Nga Armand Plaka
Memorie.al / Ballkani e Shqipëria si pjesë integrale e tij, kanë një histori plot zig-zage e ndërthurje. Lëvizjet masive e zhvendosjet e popullsive të tyre nga një vend në tjetrin, janë edhe ato një pjesë e saj; copëz e kësaj historie, janë edhe arvanitasit e Greqisë ose ndryshe arbëreshët e Greqisë, e nga ana tjetër edhe grekët apo minoritarët, siç i njohim ndryshe në Shqipëri. Përsa i përket këtyre të parëve, ne njohim (të paktën pas viteve nëntëdhjetë), edhe disa figura të shquara si presidentin e arvanitasve të Greqisë, studiuesin e shquar Aristidh Kola dhe fatin e tij tragjik.
Por na tërhoqi vëmendjen një material në gjermanisht i një studiuesi të mirëfilltë të çështjeve të rajonit tonë dhe që është dëshmuar e rekomanduar si një njohës i mirë e i paanshëm i problemeve të këtyre trevave (Dr. Konrad Clewing) mbi shqiptarët dhe shqipfolësit e Greqisë, e gjithashtu mbi grekët e Shqipërisë. Ai përpiqet ta japë me objektivitet e në një mënyrë gjithsesi të përmbledhur historinë dhe gjendjen e tyre në të dyja anët e kufirit.
Ne do mundohemi t‘i përmbahemi çështjeve kryesore që profesori gjerman ka trajtuar duke iu referuar thelbit dhe mesazhit që ai ka dashur të lerë në këtë studim. Materiali, për të qenë më të saktë është marrë nga revista “Pogrom-popujt e kërcënuar”, nr. 2/2001, me autor dr. Konrad Clewing, specialist për çështjet shqiptare në Institutin e Evropës Juglindore të Mynihut.
Le të shohim më tej se çfarë konstaton profesori gjerman në studimin e tij. Pjesët e popullsisë shqipfolëse në Greqi, të ndara sipas historisë, gjuhës e ndërgjegjes kombëtare nuk përbëjnë një grupim unik. Për këtë arsye përcaktimi i tyre në greqisht si “arvanitas” është disi irritues për ta. Shkenca ndërkombëtare i përcakton ata si arvanitas, si pjesëtarët e vetëm të komunitetit të pasardhësve të emigrantëve nga zonat e Shqipërisë së Jugut.
Vala e parë dhe e konsiderueshme e emigrimit të tyre ndodhi me ftesë të princave e zotërve vendorë, duke filluar nga shekulli i 13-të, më pas me shekullin 14-të e, vazhdoi deri në shekullin e 15-të. Qysh prej asaj kohe, arvanitasit u ngulën në rreth 300 vende e zona në jug të Greqisë; kështu u vendosën në Boti, në lindje, kufizuar nga Atika (rrethinat e Athinës), në disa nga ishujt e Egjeut (ndër të tjerë edhe në Euboa, Hidra) dhe në Peloponez.
Tendenca e asimilimit të “arbërorëve”
Në fillim ata parapëlqenin të cilësoheshin me një etnonim, një emër ky i përbashkët për të gjithë, e të quheshin kështu “arbërorë”. Gjuha quhet edhe ajo me prejardhje prej kësaj fjale, “arbërisht”. Pjesa më e madhe iu përshtat me kalimin e kohës edhe përcaktimit në greqisht për të përcaktuar origjinën e tyre gjuhësore, pra (arvanitika-arbërisht). Numri i arvanitasve, sipas kritereve të përdorimit gjuhësor apo të vetë-përcaktimit, sipas ndërgjegjes, në ditët e sotme shkon në 150.000-200.000 vetë.
Gjithsesi, “arvanitika” ose “arbërishtja” nuk parcelizohet vetëm në dialekte në mënyrë shumë të fortë, por edhe (bartësit) folësit e saj, ndërkohë janë të gjithë dygjuhëfolës e me një tendencë në rritje për ta humbur atë përfundimisht në brezat pasues. Për asimilimin gjuhësor ka ndikuar fakti se kultura arvanitase ka qenë plotësisht fshatare. Ashtu sikurse edhe shoqëria greke në përgjithësi, ata prej kohësh po orientohen tashmë drejt zonave urbane, duke iu referuar apo më mirë, duke iu larguar modelit të jetës “arvanito-greke”.
