Nga Uran Kalakulla
Pjesa e tridhjetenjë
Nazizmi dhe komunizmi
Memorie.al / Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KQB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
S’kishte faj i shkreti qe dridhej si purteke, me keq se ne të tjerët. E ulëm mes nesh dhe dikush i dha një batanije të ronitur, që ta hidhte krahëve. E pyetem nëse kishte ngrënë darkë dhe nëse kishte uri. Kur tha se kishte një uri te tmerrshme, secili nga ne nxori nga trasta një kothere buke (që mezi e kishim kursyer për të nesërmen në mëngjes), dhe ia dhamë. Ai nisi të hajë si i babëzitur, sikur nuk kishte ngrënë gjë fare që prej një jave.
As ne dhe as ai nuk ia shihnim dot mirë fytyrën njëri-tjetrit në atë errësirë ku ndodheshim, por vetëm dallonim siluetat: si fantazma, pa përvijime të sakta, por një si njollë të murrme, që, hera-herës, lëvizte. Sikur mes nesh të kishin futur ndonjë njeri që beson në ekzistencën e lugetërve, me siguri që do ta kishte zënë tmerri në atë botë errësire, si në kështjellën e lugatit Drakula.
Më në fund, erdhi ora (që mezi po e prisnim), e fjetjes. Atëherë, u ngushtuam disi dhe i bëmë vend të porsaardhurit mes nesh, duke u munduar ta mbulonim edhe atë si të mundnim, madje edhe duke sakrifikuar nga mbulesat tona, fort të pakta e të holla. Ramë të flinim. Në orën pesë të mëngjesit, ra (si zakonisht), bilbili i egër i policit për zgjimin. Dhe ne nisëm të çoheshim e të visheshim prapë. Do të hapej dera për të shkuar në nevojë e, për të lari sytë apo për të mbushur pagurët me ujë, rutinë e përditshme kjo, sikurse e dinim fare mirë.
Por, kur u kthyem prapë në dhomë dhe po prisnim që të vinte koha e çajit (kuptohet pa sheqer), që çaj i thënçin, vumë re se italiani vërtet nuk po dëneste e psherëtinte më, por në fytyrë kishte një shprehje frike të dukshme. Dhe, tek na shikonte ne me radhë, i kishte çapëlyer sytë, sikur të ishte në buzë të një gremine të thelle. Ç’dreqin të kishte tani, vallë? E pyetëm përsëri.
Dhe ai na u përgjigj gjithë frikë, me zërin që i dridhej:- “Pse më kanë futur këtu tek ju? Kush jeni ju? Më thanë se do të më çonin te politikanët, por, me sa shoh, më paskan mashtruar”.
– “Jo, për këtë s’të kanë mashtruar. Ne jemi të gjithë këtu si te burgosur politikë”.
– “Bah, ju politikë? Në asnjë mënyrë”!
– “Politikë dhe, madje, me brirë”! – bëri shaka Shaban Basha, që e fliste si italian gjuhën e të porsaardhurit.
– “Si është e mundur? Ju dukeni si kriminelë, si piratët që kam parë nëpër filma në Itali: me zhele e me mjekra”.
Kur na e përktheu Shabani çfarë i kishte thënë italiani, ne të gjithë u shkulëm gazit, çka trembi edhe më shumë italianin e gjorë, te cilit nuk i ndaheshin ethet e frikës. Qyqarit! Por, dalëngadalë, puna me italianin u qetësua, sidomos kur ai pa se ne, jo vetëm që nuk ishim kriminelë a piratë gjakësorë, por, shpesh, prisnim nga një rriskë buke nga racioni ynë anemik dhe ia jepnim atij, që kishte një uri të pashuar kurrë. Dikur, ai e pikasi sakrificën tonë, sjelljen tonë dhe, atëherë, ndërroi krejt qëndrim e na u afrua, jo vetëm i qetë, por edhe shumë i dashur dhe mirënjohës. Dhe një dite foli hapur:
– “Oh, unë i marri! Ju kam fyer padashur e të më falni. Ju qenkeni njerëz të mrekullueshëm. Unë kisha frikë nga ju ballkanasit, se, në vendin tim, kisha dëgjuar se ju jeni egërsira dhe se e vrisni njëri-tjetrin kot së koti, për gusto. Ju lutem edhe njëherë të më falni”.
