Nga Njazi Nelaj & Petrit Bebeçi
Pjesa e tretë
– Fati, atë mëngjes, nuk ishte me komisarin! –
Memorie.al / Luto Refat Sadikaj futet në aradhën e pilotëve “elitë” të aviacionit shqiptar të të gjitha kohëve. Ai ishte njëri nga pilotët e grupit të parë që u përgatit, që nga fillimi, në shkollën tonë të aviacionit, në Vlorë. Pra, Luto Sadikaj është “prodhim vendi”, njëqind për qind. Jo vetëm kaq. Luto Sadikaj, “u gatua” e u perfeksionua deri në avionët e sofistikuar të kohës, Mig-21, në aerodromet shqiptarë, me instruktorë vendas, sipas kursit të përgatitjes luftarake dhe rregulloreve shqiptare të aviacionit, në kushtet kur limitet pakësoheshin vazhdimisht dhe pa patur avionë dyvendësh. Ndoshta kemi të bëjmë me një rast unikal, në historinë botërore të aviacionit luftarak.
Më vjen mirë të theksoj se piloti i lindur, Petrit Sado Bebeçi, në vazhdimësi, nga viti 1959, deri sa vdekja e Lutos i ndau, para kohe, të dy janë veçuar, si shokë, miq e pilotë të talentuar. Siç e ka njohur Petriti, Luton, nuk besoj ta kenë njohur atë, as të tijtë, ngatë cilët ai është shkëputur herët. Atë ditë kur ndodhi gjëma e madhe, Petrit Bebeçi ishte në detyrën e komandantit të skuadriljes, në regjimentin e Gjadrit. Petriti ndjente një detyrim të dyfishtë, për të ndihmuar Luton; si vartës dhe si shok i vjetër i tij. Petriti ishte njëri nga specialistët më në zë të fluturimit. Ai njihej si njëri nga specialistët e shfrytëzimit të aeroplanit të sofistikuar ‘Mig’-21. Prandaj e ndjente si obligim për t’iu gjendur pranë në çdo çast Lutos e, ta asistonte me ndihmesë të kualifikuar fluturuese. Mendimin e kualifikuar të Petritit, Luto Sadikaj e dëgjonte dhe e mbante parasysh.
Shoqëria dhe miqësia mes dy pilotëve cilësorë, lindi në auditorët dhe në fjetinat e Shkollës së Mesme Uashtarake “Skënderbej”; hodhi shtat në vitet e Shkollës së Aviacionit, në Vlorë; u çimentua, vit pas viti gjatë jetës e punës së përbashkët në repartet e aviacionit e, i dha frytet në Gjadër, kur ata fluturonin, të dy në aeroplanët mbi-zanorë ‘Mig’ -21, në Skuadrilen e tretë të regjimentit. Petrit Bebeçi dhe Luto Sadikaj, ishin e ndiheshin si vëllezër.
Le t’i hedhim një vështrim të shkurtër jetës dhe karrierës, si pilot të Luto Refat Sadikaj, prej vitit 1964, kur ai hyri në Shkollën e Aviacionit, në Vlorë, derisa u nda nga jeta, në atë fluturim fatkeq, të datës 29 mars të vitit 1982:
Në vitin 1964, Luto Sadikaj nisi udhën për t’u bërë pilot, në Shkollën e Aviacionit, në Vlorë. Fillimisht Luto nisi të fluturonte me aeroplanët e lehtë mësimore, me helikë të tipit ‘Jak’-18 A. Instruktor të teknikës së pilotimit kishte devollinë babaxhan, Admir Fllaga, i cili kishte kryer shkollën sovjetike të aviacionit. Admiri, i kompletuar, si nga ana teorike dhe nga ajo praktike, ishte bërë njëri nga instruktorët specialistë, më të mirë të llojit të tij. Ai zotëronte një teknikë pilotimi të pastër e, i mësoi Lutos të fshehtat e ajrit dhe vështirësitë që duhet të kapërcente në jetën si pilot.
