova me gjithë shpirt, për gjithçka bëri për mua dhe dola jashtë me fëmijët.
Kunati po më priste jashtë dhe u kthyem në shtëpi, disi të qetësuar. Të vjetrit thonë fjalë ari: “Jeta është si një top që rrokulliset, kalon male, fusha, kodra, oqeane, dete, ferra e bahçe me lule, dhe i duruari vërtet vuan shumë, por më pas del i fituar, sado halle e pengesa të ketë”. Shefes së kuadrit i ra mendja pas tri javësh, të më lajmëronte për të rifilluar punë. Sa më pa në derë, ajo më priti me të bërtitura, sikur të isha një fëmijë i vogël dhe kisha bërë faj. Harroi që isha nënë me fëmijë.
“Pse shkove në Tiranë”? – m’u hakërrye ajo e inatosur. – “Ç’t’i bëj shokut Stavri unë, por ti, s’e meriton të punosh në ndërmarrjen tonë, sepse, po ta doje partinë tonë, do ta kishe ndarë burrin me kohë, shumë herë të është bërë thirrja! Nesër do të fillosh punë tek lëkurat, na letrën dhe shko atje, ta dish që, brenda ndërmarrjes je! Po të pëlqeu puna, rri, po s’të pëlqeu, ik në Tiranë prap! Nuk është faji jonë, ne këtë punë kemi”!
Të nesërmen shkova e fillova punë tek lëkurat. Isha vetëm unë grua, mes tetë burrave, njerëz të mrekullueshëm: Andoni, Themiu, Hamiti, Mynyri, Sazani, Arti, Shabani dhe Agroni, të cilët u bënë për mua, si tetë vëllezër, nga më të mirët. Më vonë dy prej tyre, dolën në pension: Andoni e Hamiti. Puna ishte, gjashtë muaj ditën, gjashtë muaj natën dhe një orë larg fshatit Sheq i Madh. I kisha marrë vesh kushtet, qysh më parë, por pranova nga zori.
Kur shkova për herë të parë aty, ishte dimër, puna ishte ditën për 6 muaj, por ishte një ferr i vërtetë. Era e rëndë e lëkurave të qelbte, sikur kishin ngordhur prej kohësh kafshë e, të shponte hundën. Deri sa u mësova me ambientin, stomaku nuk më pranonte pothuajse asnjë ushqim, për të ngrënë. Lëkurat e trasha të lopëve, viçave e derrave, kripeshin, kurse të imtat, pra të deleve e të dhive, thaheshin në hije. Magazinier aty ishte Sazani. Atë ditë që fillova punë, ai më tha:
“Kjo punë, motër, s’është e rëndë vetëm për ty, që je grua, por edhe për ne burrat, sepse do të ngarkosh e shkarkosh makinat me dengje lëkurash të kripura, që janë shumë të rënda. Më mirë ta them që në fillim, që ta dish. Ti provoje një herë, në qoftë se nuk e bën, ik vetë.. Kështu e kam urdhrin…”!
Në fakt, dengjet me lëkura, kishin peshë 30 deri në 50 kg. Ishin shumë të rënda për mua, si femër! Unë punoja me sforco, nga zori, gjë që bëri të operohesha pastaj, me stomakun. Po ku do të ikja?! Për mua nuk kishte punë tjetër! Isha e detyruar! Këmbët, dimër-verë, i mbanim në çizme prej llastiku, që na i jepnin dy herë në vit e, kur kishte pak, një herë në vit.
Ato më përpara çaheshin dhe ne, që të mos punonim zbathur, i qepnim me gjilpërë(!!) Shëllira e kripës, na hynte nga të hapurat e gjilpërës, sado të vogla të ishin, e këmbët na bëheshin të bardha, të rrudhosura, sikur t’i kishim regjur si turshi ose, sikur i mbanim në finjë, me hi të nxehtë!
Lëkurat e deleve e të dhive, thaheshin, varur me kallama, u torturova, deri sa u mësova, ndonëse shpesh më priteshin duart si me thikë, nga kallamat. Mizat i kishim të pranishme, në dimër me pakicë, kurse në verë, na mbulonin fytyrat. Ato, për dreq, shtoheshin e lëshonin krimba të vegjël, kështu lëkurat, mbusheshin plot. Ndërtesa ishte dy e trekatëshe, dyshemeja kishte dërrasa të vendosura me largësi nga njëra-tjetra, në mënyrë që t’i përshkonte era, që ato të thaheshin sa më shpejt.
Sa tmerr ishte në verë! Lëkurat mbusheshin me krimba të vegjël dhe, sapo fillonin të thaheshin lëkurat, krimbat, pak e nga pak, binin nga lart-poshtë, në katin e parë, ku punonim ne. Ata krimba të mallkuar, na binin në qafë, në kokë, na futeshin nëpër trup dhe kështu na krijonin shumë kruajtje, e siklet. Trupi jonë gjakosej, sa na ngjiteshin aty edhe rrobat, nga të kruajturit! Muajve të verës, puna fillonte në orën 11 të natës, për 6 muaj, dhe mbaronte në orën 1-2-3-4-5-6-7, si të kishte bagëti në thertore, për t’u therur!