Kur bisedat erdhën disi duke u trashur, madje edhe në fushën e politikës, ai na rrëfeu se, megjithëqë nuk ishte anëtar partie, ai kishte qenë pro komunistëve italianë dhe kishte votuar gjithmonë për partinë e Toliatit, me gjithë poteren që i bënte e shoqja, e cila, përkundrazi, votonte për demokristianët e De Gasperit.
– “Po, pse votoje për Partine Komuniste”? – e pyeti Shabani. – “Unë jam i varfër në vendin tim. Jam një peshkatar në një fshat bregdetar të Pulias dhe nuk kam as barkën time të peshkimit. Unë punoj për llogari të padronit tim, i cili merr pjesën e luanit nga fitimet e punës sime. Pastaj, kur shihja në ekranin e televizorit se si Toliati derdhte lot kur fliste për klasën punëtore, atëherë qaja dhe unë dhe, domosdo, ia jepja përfaqësuesit të tij në fshatin tonë, me gjithë poteren e madhe që më bënte ime shoqe”.
– “Paske grua të mençur”, – ia ktheu Shabani. Dhe vazhdoi më tej: – “Ja, ky realitet, që sheh këtu ku je tashti, është komunizmi, ore mik. Ja, të tille shoqëri ‘të lumtur, të begatë e të drejtë’ të ndërtojë edhe në Italinë tënde partia e Toliatit dhe e shokëve të tij, po të vije në pushtet. More vesh, ore mik i shkretë”? Italiani tundi kokën i menduar në shenjë pohimi dhe vazhdoi:
– “E di unë tani se si do të veproj, kur të kthehem në vendin tim”. Ishalla sa më shpejt, o Zot. Di unë se ç’do të flas e ç’do t’ju punoj atyre komunistëve të fshatit tim, që të mos kenë sy e faqe as të hapin gojë e, jo më të kërkojnë vota nga ne punëtorët e fshatarët”!
Dhe Velkoja e përfundoi bisedën për italianin fatkeq: – “Siç morëm vesh më vonë, atë qyqar e kishin kapur rojat detare shqiptare tek po peshkonte në afërsi të bregut tuaj, pa kuptuar fare se ku ishte futur e me cilin kishte të bënte. Ndërkohë, e shoqja kishte shkuar në Ministrinë e Jashtme Italiane e, madje, deri te Papa, për zhdukjen e të shoqit.
Thuhet qe i kishte shkruar edhe Presidentit. E ndoshta këto përpjekje zunë vend, se nuk shkuan shumë, veçse pak muaj, italianin e liruan dhe e lejuan të kthehej në vendin e vet, megjithëse e kishin dënuar me tre vjet burg. Ai iku, siç ikën pak më vonë edhe dy gjermanët, ndërsa ne mbetëm burgjeve e kampeve të Shqipërisë, si hijet ne skëterrën e përjetshme”.
Demaskimi dhe nisja për në Burrel
Në kamp-burgun e Elbasanit, punimet kishin mbaruar tashmë. Fabrika e çimentos u ishte dorëzuar punëtorëve dhe kuadrit inxhinier-teknik (të lirë), të prodhimit. Ne na mbanin të mbyllur në vendin tonë të zakonshëm me ushqimin e burgut. Kishim kaluar një dimër shumë të fortë: me ngrica dhe me borë. Dhe kapanonet tona ishin prej pupuliti, ku me shumë frynte brenda, se jashtë.
Dhe ne, për t’u mbrojtur sadopak, nuk kishim lënë leckë pa hedhur në kurriz. Kështu që dukeshim si ca dordolecë të arave. Por, siç duket, për të na “ngrohur”, na kishin sjellë një komisar të ri, i cili na mbante herë pas here konferenca, për të na “riedukuar” ne, “fajtorët e mëdhenj, të pandreqshmit e gjithë jetës”.