Urbanizimi, migracioni dhe lëvizja sociale kanë ndikuar, që në mënyrë të vazhdueshme, të humbë gjuha dhe dialekti i tyre e, bashkë me të, edhe ndryshimi apo humbja e identitetit. Madje, edhe arvanitas të ndërgjegjshëm për prejardhjen e tyre e shohin veten tashmë si gjysmë grekë e gjysmë arvanitas, domethënë, një identitet politiko-etnik nuk ka. Pjesa tjetër më nacionaliste greke propagandon se mund të jesh njëkohësisht edhe grek edhe arvanitas.
Mospërkujdesja ndaj gjuhës arvanitase e kulturës së saj, si dhe mospërfillja për shekuj e dekada të tëra në të gjitha aspektet, nga të gjitha institucionet shtetërore e religjioze, pra, nga kisha greke (të cilës i përkasin edhe vetë arvanitasit) i këtij grupimi etno-gjuhësor tregon se në thelb “marrëveshja” do të pranohet për aq kohë sa gjuha arvanitase e mbetur, të kuptohet si një fazë kalimtare drejt asimilimit të plotë nga bota greqishtfolëse. Kjo dhe mjedisi armiqësor ndaj shqiptarëve në Greqi pas viteve ’90-të, ka çuar në atë që klubet e grupimet arvanitase të orientohen tashmë më shumë tek ideja e “shqiptarizmës”. Klubet e grupimet arvanitase u krijuan nga fundi i viteve 70.
Rizgjimi i ndërgjegjes etnike shqiptare
Një grup i dytë më i vogël shqipfolësish përbëjnë banorët e disa zonave e fshatrave në zonën e kufirit midis Greqisë, Bullgarisë e Turqisë apo, të themi ndryshe, Thrakia. Ata janë mbetjet e fundit të një zhvendosje të madhe popullsie gjatë viteve 1922-’23, që u përqendruan me shumicë në këtë trekëndësh kufitar e që e folura e tyre ngjason me atë të grupimeve të të ardhurve në shekullin XVI.
Nga fillimi i shekullit XX-të, këtu erdhën edhe disa përfaqësues të lëvizjes kombëtare shqiptare, ndërsa sot në pjesën greke të saj gjithsesi, është ruajtur gjuha shqipe ndër të rinjtë; në ndërgjegje te të qenurit “arvanitas”, por edhe grekë. Një grupim i tretë shqipfolës sot ka mbetur vetëm i pjesshëm: këta janë çamët (greqisht, tsamides) në një zonë të thepisur e në kufi me Shqipërinë, në veri të Greqisë, që zgjatet deri në brigjet e Epirit.
Ndryshe nga dy grupimet e tjera, ata si historikisht, ashtu edhe në aspektin gjuhësor, janë pjesë e një zone të mbyllur e kompakte shqipfolëse; kishin, domethënë kanë, një ndërgjegje etnike kombëtare shqiptare. Për shembull, tek ata shqipja quhet po si në Shqipëri, pra shqipe. Kur u krijua minoriteti dy pjesët e tyre, gjysma myslimane e gjysma ortodokse, nëpërmjet vendosjes së kufijve në vitin 1913, pjesa myslimane në mënyrë zyrtare u përjashtua nga këmbimi midis popullsive turke e greke, por, në fakt, kjo popullsi myslimane u diskriminua.
Si pasojë e bashkëpunimit të pretenduar me forcat italiane e ato gjermane, dhe me vendosjen e nëpunësve shqiptarë në zonat e pushtuara gjatë Luftës së Dytë Botërore, atëherë rreth 20.000 shqiptarët myslimanë, të mbetur në vitin 1944, u përzunë në mënyrë masive nga trupat greke drejt Shqipërisë. Çamët e mbetur të krishterë nuk njihen si të tillë nga legjislacioni e Kushtetuta greke. Ata janë shumë pak të studiuar, por duken të kenë një ndërgjegje gjithnjë e më shumë kombëtare dhe e zotërojnë gjuhën e tyre; qëndrojnë nën një presion të madh e të vazhdueshëm nga ana e shtetit grek.