Duke u futur në hullitë e lundrimit në ajër, ditë pas dite, adoleshenti Luto Refat Sadikaj, u bind në vërtetësinë e thënieve të Stalinit, në atë citat që u tha, para nisjes për në Vlorë, ai veterani i aviacionit, i veshur me uniformën e bukur të aviatorit. Instruktor Admiri u kënaq kur pa se në listën e studentëve të grupit të tij, bënte pjesë dhe Luto Sadikaj. I kishte vrojtuar e studiuar instruktori syçelët i teknikës së pilotimit, studentët, qysh se erdhën në auditorët e shkollës së aviacionit. Madje Luto Sadikaj, ishte “gjigant” dhe trupi i tij binte në sy, menjëherë. Mbasi u prezantuan, nga komanda e shkollës, instruktorët dhe studentët u njohën me njëri-tjetrin, më nga afër. Admiri pa tek Luto një djalë të shëndetshëm, të fuqishëm, të shkathët, të zgjuar e të qeshur. Thellimi i njohjes, e bëri me dije instruktor Admirin, për veçoritë e karakterit e sjelljen e Lutos.
Luto manifestonte, frymë komunitare, dashuri e respekt për shokët, dashamirësi, korrektesë e edukate qytetare. Ai ishte mjaft i edukuar e i kulturuar dhe me disiplinë të fortë e të vetëdijshme. Djaloshi i ardhur nga Shkolla e Mesme Ushtarke “Skënderbej”, tregoi se e kishte marrë seriozisht udhën e ajrit. Ai e donte shumë aeroplanin dhe fluturimin. Mbasi e “shijoi” ajrin, dhe u dashurua pas tij, mezi priste të nesërmen, për t’u ngjitur rishtas në lartësi. Siç tregon instruktor Admiri, Luto Sadikaj, arriti tregues cilësorë, në teori e në praktikë. Ngaqë e donte mjaft aeroplanin, i’u fut njohjes së tij në detaje dhe kishte etje të mësonte sa më parë, elementët e fluturimit. Luto kishte bindje mbi domosdoshmërinë e kryerjes me përpikëri të elementëve të fluturimit, të cilët i kapte e i përvetësonte shpejt dhe ishte “fanatik” për kryerjen e çdo elementi, me disiplinë shkencore.
Njihte mjaft mirë rastet e veçanta që mund të ndodhin në fluturim dhe i përshkruante ata, me vërtetësi e rigorozitet. Duke i njohur në detaje rastet e jashtëzakonshme, Luto Sadikaj, jo vetëm që nuk e njihte frikën, por kishte dëshirë ti ndeshte ato në praktikën e fluturimit. Në vitin e tretë të shkollës së aviacionit, kur fluturonte për përvetësimin e elementëve të përdorimit luftarak, të aeroplanit ‘Mig’-15 Bis, instruktor fluturimi ishte piloti nga Sasajt, Zija Shyqo Memi. Të dy të çiltër, të dy njerëz të urtë, të cilët u morën vesh, për bukuri, me njëri-tjetrin dhe e realizuan programin cilësisht. Shokë të grupit të studentëve për pilotë, në kohën kur Luto Sadiku fluturonte në Pishëporo, me aeroplanët ‘Mig’-15, ishin: Petrit Bebeçi, Vangjel Koroveshi, Sabri Toçi, Dhimitër Vasho, Delo Isufi (Seraj), Sali Peçi, Flamur Pupa, Isa Arapi, Lutfi Jaho, Stiljan Tanka, Rafail Bulgareci, Lutfi Hysenaj, Bilal Sinaj, Hetem Alia, Azis Alla, Eqerem Tuga dhe Skënder Mesiti.
Mund të them, pa mëdyshje, se Luto Refat Sadikaj, ishte balli i grupit, në 20 djemtë e përzgjedhur për t’u bërë pilotë, në çdo drejtim. Djali adoleshent me origjinë nga Çorrushi i Mallakastrës, veçohej nga shokët, për nga tiparet e karakterit e figurën e tij të pastër. Edukata e shëndoshë dhe kultura e të sjellurit, binin në sy qysh në takimin e parë me të. Me fizik të zhvilluar e të kalitur mirë, natyralisht i zgjuar, i qetë, i mençur, trim i çartur, tepër korrekt e dashamirës, i shoqërueshëm e i vëmendshëm ndaj të tjerëve, me vullnetin dhe këmbënguljen e tij, për t’u futur në të fshehtat e profesionit të pilotit dhe me prirjen për të depërtuar në drejtim të njohjes së të papriturave, të bënin me turp. Ai merrte anën e të resë dhe ishte i prerë për të ecur me kohën. Në gjen, Luto Sadikaj kishte interesimin për të mësuar e interpretuar çdo dukuri, që shfaqej rëndom në jetën e përditshme.