Pra, ishim në një lloj karantine. Por, e vërteta ishte se do të na dërgonin në kam-burgun e ri, që po ndërtohej prej ordinerëve në Spaç të Mirditës, në minierë. Kështu, pasi kishim kanalizuar, bonifikuar pothuaj të gjithë vendin, me kockat e jetët tona, pasi kishim ndërtuar lagje të tëra qytetesh e sidomos të kryeqytetit, fabrika e kombinate, pothuaj në të gjithë hapësirën e vendit, kishte ardhur radha tani të hynim nën tokë. Boll kishim thethur ajrin e pastër! Edhe pse e dinim këtë, komisari vazhdonte konferencat e tij “edukative”, të cilat, më shumë se edukative, ishin gërryese si acidi.
Ky komisari ynë i “lavdishëm”, si partia e tij që e kishte sjellë aty, quhej Niko Kolithari. Si Niko, duhej të ishte andej nga ana e Korçës. Po ky mbiemri “Kolithari”, që mua më tingëllonte si “Zorrë-thari”, nga dreqin kishte dalë, si qe sajuar?
Se, për besë, mbiemër më për dreq, nuk kisha dëgjuar ndonjëherë. Ai sepse më dukej i afërt me disa të tjerë emra e mbiemra të shëmtuar deri në neveri, si: Enver Hoxha, Koçi Xoxe, Mehmet Shehu, Kadri Hazbiu, Bajram Korvarfa, Haxhi Xibraku. Ata më kujtonin imazhet e jeniçerëve, të veshur me lëkurë kokë e këmbë, si shtazë të egra, tek sulmonin kalanë e Krujës, në filmin “Skënderbeu”.
Ky Kolithar na kishte dhe gradën e kolonelit. Kushedi sa poshtërsia kishte bërë në Sigurimin e Shtetit, për një gradë të tillë. Po, tek e fundit, se mos ishin ndonjë gjë serioze gradat në uniformat e komunistëve!
Kiçua ishte një gërdallë e gjatë dhe thuajse nën kapotën e tij s’kishte tjetër, veçse kokalla. Gjë me të shëmtuar se atë, nuk kishte! Nga dreqin e kishin porositur xhanëm dhe a ishin lodhur shumë për ta gjetur? Po mbase e kishin bërë komisar se, ishte imazhi klasik i vdekjes!
Ajo fytyra e tij e stërzgjatur i ngjante gjethit të një lëpjete të vyshkur. Sytë i kishte si gëlbazë veremliu, ashtu, hem të verdha, hem të kuqe bashkë dhe hunda një shpatore e hollë, me majë në fund e me një samar të dukshëm fort, ndërsa goja si një plagë e hapur, nga dilnin disa dhëmbë si të kalit, të verdhë dhe ata, sikur sapo kishin bluar tagji nga trasta e ustait të vet.
Apo s’kishte edhe një zë si të zvargur, ky Kolithari! Me ca klithma që i ngjanin maçokut të tërbuar ose kur është në kohën e përndezjes seksuale. Dhe, në mënyrë të veçantë, ajo e folura e tij. Jo vetëm nga përmbajtja, por edhe nga forma, ishte e neveritshme. Filozofia apo kultura më e madhe e Kiços ishte një shprehje popullore e anës së tij: “E di Zulali sa lakra i vë kalit, – thotë një shprehje popullore e anës së tij: Dhe, ne përfytyrimin tim, Zulali e kali, ishin po e njëjta qenie e trupëzuar te vetë Kolithari.
Se Kiçoja ishte vërtetë si një kalë i cofët: brinjëdalë, qafëhollë e nofulla-e dhëmbëdalë, diçka si Rosinanti i Don Kishotit. Mirë Kolithari ishte Rosinanti, diçka si Rosinanti i Don Kishotit, po cili duhej të ishte Don Kishoti? Enver Hoxha, i cili donte të mbërthente në ushtën e vet deri Amerikë, apo Mehmet Shehu, që i shpallte edhe me inat luftë Amerikës dhe Rusisë njëherësh?