Por, ata nuk arrijnë të shpallen zyrtarisht. Në përgjithësi, shteti grek nuk i ka mbështetur studimet për grupimet shqipfolëse e nuk i ka njohur ata, porse e ka pranuar identitetin e tyre të veçantë kulturor. Në disa zona çame myslimane, vetëm nga viti 1936 deri më 1939 janë bërë disa përpjekje “me gjysmë zemre”: të ofrohej mësimi në gjuhën amtare. Deri më sot Greqia, pra, për shkak të politikës së saj të mangët ndaj minoriteteve, nuk ka kontribuuar në tejkalimin e problemeve e mirëkuptimin në juglindje të Evropës.
Ana tjetër e medaljes: Minoriteti grek në Shqipëri
Minoriteti grek në Shqipëri, dhe ai shqiptar në veri-perëndim të Greqisë, studiohen në përgjithësi duke u nisur nga ngjyrimet nacionaliste. Në fakt, të dyja grupimet e këtyre minoriteteve janë pasojë e të njëjtit fenomen: në vazhdën e luftërave ballkanike të viteve 1912-’13, u vendosën kufij të rinj në zonat që deri atëherë ndodheshin nën zotërimin e Perandorisë Osmane. Prej këtej lindi një grup minoritar grek në jug të Shqipërisë, të cilët sot shtrihen në një zonë relativisht kompakte (në jug të Gjirokastrës), pjesërisht të përzier me popullsinë shqiptare (në zonat fqinje bregdetare të qytetit të Sarandës).
Nëpërmjet migrimit të brendshëm, me kohë minoritarët grekë erdhën edhe në qytetin e Gjirokastrës, qytete të tjera e kryeqytet. Këtu duhet të kemi parasysh se bëhet fjalë në përgjithësi për pjesëtarë të minoritetit me një shkallë mbi mesataren e arsimimit, të cilët janë shumë të rëndësishëm për përfaqësimin e interesave të tyre.
Madje, edhe në kohën e regjimit komunist në Shqipëri zonat minoritare ishin të përcaktuara qartë. Ato përmblidhnin, përjashto Himarën, të gjithë rajonin e minoritetit greqishtfolës. Mbrojtja e minoritetit asokohe kufizohej gjithsesi vetëm në ruajtjen rudimentare të gjuhës amtare e arsimimit të tyre. Shkolla të niveleve më të larta për mësimdhënie në gjuhën greke, u ngritën vetëm pas viteve nëntëdhjetë.
“Loja” greke me shifrat
Por sa grekë ka në Shqipëri? Përgjatë periudhës midis dy luftërave botërore, numërohet numri më i madh i tyre, numër i dalë nga arkivat e Organizatës së Lidhjes së Kombeve. Kjo shifër varion nga 35.000-40.000 grekë. Regjistrimi i fundit i popullsisë në Shqipëri në kohën e monizmit, ai i vitit 1989, nxori një numër prej 58.758 grekësh, ndërsa qeveria greke, gjithsesi, nuk ka një shifër të saktë që e pretendon, por numri që shpesh pretendohet publikisht në shoqërinë greke e media, është 300.000-350 000 grekë minoritarë në Shqipëri. Të dyja statistikat janë shprehje e mendimit etnopolitik.
Sipas rezultateve zgjedhore të vitit 1992, sidomos të Partisë së të Drejtave të Njeriut, asokohe Omonia, numri (ende para se të ndodhte vala e madhe e emigracionit dhe largimit masiv të shqiptarëve, për shkaqe ekonomike, drejt Greqisë) përcaktohet si më e sigurta në 100.000-120.000 veta. Regjistrimi i numrit prej 300.000-350.000 përfshin aty edhe një pjesë të madhe të shqiptarëve ortodoksë e, të komunitetit apo minoritetit arumun.