Pas përfundimit, me tregues të lartë, të shkollës së aviacionit, në fundvitin 1966, Luto Refat Sadikaj, u diplomua pilot gjuajtës-bombardues dhe u titullua oficer. Ai u emërua në Regjimentin e Aviacionit në Rinas, afër kryeqytetit, fillimisht në funksionin e komandantit të ekuipazhit. Brenda vitit 1967, Luto iu përfill punës për të fluturuar, njëkohësisht, në dy tipa aeroplanësh, të ndryshëm nga njëri-tjetri; në ‘Mig’-17 F dhe në ‘Mig’ -19 S. Ndoshta ky është një rast unik në historinë e aviacionit tonë. Nuk e kishte shkallën e klasifikimit; as përvojën si fluturues dhe sasinë e orëve të nevojshme, për të kaluar në avionët mbi zanorë, por kishte, në anën e tij: Vullnetin e palëkundur, këmbënguljen (jo kokëfortësinë), dhe një teknikë pilotimi të përkryer, për stazhin e pakët që kishte si pilot. Këto e justifikonin dhe e bënin të mundur kalimin para kohe në këtë tip aeroplani, të sofistikuar të kohës.
Ia vlen të theksohet se Luto Sadikaj dhe kolegët e tij të grupit të kalimit, e realizuan kalimin këtu, në Shqipëri, në aerodromin e Rinasit, pa patur në shfrytëzim aeroplanë dyvendësh. Instruktor i teknikës së pilotimit, i cili u mësoi veçoritë e shfrytëzimit të aeroplanit të ri, ishte korçari simpatik, i shkathët e me teknikë pilotimi, për t’u patur zili; Roland Mandi Sofroni. Ishte grupi i parë i pilotëve që kryenin kalimin në aeroplanin mbi zanor ‘Mig’-19 S, në kushtet tona, të cilat nuk ngjanin me ato të aleatëve tanë Europiano-Lindorë. Shokë grupi të Lutos, në këtë kalim ishin: të ndjerët Bego Hoxha dhe Sabri Toçi, si dhe Alqiviadh Dede. Kalimi u krye në kohë rekord dhe me tregues të lartë. Forca goditëse e aviacionit tonë, u shtua me talente të rinj.
Kur orët e fluturimit, për çdo pilot, për shkak të mungesës së moto-resurseve kishin filluar të reduktoheshin ndjeshëm, Luto Sadikaj, bëri kalimin në aeroplanin më të sofistikuar të kohës, gjuajtës-bombarduesin me shpejtësi më se dy herë shpejtësinë e zërit, në ‘Mig’-21. Edhe kalimi në avionët ‘Mig’-21, u krye në Shqipëri, dhe pikërisht në aerodromin e Rinasit. Instruktor të teknikës së pilotimit, kishte pilotin e talentuar nga Picari i Gjirokastrës, Gezdar Riza Veipi. Shokë grupi, në atë kalim, i cili bëhej për herë të parë në vendin tonë, Luto Sadikaj kishte të ndjerin Dhimitër Robo, Klement Alikon, Musa Kamen dhe Kujtim Kryekurtin. Kësisoj, Luto Refat Sadikaj mund të quhet me plot gojën, si “pilot 24 karat, puro shqiptar”. Fluturimet, në tërësi, pilotit Luto Sadikaj i shkuan mbarë. Ai e përballoi ngarkesën dhe sakrificat, me tiparet e tij të qenësishme, me përgatitjen e spikatur dhe me cilësitë fluturuese të nivelit të lartë.