Kushedi! Por ama, këta Don Kishotë të historisë fatkeqe të Shqipërisë, nuk ishin fisnikë, të ndershëm, të virtytshëm dhe ëndërrimtarë për të mirë, si Don Kishoti i Mançës. Ata s’ishin as fisnike dhe as të ndershëm e burra. Për historinë, ata ishin palaço, ndërsa për popullin, xhelatë të përgjakshëm, kurrë të ngopur me gjakun e të pafajshmëve.
Dukej qartë se, si shumë shokë të tij, nga një trashëgimi e tillë fatale, kishte dalë edhe Kiço Kolithari. Edhe ai, në mes të zgrofit të tij, kishte një gjarpër helmues të mbledhur kutullaç, që, hera-herës, e nxirrte së brendshmi, për të kafshuar një apo më shumë viktima; si t’ia donte puna atij dhe partisë së vet.
Kështu ndodhi që, një ditë nga fillimi i prillit, ndërsa po ngroheshim në diellin e pranverës për të shpirë kockat nga të ngrirët e dimrit të sapo-kaluar, ranë bilbilat e kapterëve me tërsëllëm e, me ta, edhe klithja e shëmtuar e tellallit të kampit.
Ç’kishte ndodhur? Kishim konferencë me komisarin!! U grumbulluam te sheshi ashtu si mundëm, u ulëm për tokë dhe pritëm. Më në fund u hap dera e kampit dhe andej u pa silueta e gërdallës me uniformë. Kur u ndodh pranë nesh, na hodhi njëherë një vështrim të egër dhe, buzëvarur, nisi menjëherë fjalën:
– “Dëgjoni këtu! Kam ardhur t’ju them se, në mes tuaj, ka disa elemente të rrezikshëm, armiq të betuar e të pandreqshëm të partisë e pushtetit popullor, të cilët, edhe këtu të rrethuar, nuk rrinë si duhet, po përpiqen të punojnë për të krijuar forma armiqësore organizimi, organizata kundërrevolucionare, terroriste, imperialisto-revizioniste!
Ata duan t’ju fusin në kallëpe edhe ju të tjerët dhe t’ju marrin në qafë, siç kanë bërë shpesh armiqtë e popullit me njerëzit e thjeshtë të tij. Prandaj, hapni sytë dhe, sapo të diktoni gjëkafshë, na thoni se ua bëjmë kollaj vendin ne atyre armiqve të betuar”!
Kolithari e kishte nisur pak si lart hesapin. Nga një anë, në kamp kishte të fshehur armiq fort të rrezikshëm të spiunazhit të huaj (diçka si personazhi i filmave të spiunazhit, fjala vjen, një lloj Xhejms Bondi apo 007-ta), dhe, nga ana tjetër, kishte njerëz naivë, të thjeshtë, të pafajshëm, që mund ta donin partinë e pushtetin popullor, por ua prishnin mendjen këta agjentë faqezinj. Hajde, komedi, hajde! Komedi apo tragjedi? Se, ajo dasmë që kishte nisur me aq “saze”, nuk shkonte pa mish. Po cili do të ishte kurbani? Sa kurbanë do te duheshin për të?
Dhe komisari vazhdoi: – “Elemente armiq, si Uran Kalakulla, kanë ngritur këtu një parti social-demokrate me atë si kryetar dhe bëjnë propagande imperialiste, kurse elemente si Bardhyl Belishova dhe Vangjel Lezho, bëjnë punën e revizionistëve sovjetikë”.
Diçka kisha nuhatur për akuzën që m’u bë, edhe ca kohë më parë, kur, operativi i kampit, një farë vlonjati me emrin Remzi, qimekuq e fytyrë-kuq, akuzoi për një gjë të tillë, ish-shokun tim të grupit, Tanushin. Po, pse Tanushin e, jo mua drejtpërdrejt?!
Unë e dija se Vangjel Lezho, edhe pse disa kohë kishte qenë nëpër kampet tona të përbashkëta si krye-normist e, më vonë, edhe si kryetar i zyrës teknike, me shokët e vet, me të cilët hante bukë, nuk linte pa folur për nostalgjinë që kishte për Moskën dhe vlerësimin e madh për letërsinë ruse. Mbase fliste edhe më tepër.
