Nga Albana Lifschin (Melyshi)
Memorie.al / “Abati i Mirditёs – Njё nga burrat mё tё parё tё kombit tonё, me kёtё emёn e kanё quejtё e mundet me u thanё pёr siguri se, nuk asht kund njё skaj Shqypnijet, ku burrat e mençёm dhe tё kalemit, tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr”. (Gjergj Fishta). Ai ishte i vetmi djalё i familjes dhe i vetmi mashkull i shtёpisё. I vunё emrin e tё atit, i cili vdiq vetёm pak ditё para se tё lindte foshnja. Do tё rritej i pashёm e i fisёm, e do tё mund tё merrte vajzёn mё tё bukur tё krahinёs, t’i mbushte prehёrin nёnёs me nipёr e me mbesa, dhe t’i pёrkushtohej familjes. Por, jeta e tij, mori drejtim tjetёr. Ai iu pёrkushtua Shqipёrisё.
Kur i besoi tё birin, ende njomcak, Ipeshkv Pal Domazeit, pёr ta arsimuar e pёrgatitur pёr prift, mirditorja e urtё pёshpёriti ato fjalё qё janё meraku i çdo nёne: “Tё bёhet pёr vete”. Ajo e kishte mёkuar Prendin e saj, me virtytet e krahinёs, tё besёs e tё nderit, e po e pёrcillte nё njё rrugё tё gjatё, prej sё cilёs ai do tё kthehej tek ajo, si njё nga burrat mё tё shquar tё kombit.
Fёmijёria kaloi shumё shpejt dhe rinia erdhi e burrёruar. Nё moshёn 17 vjeç, ai, Prend Doçi, student i Kolegjit ‘Urban’ tё Romёs, kishte nisur tё kuptonte se teologjia, nuk pёrbёnte gjithё strumbullarin e interesave tё tij. U dha shumё pas veprave tё shkrimtarёve tё vjetёr shqiptarё, e gjuhёs e letёrsisё arbёreshe. Rioshi shkonte shpesh nё katundet arbёreshe nё Itali dhe zuri miqёsi me Jeronim De Radёn, miqёsi e pёrjetёshme. Ndёrkohё, tek studionte Filozofinё Kristiane dhe njihej me qytetёrimin evropian, mёndja e tij, rrinte nё Shqipёri e veçanёrisht nё Mirditë, vёndlindjen e tij, marëdhëniet e së cilës më Portën e Lartë, sa vinte e keqësoheshin. Kishte dështuar kryengritja e Mirditës e vitit 1862 dhe Porta e Lartё, synonte ta zhdukte me çdo kusht autonominё e saj.
Prend Doçi, u kthye nё atdhe, nё vitin 1871, pas pёrfundimit tё studimeve dhe nisi punёn nё Abacinё e Oroshit, pranё Gaspёr Krasniqit. Abat Krasniqi kishte qenё frymёzuesi dhe organizuesi i kryengritjes tё vitit 1862. Prej tij, Prend Doçi, u informua me hollёsi pёr kryengritjen dhe veçanёrisht arsyet e dёshtimit tё saj. Njëkohësisht mёsoi, se në krahinё vazhdonin tё emёroheshin klerikё tё huaj tё cilёt, luanin njё rol shumё negativ nё popull, duke predikuar nёnshtrim ndaj autoriteteve osmane. Qё nga fёmijёria, i kishte mbetur nё kujtesё qё edhe nё Bulgrin, ku kish lindur, njerёzit ankoheshin qё prifti nuk fliste shqip. Gjendja qe bёrё edhe mё keq.