Ky nocion, pothuajse ekspansiv, përdoret edhe nga përfaqësuesit politikë të minoritetit grek në Shqipëri, duke kontribuar thelbësisht në shqetësimin e shqiptarëve për rritjen artificiale të minoritetit grek atje dhe ndikimin në marrëdhëniet me Greqinë. Pasojat e mundshme të gjithë kësaj janë polarizime etnonacionale, si në zgjedhjet lokale në komunat e zonës së Himarës, në vjeshtën e vitit 2000. Është për të ardhur keq, ndërkohë, që organizatat e minoritetit grek në Shqipëri, bënë thirrje për bojkot të regjistrimit të popullsisë në prill 2001. Debati mbi përcaktimin përfundimtar të numrit të minoritetit është edhe për vetë pjesëtarët e përfaqësuesit e tij: një nga barrat e sfidat më të rënda.
Teodoros Pangallos: Gjuha arvanitase nuk duhet zhdukur!
Mbas 17 vjet studimesh, kërkimesh dhe udhëtimesh nëpër trevat e Epirit, të Follorinës, të Konicës, të Thrakisë, të Korinthit, të Atikës dhe Viotisë, ku banojnë arbërorët (arvanitasit) dhe këndohet kënga e tyre në Greqi, shkrimtari muzikant dhe këngëtari Thanasi Moraiti ka sjellë një antologji me vlera të mëdha shkencore, historike, gjuhësore dhe muzikore, që përmban mbi 140 materiale muzikore të shkruara me tekste të transkriptuara në greqisht e, të përkthyera në shqip. Në këtë prezantim të fillim vitit 2003, ka folur dhe politikani grek Teodor Pangallos, i cili ndër të tjera pati thënë se; “Për ne që u lindëm në shtëpi, ku gjyshja jonë fliste ‘arvanitika‘, kjo gjuhë, që nuk është ashtu siç dëgjojmë të thonë ca ‘karafila‘, greqisht me ca fjalë të tjera, por është shqip, shqipja e pastër e shekullit XIV”.
Këtë na e vërtetojnë edhe emigrantët e sotëm shqiptarë që ndodhen në Mesologjia e që na thonë: “Ju flisni shqipen e vjetër”. Kjo është shumë e logjikshme nga pikëpamja gjuhësore, pasi gjuha e shqiptarëve, të cilët u vendosën këtu në shekullin XIV-të, e panë gjuhën e tyre të evoluojë në greqisht, dhe ajo që erdhi deri në ditët tona ishte idioma e vjetër e shqipes. Për ne, humbja e gjuhës arvanitase është si të kemi humbur atdheun, sepse përmban një kulturë jo në kushtet e një shtypjeje, sepse arvanitasit nuk mund t‘i shtypte askush në Greqi: ata udhëhiqnin Greqinë, ishin gjeneralë, kryeministra, presidentë dhe pronarë të kryeqytetit, por vetë ata e ‘gëlltitën‘ të shkuarën e tyre, sepse në mënyre fanatike qenë bindur se ishin grekë.
Me ndihmën edhe të mësuesve, arritën ta zhdukin gjuhën arvanitase që askush nuk e flet sot, të paktën, nga mosha ime e poshtë. Tani, lavdi Zotit, na kanë mbetur ende ca gjyshër e gjyshe që e flasin. Mirëpo, është gjynah që kjo gjuhë të humbasë, dhe besoj se puna që ka bërë Thanasis Moraiti, ndihmon që të mos jetë Arvanitia një atdhe i humbur. Duhet të dalin në dritë gjuha, kultura, zakonet, doket, sepse përndryshe, po mbeti në errësirë, do të jetë vërtet një atdhe i humbur”. “Mos kujtoni se mund t‘i zhdukni arvanitët. Greqi pa arvanitë e arvanitë pa Greqi nuk bëhet,” thoshte Aristidh Kola.
Disk me këngë arvanitase
Këta 15 vjetët e fundit, falë vullnetit dhe ambicies së studiuesit arvanitas Aristidh Kola, Dhimitri Leka dhe këngëtarit Thanasi Moraiti, është bërë e mundur të prodhohen dy CD-të e para me këngët arvanitase me titull “Këngët arvanitase” dhe “Trëndafilat e malit”, që kanë përmbledhjen e disa këngëve arbëreshe të Italisë së Jugut dhe të arvanitasve të Greqisë. Këto dy CD janë të vetmet të prodhuara në historinë mbarëshqiptare në gjuhën arbëreshe. / Memorie.al