Por, unë s’merresha aspak më me punë organizimi politik, aq më tepër në burg. Realiteti që kisha para syve dhe pasiguria, apo më mirë të themi, panevojshmëria e një pune të tillë, veç rrezikut real që paraqiste, ma kishte fshirë nga mëndja një qëllim të tille. Madje, edhe rrethin tim shoqëror e kisha të kufizuar mjaft dhe shumë të kontrolluar e të besuar, të zgjedhur.
Ç’është e vërteta, unë bisedoja me njerëzit, jo aq për politikën e ditës (këtë e lexoja në gazeta), sesa për ndonjë çështje
interesante ideologjike, ndonjë temë kulturore, e cila nuk kishte të bënte fare me artin e “realizmit socialist”. Por, ishin biseda të matura, me njerëz të besuar, seriozë, të sprovuar. Fundja, kisha kujdesin të mos llomotitja lart e poshtë pa mend, që, kur ta haja, të mos dija fare nga më kishte ardhur e keqja. Një gjë të tillë ua këshilloja edhe të tjerëve, tek të cilët kisha besim. Aq më tepër që atmosfera e burgut sa vinte e po keqësohej.
Sapo mbaroi Kolithari akuzën e tij, unë u bëra gati të ngrihesha e të kundërshtoja me të madhe, mu në mes të njerëzve, por, duke m’u betuar për kokën e djalit, dy palë duar më mbërthyen nga prapa dhe s’më lanë të çohesha. Ishin dy miq të mi, të mirë e besnikë, që e dinin se beja për kokën e djalit tim, ishte ligji i pashkelshëm për mua. Por, sikur ta kishim bërë me fjalë, në vendin tim u çua Bardhyl Belishova dhe ia përplasi ne fytyrë Kiços me kurajo të madhe, duke i thënë, me sa mbaj mend unë, pak a shumë këto fjalë:
– “Unë nuk jam revizionist, ashtu si nuk jam e nuk kam qenë ndonjëherë komunist. Dhe i urrej që të dy, se për mua janë dy anë të së njëjtës medalje. Por, edhe më shumë ju urrej juve, partinë e pushtetin tuaj dhe prej jush, nuk pres veçse vdekjen”!
Kaq tha Bardhyli trim, që nuk peshonte as 40 kile. Dhe zëri i tij, qe kaq i ashpër e burrëror, sa topiti jo vetëm të dënuarit (të mirë a të këqij, madje), por edhe vetë Kolitharin, që kish mbetur më këmbë si hu, nga e papritura.
Pas kësaj, mbledhja përfundoi. Unë gjeta rast dhe u shkëputa nga miqtë e mi. Tani e ndieja veten të shpenguar. Dhe fill e te vendi ku kishte qëndruar komisari, i rrethuar nga ca servilë, dallkaukë e spiune. Ata, sa me vunë re, më hapën menjëherë rrugën dhe unë u gjenda para Kiços, para atij surrati që e urreja, edhe pa atë akuzë krejt të pabazë dhe i thashë:
– “Komisar Kiçua, unë jam Uran Kalakulla”! Ai më shikoi njëherë i habitur. Sipas informacioneve që mund të kishte parë në dosjen time, ndoshta më përfytyronte ndonjë katallan dhe, duket, u çudit, kur para tij doli një burrë me shtat mesatar, të cilit teshat e komandës i vinin vërdallë nëpër trup.
Po unë s’e lashë të habitej më dhe, megjithëse jo me tonin e fortë të Bardhyl Belishovës e guximin e tij, i thashë me shumë vendosmëri:
– “Unë nuk merrem me punë të tilla, për të cilat më akuzuat, Por me punët e mia dhe vetëm me punët e mia. Prandaj, merrini mbrapsht të gjitha ato që thatë në adresën time! Dhe, po detyrohem të shtoj që, nëse jeni në gjendje t’i provoni saktësisht dhe jo me shpifje e rrena spiunësh të kampit, akuzat tuaja, pranoj të më dënoni prapë me vdekje e, këtë radhë, të më varni mu në mes të kampit”! / Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