Pikёrisht, shqetёsimi pёr emёrimin e njё prifti tё huaj, nё Kalivare, e detyroi Abat Kransiqin, ta dёrgonte atje Prend Doçin, edhe pse kish nevojё pёr ndihmёn e tij nё Orosh. Prend Doçi, qe ndёrgjegjёsuar se puna e tij, nuk do tё kufizohej kurrё vetёm pёrreth grigjёs sё tij, por shumё mё pёrtej. Kur në vitin 1877, filloi kryengritja nё Mirditё, frymёzuesi dhe organizuesi i saj qe vetё ai, Prend Doçi. Meshtari i ri, ndoqi gjurmёt e Abat Krasniqit dhe kryengritja ishte vazhdim i asaj të vitit 1862, por mё e gjёrё e mё popullore. Ai i kushtoi vёmendje lidhjes sё besёs nё mes tё 12 bajrakёve tё Mirditёs, dhe nё krye tё saj, nuk ishte vetёm njё njeri (si nё vitin 1862), por krerёt e 12 bajrakёve dhe Prend Doçi, qe kёshilltari i tyre.
Prend Doçi, e pёrfytyronte Mirditёn si qendёr tё kryengritjes, dhe çlirimi nga Perandoria Osmane, do tё fillonte prej saj, sё pari, e pastaj do tё pёrhapej nё tёrё Shqipёrinё, kur tё arrihej çlirimi i gjithё atdheut, vetё populli tё zgjidhte formёn e qeverimit, Mbretёri apo Republikё. Frymёzuesi dhe luftёtari i kryengritjes, prifti me veladon, i armatosur si luftёtar i lirisё, nga njё krahinё nё tjetrёn pёr t’ja arritur bashkimit. Kleriku, linte mbresa tek njerёzit, si burrё i kuvendit, i besёs dhe i pushkёs. Nga Shkodra kishte siguruar mbёshtetjen e njё grupi atdhetarёsh, nё mes tё cilёve, Zef Jubanin, e ndёrkohё mbante lidhje tё ngushta, me mikun e tij Jeronim De Radёn. Arbёreshёt, kishin krijuan njё komitet nё ndihmë të kryengritjes. Dora D’istria, nga ana e saj, bёnte tё njohur nё Evropё, zёrin e kryengritёsve.
Nё Korrik tё vitit 1876, Porta e Lartё, kishte kёrkuar qё Mirdita, tё dёrgonte vullnetarё kundёr Malit tё Zi. Duke ndjekur kёshillёn e Prend Doçit, krerёt e bajraqeve e refuzuan kёtё kёrkesё, nё tё kundёrtёn kёrkuan lirimin nga internimi tё Preng Bib Dodёs, si kryetar i vendit dhe simbol i bashkimit tё 12 bajrakёve, gjё qё u realizua. Me ardhjen e Preng Bib Dodёs nё Mirditё, At Prend Doçi, vazhdoi misionin e tij pёr bashkimin e forcave dhe shtimin e aleatёve tё kryengritjes. Nё udhёtimet e tij, zuri miq tё rinj e takoi miq tё shquar. Nё takimin me Dede Gjo Lulin, i tha me pёrmallim: “Mos harroni se, nё kёto male, as nuk ёshtё shuar dhe as nuk ka me u shue kurrё, pёr jetё e mot, flaka e lirisё… e pёrderisa rron emri i Skenderbeut, tё cilin e dёgjon kudo nё kёto male, rron e ka me rrnue Shqipёria”.
Ndёrkohё nga Lezha eprori i tij, Ipeshkv Malçinskij, i bёnte thirrje qё tё braktiste kryengritjen e tё kthehej nё krye tё detyrёs kishtare. I zёnё ngushtё midis detyrёs fetare dhe asaj atdhetare, Prend Doçi, zgjodhi kёtё tё fundit. Ipeshkv Malçinskij, e pezulloi nga detyra. Ai raportonte se: “Prend Doçi, nxiti rebelimin nё Famulli, sillet nёpёr male me trimat e tij, me bazhibozukёt e Preng Bib Dodёs, pёr tё ngritur popullin nёn flamurin e vet”. Autoritetet turke, e shpallёn: “tё jashtligjshёm” me ferman nga sulltani.
