Nga Dr. LAURENT BICA
Pjesa e dytë
Memorie.al/ Nuk duhet të kem qenë më tepër se 5-6 vjeç. Për një gjë jam i sigurt, se ende nuk kisha shkuar në shkollë. Nëna ime, e ndjera nëna ime, më mësonte numrat dhe germat e alfabetit shqip në një bllok, që kushedi se ku e kish gjetur. Kanë qenë vitet ’50-të, vite të vështirë, pas Luftës së Dytë Botërore. Ajo më tregonte se shkollën e vet fillore, e kish bërë në kohën e Mbretit Zog, rreth vitit 1935, në një fshat të Oparit, Lavdar, që ishte kryeqendër e komunës me të njëjtin emër, Opar. Vetë ajo shkonte çdo ditë nga katundi Karbanjoz, bashkë me motrën. Çdo ditë, para se të fillonte mësimi, gjithë nxënësit e fillores, që në atë kohë ishte me pesë klasë, këndonin një këngë që këndohej në të gjitha shkollat e Mbretërisë Shqiptare, që përmbante edhe këto vargje: “Dhe flamuri kuq e zi/ Do valojë përsëri/ Në Kosovë e Çamëri”.
Kam asistuar dhe në një leksion të Prof. Dr. Ali Hadrit, në Fakultetin e Histori-Filologjisë. Midis të tjerave, duke folur për Rilindjen, Lidhjen e Prizrenit, katër vilajetet shqiptare, nënvizoi jo pa qëllim se Janina, është tokë shqiptare, është qytet shqiptar. Vura re se në auditor pati një reagim mospajtues të profesorëve tanë të historisë të Universitetit të Tiranës, dhe Prof. Hadri u vu në një pozitë të vështirë, për momentin.
Në një kohë kur në Shqipëri s’përmendej Çamëria, ishte herezi aq më tepër të thoshe që Janina ishte shqiptare, kjo ishte edhe më e rëndë. I solla këta shembuj se i kujtoj si sot dhe janë të regjistruar në kokën time, deri në hollësi. Kishin të bënin me probleme që më interesonin rrënjësisht dhe gjithçka fiksohej menjëherë.
Prej viteve ’80-të, do të sjell një detaj për Çamërinë e Hasan Tahsinin. Kanë qenë dy çamë të nderuar, njëri profesor në Universitetin e Tiranës, dega e Elektronikës, zoti Lutfi Saqe, dhe tjetri pedagog në Akademinë e Arteve të Bukura, zoti Hilmi Kasëmi; të dy kolegë, shokë e miq të mi, dhe të dy bashkëmendimtarë, me të cilët flisja gjatë e gjerë për Çamërinë e çamët, për Hoxha Tahsinin, Marko Boçarin, Abedin Dinon, Mihal Artiotin, e një varg figurash të tjera të ndritura të kësaj treve atdhetare qysh në atë kohë.
Miqësinë me ta e ruaj edhe sot pa ndryshuar asnjë presje, sado që në kohë të ndryshme mund të kemi qenë larg njëri-tjetrit. Lutfiu pas viteve ’90-të iku në Gjermani, Hilmiu në Itali, unë në Turqi. Sot jemi në Shqipëri të tre dhe e ruajmë miqësinë e vjetër, vijmë në kontakt herë pas here, pimë nga një kafe, kur e sjell hera.
Para dy ditësh i urova mikut tim, profesorit dhe skulptorit Hilmi Kasëmi, për monumentin e At Gjergj Fishtës, që u vendos në Lezhë, në qendër të saj. Është një nga veprat më të arrira të duarve të arta të tij prej skulptori. Dy djemtë e tij ecin në gjurmë të të atit. Në vitet ’60-të me këta dy miq të nderuar, kemi folur sa “jemi lodhur” për Çamërinë e Hoxha Tahsinat e saj, dhe e kemi ndjekur njëri-tjetrin në punët e sukseset tona.
Koha ka bërë të vetën, ka hedhur nga pak “bore” në kokat tona, po ne mbetemi ata që kemi qenë para 30-40 vjetësh, “çamë të thekur”, të bindur, të përkushtuar për çështjen kombëtare. Me Hilmiun kemi biseduar e vazhdimisht bisedojmë, për përjetësimin e personaliteteve më të spikatur të Çamërisë në skulpturë. Në vitet ’90-të, ato bisedat tona të thjeshta për Çamërinë, do të materializoheshin në himnin e Shoqatës atdhetare “Çamëria”, në gazetën “Çamëria-vatra amtare”, nga e cila do të shpërthente zëri i ndrydhur çam gjatë periudhës së monizmit.