Mirëpo ajri, nuk t’i dëfton kollaj të gjitha të fshehtat që mbulon brenda vetes. Ai, në disa raste, shfaqet befasisht dhe rrezikshëm, me prapësitë e tij dhe e vë në provë serioze pilotin. Një të tillë i rezervoi Luto Refat Sadikaj, në shtator të vitit 1973. Ja si ndodhi: Regjimenti i Rinasit fluturonte natën, në kushte të thjeshta të motit, sipas planit vjetor të fluturimeve. Ngriheshin në ajër, në të njëjtin aerodrom, aeroplanët ‘Mig’-19 S dhe ata ‘Mig’-21. Luto fluturonte në avionët ‘Mig’-21. Pas kalimit të avionit në regjimin e marrjes së lartësisë, avioni ‘Mig’-21, me të cilin fluturonte Luto Sadikaj, në ajër, papritur iu shkëput fanari i kabinës e piloti’ mbeti i pambrojtur në pjesën e fytyrës. Rrymat e fuqishme të ajrit, nuk e lejonin Luton, as për të parë dërrasën e instrumenteve, ku janë vendosur orientuesit kryesorë të cilët bëjnë të mundur pilotimin e avionit. Instrumentet e pilotimit dhe ata të navigacionit e të kontrollit të sistemeve, u çakorduan plotësisht.
Zhurmat nuk lejonin të realizohej radiondërlidhja e pilotit në ajër, me udhëheqësin e fluturimeve, në aerodrom. Siç tregon i vëllai i Lutos, Sadiku, njeri i aviacionit, “Lutua nuk dinte ku ndodhej, u përkul përpara, për të minimizuar efektin negativ të rrymave të ajrit dhe dorezën e komandimit e mbajti me këmbë. Fluturonte kuturu. Ai u befasua kur dalloi dy drita, në kabinën e avionit. Mendoi se shikonte dritat e pistës por ishte i gabuar. Udhëheqësi i fluturimeve, për t’i ardhur në ndihmë pilotit, që ndodhej në fatkeqësi, drejtoi lart, dy projektorët e uljes. Më pas, Luto vuri re dritat e aerodromit, lëshoi rrotat dhe erdhi në ulje të përpiktë, siç dinte të ulej ai. Shokët e pritën, të entuziazmuar dhe e përqafuan, të përlotur, duke e uruar për atë mrekulli që bëri. Autoritetet shtetërore të kohës i thanë: “Ke bërë detyrën”! Kjo sjellje e padenjë preku, jo vetëm sedrën e pilotit Luto Sadikaj, i cili sakrifikoi jetën, për të shpëtuar avionin, por fyeu dhe kolegët e tij, të cilët e kishin Luton, “idhull të tyre”.
Rasti i pazakontë që i ndodhi Luto Sadikaj është i rrallë, ndoshta unik, për atë kohë. Sipas literaturës teknike dhe instruksioneve përkatëse të kohës, kur pilotit që fluturon me avionin ‘Mig’-21, i shkëputet fanari i kabinës, në ajër, ai, detyrimisht duhet të braktisë avionin me katapultë e, të shpëtojë jetën e tij. Luto Refat Sadikaj, ishte trim, me fletë e nuk e ndoqi këtë rrugë. Ai e donte shumë avionin e fluturimin por, braktisjen e aeroplanit, trimi i çartur Luto Sadikaj e çmonte si paburrëri, si braktisje e shokut në situatë të rëndë ajrore dhe një bishtim ndaj rrezikut. Prandaj piloti Luto Sadikaj, vendosi në çast, (punë sekondash), të qëndronte në kabinën me fanar të shkëputur, deri në pikën e fundit të karburantit. Ai nuk zgjodhi udhën që i rekomandonin instruksionet, edhe pse e dinte mirë këtë. Pas kaq kohësh, njerëzit janë të lirë ta gjykojnë veprimin, me mendje të ftohtë e në kushte komode, por në situatën kritike në të cilën u ndodh ai deli djalë, kur i rrezikohej jeta, veprimi që bëri rezultoi fatlum e, Luto u kthye në aerodrom, me fitore, mbi rrezikun eminent që i kanosej.