Por At Prend Doçi, edhe pas shtypjes sё kryengritjes, vazhdonte tё qёndronte maleve me bashkёluftёtarёt e vet, duke u dhёnё zemёr atyre, deri ditёn qё u rrethua. Dhe atё moment, i kёrkoi komandantit turk, qё t’i lironte shokёt e tij tё malit, se “ata nuk kanё faj’. Ky gjest fisnik, u shpëtoi atyre jetën, kurse Prend Doçi, u pёrcoll nё pranga nё Stamboll. Atё kohё ishte vetёm 31 vjeç.
Kur e rrethuan, mund ta kishte ruajtur edhe njё plumb pёr veten qё tё mos dorёzohej i gjallё, por gjykoi qё; nёse do tё vdiste; do tё linte misionin e tij tё pakryer. Ndaj u tha bashkёluftёtarёve: “Burgu e ka njё derё, varri jo”. Në burgun e Stambollit, ku i kishin pёrgatitur vdekjen, u gjend njё engjёll shpёtimtar, ujёmbajtёsi i burgut, qё ndodhi të qe njё djalё nga Mirdita. Prend Doçi, i dha atij njё letёr pёr patriarkun katolik armen Stefan Azarjan, qё ishte njёkohёsisht edhe mik i Sulltanit. Patriarku, sёbashku me konsullin austro-hungarez, mundёn tё nxirrnin nga Sulltani dekretin, pёr lirimin e Prend Doçit nga burgu, me kusht qё ai: “tё largohej menjёherё jashtё kufijve tё Perandorisё Osmane, e tё mos kthehej mё pa leje tё veçantё nga Porta e Lartё”.
Kёshtu vjeshta e vitit 1877, e gjeti Prend Doçin mijra e mijra kilometra larg atdheut, nё njё vend qё ndoshta as qё do t’i kishte rёnё ndёrmend ndonjёherё. Fill pas lirimit nga burgu, i paligjshmi Prend Doçi, i qe drejtuar Selisё sё Shenjtё pёr ndihmё pёr bashkёatdhetarёt e vet, qё ata tё fillonin sёrish veprimet luftarake kundёr Turqisё. Si pёrgjigje, Kongregacioni i Shenjtё, e nisi atё me detyrё kishtare nё St. John, Newfoundland, Kanada.
Ishte i pari shqiptar qё shkeli kontinentin amerikan, nё njё nga pikat mё tё ftohta tё tij. Imagjinata njerёzore, nё kёto kushte, do tё zgjonte vizionin e njё njeriu tё vetmuar, pa njё tё dytё pёr tё shqiptuar njё fjalё nё gjuhёn e nёnёs, tё rёnё shpirtёrisht. Por Prend Doçi, nuk ishte njeri i zakonshёm. Edhe nё kulmin e dimrit, misionari shqiptar, shkonte nё qendra punёtorёsh dhe peshakatarёsh e nёpёr fshatra, pasi u vinte rrathё kёpucёve, pёr ta bёrё mё tё lehtё ecjen nёpёr dёborё. Emri i Prend Doçit, meshtarit tё qytetit, pёrmendej me respekt dhe u bё i njohur nё gazetat kanadeze tё asaj kohe.
Pas 6 vjetёsh, nga dita qё vuri kёmbёn nё St. John, bёri njё pёrpjekje pёr t’u kthyer nё atdhe edhe pse e dinte se mbi emrin e tij, rёndonte fermani i Sulltanit, qё ia bёnte tё pamundur kthimin. Gjithsesi, nga Selia e Shenjtё, iu dha njё opsion: tё shkonte me detyrё nё Athinё. Pranoi, sepse aty ndodhej mё pranё atdheut dhe e mbante shpresa se njё ditё, do tё nxirrte lejen nga Porta e Lartë, pёr t’u thyer nё atdhe. Nё Athinё u njoh me shqiptarё patriot, qё kishin krijuar besёlidhjen “Komiteti i Korfuzit”.