Kini parasysh, isha shumë e re. Puna ishte gati një orë larg, rruga kishte në dy anët, plepa të mëdhenj, të lartë, që bënin një errësirë të madhe. Sepse nuk kishte drita, ndaj qentë e fshatit, ishin lëshuar në dy anët e rrugës, nga që rrotull kishte disa shtëpi dhe ato ishin afër rrugës. Kisha frikë të shkoja vetëm, burrat, shokë të punës, ishin me biçikleta. Kam qarë nga mërzia, kur na lajmëruan që puna do fillonte natën. Të shtatë burrat, e biseduan bashkë e, më thanë:
“Ti, Sofi, mos mërzit, se nuk t’i lëmë pa bukë fëmijët e tu! Tashti ti je motra jonë, kurrë nuk do të lëmë në mes të rrugës”!
Ata bënë një grafik me javë, vinin, me radhë, më merrnin në shtëpi, duke më dhënë porosi që në orën dhjetë, të isha jashtë derës. Edhe Themiu, që ishte më i vjetër e, pas ca kohe doli në pension, nuk e la javën e tij, sa ishte me ne. Shaban Gashi, e kishte shtëpinë ngjitur me punën, por e bënte gjithë atë rrugë, për të më marrë mua në shtëpi dhe nuk u mërzit asnjëherë! Atij i bënin presion e, i thoshin në ndërmarrje: “Ç’të duhet ty, që shkon dhe merr atë grua! Rri rehat”! Por ai nuk ua dëgjonte fjalët. Sepse Shaban Gashi ishte njeri me zemër të madhe; kur ngarkonim makinat, ai më linte në vendin e tij, në stivimin e dengjeve.
Lëkurat i merrnim me karroca dore me radhë, për t’i punuar, nga thertorja; rruga ishte me gurë, unë mezi e shtyja karrocën, më ngecte rrota në gurë, jo rrallë më binin lëkurat poshtë, se ishin të rënda, por Shabani e të tjerët, vinin e më ndihmonin. Ai kishte zemër të madhe, i vinte keq, “mos u dorëzo”! më thoshte me zë të ulët, sepse kishte dëgjuar që mua më prunë aty, që të mërzitesha e, të ikja vetë.
Përgjegjësi Myrto Braka, herë pas here i thoshte Shabanit, si me ton pakënaqësie: “Të kam thënë, po ti nuk ma dëgjon fjalën! Lëre, mos e ndihmo atë grua”! Kurse para syve të mi, kur vinte tek lëkurat, u thoshte atyre; “ndihmojeni nga pak, se është gjynah”! Ai ishte nga fshati Mbret i Fierit. Sa shumë vërejtje ka marrë ai njeri për mua! Me të vërtetë, ishte një punë shumë e rëndë! Magazinier Sazani, u thoshte shokëve:
“Më kanë thirrur që mos ta ndihmojmë Sofikën, prandaj ju them atë që më thanë, mos thoni që s’ju thashë”!
Shabani hidhej i pari e, u thoshte shokëve, për mua: “Është gjynah ta lësh vetëm, ajo është njeri i mirë, është buka e fëmijëve, nuk e shikoni se sa përpiqet, punon pa hile, si grua që është, nuk thotë kurë ‘u lodha’, na shikon me sy të përlotur, si thoni, çuna, do ta ndihmojmë apo, ta lëmë të mërzitet e të ikë”?! S’do ta harroj kurrë Shaban Gashin! Zoti e bekoftë dhe e ndihmoftë, bashkë me familjen e tij! Veç Mynyrit, që ishte 5-6 vjet më i madh, të tjerët ishin të rinj.
Më thirrën, ndezën nga një cigare e më thanë: “Ti vazhdo punën si e ke bërë, këtu do punosh me ne, qentë le të lehin, karvani të ecë para”! e filluan të më ndihmonin më shumë dhe më jepnin zemër. Për këta njerëz të mirë, nuk gjej fjalë falenderimi, ata për mua kanë qenë vëllezër të mrekullueshëm. Do të mbeten të paharruar në mendjen dhe në zemrën time, këta vëllezër. I lutem Zotit, që t’u japë atyre si shpërblim, gjithë të mirat e Tij! I falenderoj thellë nga zemra.
Pasi punova për shumë vite me ta, u mësova me ambientin e lëkurave dhe ata të drejtorisë, nuk ia dolën që unë të linja punën, ndonëse prapë nuk më lanë rehat. Një ditë erdhën nga drejtoria dhe më hoqën prej aty. Më çuan në majmërinë e derrave, arsyeja ishte, se merrja lekë shumë!! Ishte punë me normë, me orë të zgjatura, ashtu ishte edhe paga aty, duhej një grua. Shumë gra sollën aty, por asnjëra nuk qëndroi, sepse puna ishte e rëndë, era shumë e keqe, nuk durohej; kurse mua, desha, s’desha, më prunë prap aty.
Vetmia është si helmi i nepërkës, që të helmon dalëngadalë. Ëndrra ime e asaj kohe, ishte rritja e fëmijëve. Ohh…! Vallë, do t’i ngjisja dot shkallët e jetës, të cilat për mua, ishin si fijet e rrjetës së merimangës e, të larta deri në qiell? Mendoja të ishte një ëndërr kjo, por jo disfatë. “O Shën Mari! Ti je vetë nënë, t’u bëfsha kurban, kurrë mos më lër vetëm, më bëj të gjerë sa një oqean, mua, kushdo që më bie në qafë, hakun ma merr ti”! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