Të tre, Lutfi Saqja, Hilmi Kasëmi dhe unë, nxituam sa dhe si mundëm në radhët e Shoqatës “Çamëria” dhe më pas në partinë për Drejtësi e Integrim të zotit Tahir Muhedini. Në këto nuk dua të zgjatem se i takojnë një kohe tjetër dhe s’dua të dal nga kuadri i temës që po shqyrtoj, për kërkimet tahsiniane…!
- Shkrimet në të gjallë të Hasan Tahsinit
Hasan Tahsini lindi në vitin 1811. Në vitet ‘20-’30-të të shekullit XIX-të, ai jetoi në Shqipëri, në Shkodër, Berat, në vendlindje në fshatin Ninat të Filatit. Përveç ndonjë jehone të largët nga gojëdhëna dhe ndonjë burimi tjetër, nuk kemi të dhëna të veçanta për këtë periudhë. Burime të shkruara për Hasan Tahsinin, nuk gjenden në Shqipëri. As për të e, as për të atin. Hasani ende në këtë kohë nuk qe bërë Hasan me shkronjë të madhe, ende nuk qe bërë Tahsin. Kish vetëm emrin e thjeshtë Hasan Hoxha nga fisi i Ahmetanjet, në fshatin Ninat të Konispolit.
Edhe për vitet ’40-’50-të nuk kemi burime të shkruara, sado që tani ai jeton në Stamboll. Në qoftë se do i hedhësh një sy shtypit osman, ky atëhere, sidomos në vitet ’50-të, mezi hedh hapat e para. Organet në gjuhën osmane, nuk i arrijnë as gishtat e një dore. Askush nuk ka hyrë në arkivat osmane, duke pasur si qëllim të mirëfilltë të hulumtojë për Hasan Tahsinin, aq më tepër për një kohë të hershme, siç është kjo që po flasim.
Ndërsa për vitet ’60-të të shekullit XIX-të, kur Hoxha Tahsini ndodhet në Paris të Francës si punonjës ambasade (dhe punonjës i ambasadës osmane më të rëndësishme, më kryesore të kohës), puna ndryshon disi. Për periudhën e parë kemi një ditar të botuar tashmë të ambasadorit osman në Paris, në fillim të viteve ’60-të, Hajrullah Efendi, i cili jep informacion veç të tjerash dhe për Hasan Tahsinin, të cilin e kish dhe mësues privat shtëpie për fëmijët e vet, e sidomos për atë që më vonë do të bëhej poet e shkrimtar i shquar turk, Abdylhak Hamitin, djalin e vet më të vogël.
Në gjysmën e dytë të viteve ’60-të, shtohet numri i gazetave osmane dhe me siguri emri i Hoxha Tahsinit duhet të ketë dalë në gazetat e kohës, që merreshin edhe me problemet e arsimit, si “Maaref” (“Arsimi”), “Mymejiz” (“Vëzhguesi”) etj., pa folur për gazetën zyrtare “Takvim-i Vekai”, (“Kalendari i ngjarjeve”).
Janë tre ngjarje të rëndësishme, në të cilat me siguri del dhe emri i Hoxha Tahsinit. Është vizita në Paris, Londër e disa kryeqytete të tjerë të Europës Perëndimore, e Sulltanit të kohës Abdylaziz. Ishte hera e parë që një sulltan dilte për vizitë në Perëndim dhe iu dha një publicitet i jashtëzakonshëm. Gjithë pesha e organizimit të saj ra mbi ambasadën osmane në Paris. Hapej Panairi i dytë Ndërkombëtar i Industrisë, zejeve dhe arteve (I pari qe organizuar më 1951).
Më 1867, Sulltan Abdylazizi shkeli në Marsejë, e prej andej në Paris. Midis punonjësve të ambasadës osmane, Hasan Tahsini është figura e dytë pas ambasadorit. Ajo u pasqyrua gjerësisht në shtypin e kohës, francez, osman dhe të vendeve të tjerë. Po kush ka gërmuar për Hasan Tahsinin? Askush!
Aty francezët u mahnitën me rrobat e gardës së sulltanit, të cilët ishin shqiptarë katolikë trupgjatë, të krahinës së Krajës mbi Ulqin, dhe befasuan parisienët duke i kujtuar për turq. Si e ka ndjerë veten Hasan Tahsini, kur ka folur shqip me bashkatdhetarët e vet roje personale të Sulltanit, në mes të Parisit?!…Sigurisht të paktën këto janë pasqyruar në gazetën zyrtare “Takvim-i Vekai”.