Njohja dhe shoqёrimi me shqiptarёt e Greqisё, u pa me dyshim dhe Ipeshkv Malçinskij, i cili e ndiqte nё çdo hap veprimtarinё e At Prend Doçit, gjeti shkas pёr ta akuzuar se ai; ka dёrguar udhёzime nёpёr Mirditё, pёr ta ngritur popullin nё kryengritje. Akuzat shkaktuan qё Selia e Shejtё, ta dёrgonte Prend Doçin, nga Athina, nё Bombei tё Indisё. Sa mё larg atdheut!
Gjithёsesi, vitet nё Kanada dhe mё pas nё Bombei, i dhanё Prend Doçit, mundёsinё pёr tё njohur kulturat e popujve tё ndryshёm, mёnyrёn e jetёs, por dhe mёnyrat e qeverisjes. I pajisur me eksperiencё dhe mё njё bagazh kulturor, si asnjёherё, ai digjej nga dёshira pёr tё rinisur edhe njёherё punёn e tij patriotike nё atdhe. Mallin pёr atdheun, e derdhte nё letrat qё shkёmbente me mikun e vjetёr, De Radёn. Njerёn prej kёtyre letrave e mbyllte me fjalёt: “Mos e harronin tё mёrguemin tuaj”. Largёsia nga atdheu, e ndizte mё shumё dashurinё pёr tё, siç ndez era zjarrin.
Prend Doçin, e thirrёn nё Romё në vjeshtёn e vitit 1886. Vendi i punës pranё degёs sё misionit tё Ballkanit, qe mjaft i pёrshtatshёm, pёr tё njohur nga afёr veprimtarinё antishqiptare tё Patrikanёs Greke të Stambollit, gjё qё e shtyu atё t’i dёrgonte njё letёr Kardinal Simonit, funksionar i lartё në Vatikan, qё drejtonte misionet e Lindjes, ku theksonte faktin qё; Patrikana greke; ka ndaluar gjuhёn shqipe nё tё gjitha shkollat e krishtera nё trojet shqiptare dhe po hapte shkolla greke nё Shqipёri; duke i shpallur tё gjithё shqiptarёt e krishterё grekё.
Nё letrёn e tij, ai sillte argumenta se nё Shqipёri, si myslimanёt edhe tё krishterёt, janё vetёm shqiptarё, sepse tipari dallues i shqiptarit, nuk ёshtё besimi fetar, por vetёm pёrkatёsia etnike shqiptare. Citoj kёtu fjalёt e tij monumentale: “Forca lёvizёse e çdo shqiptari, qoftё mysliman apo i krishterё, ёshtё dashuria pёr atdhe dhe ndjenja e ruajtjes se kombёsisё dhe e gjuhёs sё vet”.
Gjithnjё, duke patur qёllim tё vetёm kthimin nё atdhe pёr tё vazhduar punёn e tij tё lёnё pёrgjysmё, ai gёrmoi nёpёr arkiva tё Vatikanit, materiale qё flisnin pёr vjetёrsinё e Abacisё sё Mirditёs, e cila pas vdekjes sё Abat Krasniqit, ishte suprimuar. Prend Doçi, mendonte se ajo duhet jo vetёm tё rikrijohej, por t’i njihej edhe njё status i veçantё. Ai u kёrkoi eprorёve tё vet, qё ta caktonin nё Mirditё, me statusin e Abatit Nullius, status, qё i krijonte vartёsi direkte nga Vatikani. Ai ishte i ndёrgjegjshёm, qё kthimi nё atdhe, nuk do ishte i lehtё, por qe i vendosur, pёr t’ia arritur qёllimit. Nё ndihmё i erdhi pёrsёri miku i tij i vjetёr, patriarku armen, Azarian, i cili u bё dorёzёnёs pranё Portёs sё Lartё, se: “Prend Doçi, s’kishte pёr tё trazuar mё dheun…”!
Kёshtu, me dekret tё Sulltanit, Prend Doçi, u lejua sё fundi të hynte në atdhe, si kryeshpirtёror i mirditasve, por me kusht: “qё tё mos i kapёrcente kufijtё e provincёs”. Kjo do tё thoshte qё ai, nuk mund tё dilte jashtё Dioqezёs sё Shkodrёs.