Një qëndrim të tillë, burrëror e me trimëri të rrallë, mund ta mbajë vetëm një pilot me vlerat fluturuese dhe njerëzore si Luto Refat Sadikaj. Në atë kohë Luto Sadikaj ishte i martuar, me një grua model, kapedane dhe fisnike, si Margarita. Ai e donte shumë të shoqen dhe vajzën e tyre, Gresën, e cila në miturinë e saj, e kishte ndjerë dashurinë e pamat prindërore të babait të saj të dhimbsur. Çifti Sadikaj, në atë kohë banonte në Tiranë, në lagjen (Laprakë), në të njëjtën banesë me familjet e pilotëve: Koço Biku; Sefedin Tomçini; Roland Sofroni; Bajazit Jaho; Mahmut Hysa etj. “Kur i ndodhi shkëputja e fanarit, në ajër-dëfton i vëllai më i madh, Sadiku, siç i kishte thënë Luto, “Përpara më dilte fytyra e Gresës; prania e saj, në kabinë, më shtynte të luftoja, deri në pikën e fundit të karburantit. Përpara syve më dilte Rita, bashkëshortja ime, ‘Zonjë e madhe’, babai dhe nëna, që mezi më kishin rritur. Pra, në atë situatë të rrezikshme, në ajër nuk isha i vetëm e, më duhej të qëndroja edhe për ata”.
Mjaft njerëzishëm e ka shpjeguar rastin, mjeku i aviacionit Lulzim Bilbili, i cili, atë natë kryesonte ekipin që bënte sigurimin shëndetësor të fluturimeve. Ai, në librin e tij, midis të tjerash shkruan: “Rrymat e ajrit i shponin fytyrën, si gozhdë. Instrumentet e avionit u çakorduan dhe ai (piloti), nuk shikonte shpejtësinë, lartësinë, xhirot. Dobët dëgjohej zëri i udhëheqësit të fluturimeve. Luto u trondit. Ç’duhej bërë? Të hidhej? Po avioni, ku do të binte? Iu fanit dashuria për të shoqen dhe për vajzat dhe, instinktivisht pëshpëriti: O shpirt i babit! Dhe vendosi: ‘Nuk do të hidhem’, edhe në kundërshtim me instruksionin, bëri ulje të detyruar, në aerodrom; pa syza mbrojtëse. E çuam në hotel; i dolën shokët; e uruan dhe e përqafuan. Sytë i kishte të kuq. Si të mbushur me gjak.
Fytyrën e kishte të kuqe në blu (cianotike). I tha mjekut: ‘Më duket sikur sytë i kam të mbushur me rërë’! Pyetjes: Përse nuk u hodhe? Ai iu përgjigj, shkurt: ‘Keqardhja për aeroplanin dhe dashuria e madhe, për vajzën e madhe, Gresën’! Kur shkoi në familje, Luto, si prind i dhimbsur, me botë të madhe e shpirt të ndjeshëm, shkoi tek shtrati ku flinte ‘engjëlli’ i tij, Gresa, e puthi vajzën dhe mbi faqen e vogëlushes, tok me afshin e dashurisë prindërore, ranë dy pika lot, nga sytë e babait të dhimbsur”.
Kur u hap aerodromi i Gjadrit, në fushën e Zadrimës, Luto Sadikaj, ishte, nga të parët e transferoi familjen e re, në qytetin e Lezhës, së bashku me Gëzdar Veipin; Petrit Bebeçin; Hamza Koçin; Klement Alikon; Ilija Marjanin etj. Gëzdar Veipi, njëri nga pilotët e elitës të aviacionit të aviacionit shqiptar, më tregonte: “Luto Sadikaj ishte djalë i mirë, i fortë fizikisht dhe fluturonte shumë mirë. Ai kaloi në aeroplanin ‘Mig’-21, këtu, në Rinas, së bashku me Dhimitër Robon, Klement Alikon, Musa Kamen dhe Kujtim Kryekurtin. Ishte grupi i parë i pilotëve që kaluan në avionin ‘Mig’-21, në vend. Unë isha instruktori i tyre i fluturimit”.