Me pushkё e me penё
Pushkёn pёr liri, abati i Mirditёs, s’e ndau nga arma pёr dituri. Pena, i shёrbente zgjimit tё ndёrgjegjes kombёtare, bashkimit dhe çlirimit kombёtar. Edhe pse nёn mbikqyrje, ai filloi tё ftonte nё Abaci, kolegё tё tij atdhetarё, me tё cilёt konsultonte ngritjen e njё shoqёrie gjuhёsore, letrare, kombёtare. Nёn drejtimin e tij, u krijua nё vitin 1899 nё Shkodёr, Shoqёria “Bashkimi“. Nё vitin 1900, ‘Kalendari i Maleve’, shkruante: “Mё e madhja qё ndodhi pёr kombin shqiptar, ёshtё krijimi i Shoqёrisё “Bashkimi” nё Shkodёr, pёr pёrparimin e gjuhёs kombёtare. Kjo shoqёri zgjodhi pёr kryetar Prend Doçin, i cili gёzon besimin dhe shpresёn e tё gjithё shqiptarёve”.
Historiani gjerman. K. Lange, e rendit Prend Doçin, nё radhёn e personaliteteve tё shquara historike tё Evropёs Juglindore, dukё vёnё nё dukje se; “Rёndёsi politike, Prend Doçi fitoi edhe njё herё si udhёheqёs i klubit letrar “Bashkimi”, i themeluar nё Shkodёr nё vitin 1899. Megjithёse e maskuar si shoqёri fetare, qёllimi kombёtar, dukej qartё nё objektivat e saj: Vendosjen e njё alfabeti tё gjuhёs shqipe, pёrgatitjen e njё fjalori tё gjuhёs shqipe, krijimi i gjuhёs sё njёsuar letrare, rregullave tё drejtshkrimit, hapja e shkollave laike shqipe, pёrgatitja e teksteve shkollore. Abat Prend Doçi, afroi nё shoqёrinё “Bashkimi”, elitёn intelektuale tё Gegёrisё; At Gjergj Fishtёn, Dom Ndoc Nikajn, Dom Dod Kolecin, At Pashk Bardhin, Imzot Lazer Mjedёn, Luigj Gurakuqin, etj.”!
Rolin kryesor nё kёtё shoqёri – thotё studiuesi i njohur Mentor Quku – e kanё luajtur klerikё tё Abacisё sё Mirditёs. Famullitё e Mirditёs nё kёtё kohё, u shndёrruan nё qёndra tё veprimit arsimor e kulturor. Po atё vit, nё 1899, u rihap shkolla shqipe nё Orosh. Nё fillim vjeshtёs sё vitit 1899, Abat Doçi, dёrgoi nё Vjenё katёr tekste shkollore, pёr t’u shtypur: gramatikёn, gjeografinё, arithmetikёn dhe katekizmin. Nё nёntor, kishte gati pёr shtyp librat e kёndimit, pёr shkollёn fillore. Shkolla ka patur pёr mёsues, figura kombёtare, duke nisur me Dom Zef Marashin dhe u vazhdua nga njё plejadё e nderuar mёsuesish, si: Kolё Dema, Kolё Gurakuqi, Luigj Shkjezi, Prenk Jakova, etj.
“Albania” e Konicёs dhe shoqёria “Bashkimi”, kanё patur lidhje tё ngushta me njёra tjetrën. Anёtarё tё shquar tё shoqёrisё “Bashkimi”, shkruanin tek “Albania”. Faik Konica, ka mbrojtur e mbёshtetur shoqёrinё “Bashkimi” tё Shkodrёs, madje shkroi njё artikull fshikullues, ndaj shoqёrisё qё u hap vite mё vonё nё Bukuresht, e cila edhe pas kёshillave tё tij, pёr tё zgjedhur njё emёr tjeter, nguli kёmbё tё mbante edhe ajo emrin “Bashkimi”. Konica e quajti atё “Bashkimi plagj”!
Nё shtypin e kohёs, disa herё ёshtё vёnё nё dukje qё; “Emzot Doçi, s’ka shkrue pak, por gjithnjё pa emrin e tij”. Prend Doçi, shkruante me pseudonimet; “Primo Doçi”, dhe “Njё djalё prej Shqypnie”. Si poet i zgjimit kombёtar, Prend Doçi, me poezine “Shqipnia nё robni” renditet nё treshen e parё, pas Naim Frashёrit, me poezinё “Dallёndyshja”, e Pashko Vasёs me; “Moj Shqypni”. Ai shkroi 32 vepra; nё nёntё vjet tё Shoqёrisё “Bashkimi”. Por edhe autorё tё tjerё; nuk firmosnin me emrin e tyre. Kёshtu edhe Fjalori i ri tё shqipes, pёr tё cilin Profesor Shaban Demiraj; ka thёnë se edhe sot mbetet njё nga mё tё mirёt, u shkruajt nga Dodё Koleci (nga Selita e Mirditёs).
Hartimi i alfabetit tё gjuhёs shqipe, qe detyra mё e parё dhe mё e rёndёsishme, qё i vuri vetёs shoqёria “Bashkimi” qё nё mbledhjen e parё tё saj. Njё alphabet, qё do tё ndihmonte nё njёsimin e gjuhёs letrare. Deri atё kohё, nё Shqipёri kishte mjaft alfabete sa, siç ka pohuar Baroni Franz Nopça, “kishte aq alfabete, sa kishte njerёz qё dinin shkrim e kёndim”. Alfabeti mё i pёrdorur, qe ai i Stambollit (i Mit’hat Frashёrit), por ai megjithёse me bazё latine, kishte pёrzier nё tё edhe shkronja sllave e greke, qё siç ёshtё shprehur Prof. Aleksandër Xhuvani, pёrbёnte njё “ngatёrresё” dhe organet mё tё njohura tё shtypit, nuk e pёrdornin.
Pёrveç “Albanisё” sё Konicёs, edhe organe tё tjera tё kohёs qё dilnin nё atdhe dhe jashtё tij, pёrdornin shkronjat e “Bashkimit”. Ndaj, nё hartimin e fjalorit, Prend Doçi dhe komisioni i drejtuar prej tij, mendonin qё alfabeti tё ishte praktik qё me tё, tё mund tё botoheshin libra, kudo edhe në Shqipёri edhe tej kufijve nё Evropё, apo nё Amerikё, nё çdo shtypshkronjё ku pёrdoreshin shkronja latine. Edit Durham, shkruan se, Prend Doçi, qe: “shpikёsi i njё sistemi tё shkёlqyer, pёr tё shkruar shqipen, sipas tё cilit, duke pёrdorur shkronjat e rёndomta latine, qёroi theksat e ndryshёm e shkronjat e tepёrta”.
Roje vigjilente e pavarёsisё
Nё nёntor 1912, ndёrkohё qё Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi shkonin drejt Vlorёs, pёr tё shpallur pavarёsinё, midis Abat Doçit dhe Ismail Qemalit, shtohet letёrkёmbimi i cili zanafillёn e vet, e kishte qё nё vitin 1903, thuajse njё dekadё mё parё. Ismail Qemali, e quante Prend Doçin, si tё vetmen shtyllё tё pёrkrahjes sё Qeverisё sё Pёrkohёshme, nё malёsitё rreth Shkodrёs. Mirdita, ishte me qeverinё e Vlorёs dhe kjo ishte nё radhë tё parё, meritё e Abat Doçit.