Dhe Gëzdari e zhvendos rrëfimin e tij, në kohë, duke dëftuar kalvarin e rrugëtimit nga Rinasi, ku fluturonin, për në Lezhë, ku i pritnin familjet e tyre. Lidhur me këtë, ai kujton: “Pas fluturimeve në Rinas, udhëtonim së bashku me një autobus ushtarakë për në Lezhë, për të shkuar pranë familjeve. Gjatë rrugëtimit, Luto na tregonte për rastin kur iu shkëput fanari i avionit, në fluturim natën. Aq me ndjenjë e përshkruante atë rast fatkeq, sa, kur dëftente, i rrudhej balli e i kullonin djersë. Ndodhinë e përshkruante me saktësi e ndjenjë, sikur të kishte ngjarë një ditë më parë! Kur u vra Luto Sadikaj, isha në ajër. Fluturoja në aerodromin e Rinasit e, nuk u ndodha atje”! Në çdo shkallë e në të gjitha hallkat që përshkoi, deri në detyrën e komisarit të regjimentit, Luto Refat Sadikaj u shqua për vullnet, këmbëngulje e shpirt sakrifice. Ai, nuk ishte vetëm një pilot i rrallë por, dhe një futbollist e volejbollist cilësor.
Kur afrohej tek fusha ku luhej futboll, mes shokësh, Luto Sadikaj shquhej lehtësisht. Trupi i tij i formuar mirë, me muskuj e i fuqishëm, gjuajtja e fortë me këmbën e majtë dhe rezistenca e tij, ishin faktorët që bënin ta zgjidhnin, të parin në shortet që hidheshin dhe ekipi ku ai përfshihej, përherë dilte fitues, edhe në sajë të lojës dhe golave të tij. Ai ishte bazë e ekipit dhe protagonist, në lojë. Bindshëm e përshkruan këtë anë të personalitetit të Lutos, piloti cilësor e njeriu i mirë Myzafer Zaho, i cili ka qenë shok i afërt i tij dhe e ka ndjekur, me kujdes ecurinë profesionale të personazhit të këtij shkrimi. Siç kujton Myzaferi; “Ishte futbolli që na bashkoi me Luton. Fillimisht, u njohëm, kur të dy ishim në shkollën e mesme ushtarake ‘Skënderbej’, në vitin 1960. Si dhe Luto, luaja futboll, me ekipin e të rinjve të ‘Partizanit’. Si tiranas që luanim mirë futboll, u inkuadruam në këtë ekip, së bashku me të ndjerin Foto Andoni, me Neptun Bajkon e me të tjerë djem, të moshës tonë. Në shkollë e në ekipin e të rinjve të ‘Partizanit’, qëndruam, së bashku, tre vjet. Luto Sadikaj ishte i fuqishëm dhe luante futboll fort. e ishte rezultativ.
Ekipi i të rinjve të ‘Partizanit’ kishte interes tek ai, mbasi roli i Lutos në ekip, ishte i ndjeshëm. Në biseda të lira flisnim për Tiranën; qytetin tonë të përbashkët dhe për Çorrushin, fshatin ku ai kishte kaluar fëmijërinë e hershme. Kur isha në maturë, më foli për aviacionin. Luto Sadikaj dhe Bego Hoxha, ndikuan fort tek unë, që të futesha në udhët e qiellit. Begua, të cilin e kisha kushëri dhe e dëgjoja, një ditë më tha: ‘Mos shko në vend tjetër, ti do të bëhesh pilot’! Dhe ashtu u bëra. Edhe kur vinim në Tiranë, pranë familjeve tona, takoheshim, të tre dhe qëndronim gjatë, në shoqërinë e njëri-tjetrit! Kur Luto ishte me shërbim, në Gjadër, vinte në Tiranë shpesh, tek të tijët. Përsëri qëndronim, së bashku dhe bisedonim për tema nga më të ndryshmet! E kisha ndër shokët më të ngushtë nga studentët e grupit para meje. Ai merrte pjesë në çdo aktivitet sportiv dhe i jepte tonin aktivitetit. Fiziku i zhvilluar e trupi i fuqishëm e favorizonin këtë”. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