Ndёrkohё qё pёrgatitej shpallja e pavaresisë atdheut fat-trazuar, rreziku i coptimit, i varej si re e zezё mbi kokё. Aradha serbe, marshonte drejt Prizrenit, Oroshit e Lezhёs. Megjithese nё kushte tё pushtimit, Abati, e gjeti mundёsinё qё nё 2 dhjetor, t’i dёrgonte letrёn e urimit Ismail Qemalit. Pas shpalljes sё pavarёsisё nё Vlorё, Abati, organizoi nё Orosh nё selinё e tij, njё kuvend me pjesëmarrjen e 12 bajrakёve tё Mirditёs dhe pёrfaqёsuesit e Matit, Dibrёs, Pukёs, Dukagjinit, Bregut tё Matёs dhe Kurbinit, nё tё cilin, pjesёmarrёsit njohёn qeverinё e Vlorёs dhe u betuan se do tё ndiqnin Ismail Qemalin dhe Nikoll Kaçorrin, nёnkryetarin e qeverisё, mirditorin e tyre, si përfaqsues tё Shqipёrisё.
Historia vlerёson pёrpjekjet e Abat Doçit, pёr ruajtjen e pavarёsisё e cila, do tё arrihej vetёm nёpёrmjet forcimit tё besёlidhjes sё shqiptarёve. Megjithёse nё kushte tё vёshtira, kur grykat e topave serbe nё Orosh, mbaheshin drejtuar nga qela e Abatit, ai bёn thirje pёr mbajtjen e njё kuvendi tё ri, nё 23 prill 1913, “pёr njё fjalё e pёr njё besё”. Mirёpo, njё ditё mё pas, mё 24 prill, erdhi lajmi i zi pёr rёnien e Shkodrёs nё duart e malazezёve.
Nё librin e saj; “Brenga e Ballkanit”, nё kapitullin “Rёnia e Shkodrёs”, Edit Durham; shkruan: “Princi Danillo; hyri nё kalanё e Shkodrёs; nё 24 prill, ngriti atje flamurin malazez dhe mori çelësat nga Esati, i cili u nis menjёherё pёr Tiranё, me ushtrinё turke”. Nё 25 prill 1913, Prend Doçi, shkruante: “Ndodhem nё njё gjendje tmerrёsisht tё tronditur. Mora vesh lajmin e ramjes sё Shkodrёs, nё duart e malazezve. Ky lajm erdhi zyrtarisht, nё komandёn serbe tё kёtushme, me urdhёn qё tё pёrshendetet fitorja e Mbretit Nikollё, me tё shtime topash, gjё qё u bё sot nё mёngjes, nё ora 10:30”.
Vetёm njё javё mё vonё, me thirrjen e Abat Doçit, u mbajt njё kuvend nё qytetin e Lezhës, me pёrfaqësues tё Bregmatjes, Dibrёs, Dukagjinit, Kurbinit, Lumёs, Malsisё sё Madhe, Matit Mirditёs, Pukёs, Zadrimёs dhe Shkodrёs. Kuvendi, lidhi besё “t’u dalё zot trojeve shqiptare, deri nё tё mbramen pikё gjaku, duke mёsy edhe Shkodrёn, pёr me nxjerrё jashtё Malin e Zi”. Kuvendi, zgjodhi njё komision prej 16 vetёsh, qё pёrfaqёsonte gjithё krahinat e veriut, i cili i dёrgoi njё dokument komandantit tё Flotёs Ndёrkombёtare, ku protestohej kundёr pushtuesve sёrbo-malazezë dhe u kёrkohej Fuqive tё mёdha, t’i largonin nga vendi, qё Shqipёra tё mbetej shtet i pavarur, nёn mbrojtjen e Fuqive tё Mёdha. Besa, ishte e shenjtё dhe e njё rёndesie tё pazёvendёsueshme, pёr ruajten e pavarёsise. Populli e quante Prend Doçin “roje vigjilente e pavarёsisё”.
Edhe gjatё kohёs sё Luftёs Ballkanike, ai mblidhte krahinat vetёm mё njё qёllim: pёr besёlidhje e pёr t’iu falur flamurit shqiptar. “Flamuri Kombёtar ёshtё shenjё bese, vllazёrimi, bashkimi, dashurie pёr liri e pavarёsi. Kush don flamurin, don familjen e vet, shtёpinё e vet, qytetin e vet vendin, atdheun e vet”. Ky ishte perkufizimi qё i bёri Abati, flamurit, nё njё fjalim tё tijin nё vitin 1914, nё kalanё e Shkodrёs.
Vitet e fundit tё jetёs sё Abat Doçit, ishin vitet më të mjerueshme pёr shpirtin i kёtij patrioti tё madh, qё kishte luftuar gjithё jetёn e vet, pёr çlirimin e vendit nga Perandoria Osmane, ta shikonte atё tё nёn pushtime tё reja, edhe pse zemra ia kishte ndjerё kёtё mёnxyrё kohё pёrpara. Emri i Abatit tё Mirditёs, Prend Doçit, pёr pushtuesit e rinj qe po aq i rrezikshёm, siç kishte qenё pёr Perandorinё Osmane.
Me pushtimin e Shqipёrisё veriore, nga Austro-Hungaria, komanda eprore e ushtrisё, kёrkoi largimin e Abatit tё Mirditёs, Prend Doçit, nga posti i tij, si dhe nga Oroshi, si njё nevojё urgjente. Duhej qё Abat Prend Doçi, tё internohej nё thellësi tё vendit. Po ku? Pёr kёtё i u kёrkua mendimi Konsullit tё Pёrgjithshёm austriak nё Shkodёr. Përgjigja e tij qe, njё ironi e madhe. “Mё thellё se nё Orosh, nuk kish se ku ta çonin”!
A imagjinohet ky vigan i burgosur, pikёrisht nё shtёpinё e vet, nё Oroshin e tij, nёn mbikqyrjen e rreptё tё njё garnizoni tё huaj ushtarak? Njё fund krejt i pabesueshёm. Zemra e Prend Doçit, pushoi nё njё ditё shkurti, tё vitit 1917. Tregojne qё vetminё e tij, e shoqёronin librat dhe njё çifteli. Kёndonte kёngё tё vjetra, ato qё i diktonte shpirti i tij i plagosur.
Gjergj Fishta, nё gazetёn “Posta e Shqypnisё”, botoi kryeartikullin me titull: “Abati i Mirditёs”, ku shkruante: “Abati i Mirditёs”- me kёtё emёn e kanё quejtё e mundet me u thanё pёr siguri se nuk asht kund njё skaj Shqypnijet, ku burrat e mençёm dhe tё kalemit, tё mos ta kenё ndje e pёrmend kёtё emёr. Ne, na dridhet penda nё dorё prej dhimbet, kah po na duhet me shnue dekёn e tij, nё fletoren tonё, sadoqё edhe shkrimtari ma i lanun, kishte me mujtё me nxjerrё landё shkrimit, prej jetёs sё tij, sa me mbushё e me hijeshue, shtyllat e fletoreve ma tё para tё Evropёs”.
Ismail Qemali, sipas dёshmisё sё Ali Asllanit, duke iu referuar figurёs sё Abat Prend Doçit, ka thёnё: “Ne bёmё si e bёmё Shqipёrinё, por ai (Abat Doçi) do ta bёnte pa ne, e mё mirё se ne”. (Ali Asllani, kujtime gojore, Tiranё 1959)
Historiani Dom Ndoc Nikaj, duke i kushtuar atij botimin e Historisё sё Shqipёrisё, nё vitin 1917, shkruante: “Pёrkujtimit mё tё madhit, ndёr kombёtarё tё kohёs sonё, Imzot Prend Doçit, Abatit tё Mirditёs’
Diplomati anglez, J. Swire e konsideroi vdekjen e tij, si: “njё humbje tё pazevendёsueshme, pёr vendin e vet”.
“Njeri i jashtёzakonshёm nё çdo kuptim”, e pat pёrshkruar Franc Nopça. Memorie.al
Marrë nga gazeta ‘ILIRIA’