Ecim më tej. Në shkurt 1869, vdes ministri i Jashtëm osman, Fuat Pasha, në një spital në Nicë të Francës, ku kish shkuar për kurim. Detyra e vështirë e përcjelljes së kufomës së shefit të ministrisë së Jashtme perandorake, iu ngarkua numrit dy të ambasadës, Hoxha Tahsinit. Edhe për të përfaqësuar ambasadën në shoqërimin e saj, me anije lufte për në Stamboll, dhe njëkohësisht si imam i ambasadës, për të bërë ritin zyrtar e fetar të larjes së kufomës së të vdekurit dhe për ta shoqëruar deri në Stamboll, për në banesën e fundme.
Sa herë e kam parë varrin e Mehmet Keçexhizade Fuat Pashës në rajonin e Sulltan Ahmetit, në zemër të Stambollit, pranë Pallatit Topkapi të sulltanëve, me sytë e mendjes kam menduar Hoxha Tahsinin. Si e drejtoi ceremoninë madhështore të varrimit të një ministri të Jashtëm e një ish -kryeministri osman (disa herë), një nga figurat më kryesore që drejtuan reformat borgjeze të Tanzimatit, krahas një Reshit Pashë e një Ali Pashë.
Përfytyroni çfarë përgjegjësie ka mbajtur mbi supe ky njeri, në këtë varrim të një funksionari të rangjeve më të larta në perandori?! A s’është pasqyruar kjo në shtypin e kohës?! Padyshim që po. Por asgjë nuk është rrëmuar deri më sot, dhe sidomos për të zbuluar diçka për Hasan Tahsinin. Vijmë tek ngjarjet e universitetit. Janë tre momente shumë të rëndësishme që kanë të bëjnë me këtë ngjarje epokale për Perandorinë Osmane, çeljen e universitetit të parë mbarë-osman.
Kjo detyrë e kryesimit si rektor, e drejtimit të tij, e organizimit të tij, iu besua Hoxha Tahsinit. Çelja e universitetit u përgatit gjatë vitit 1869, kurse ceremonia zyrtare në shkurt të vitit 1870. Nuk besoj të ketë mbetur organ shtypi i kohës që dilte në Stamboll, që të mos ketë shkruar për këtë ngjarje dhe rektorin e universitetit Hoxha Tahsinin.
Hulumtime të përcipta ka në funksion të historisë së universitetit të parë osman, sidomos nga studiuesit turq, midis të cilëve do të veçonim Mehmet Ali Ajni, me historinë e tij të universitetit, botuar në Stamboll 1927, apo një sërë studimesh në kohën e sotme shumë të rëndësishme, të Prof. Dr. Ekmeledin Ihsanoglu.
Por shtypi i kohës ende mbetet një tokë djerrë e palëvruar në lidhje me Hoxha Tahsinin. Studiues të ndryshëm kanë hyrë, shpesh të huaj, si amerikanë, kanadezë, anglezë, francezë, gjermanë, por diçka të veçantë për Tahsinin tonë, nuk ka. Ai kur përmendet kalohet si diçka e rastit, nuk fokusohen në të. Edhe studiuesit turq, që janë më të interesuar, deri më sot në këtë pike, nuk janë përqendruar tek roli i Hasan Tahsinit në krijimin e universitetit.
Një ngjarje tjetër kulmore, që ka të bëjë po prapë me universitetin, janë konferencat shkencore që u mbajtën aty. Zaten, disa prej tyre të mbajtura nga Hoxha Tahsini dhe Xhemaledin Afgani, u bënë sebep për mbylljen e universitetit. Pra, si konferencat ashtu dhe dhe mbyllja e universitetit në vitin 1871, gjetën jehonë pa dyshim në opinionin publik Stambollit e më gjerë.
Po ashtu, shtypi i kohës shkroi për to dhe për dy figurat që u vunë në shënjestër nga qarqet klerikale të kohës dhe ambienti fanatik, si dhe nga një pjesë e burokracisë shtetërore, qarqet reaksionare, refraktare ndaj përparimit në fushën arsimore. Ato shihnin në hapjen e universitetit një dobësim të pushtetit të tyre, të kontrollit që kish pasur feja tradicionalisht mbi arsimin, një kalim të arsimit e kulturës drejt laicizmit, gjë që dobësonte pozitat e tyre.
Prandaj, për të mënjanuar këtë rrezik e për të trembur të tjerët në të ardhmen, u “prenë” disa koka. Një prej tyre qe ajo e Hasan Tahsinit. Ai u shkarkua nga detyra e rektorit dhe u izolua, si dhe iu ngjitën damkat e “heretikut”, apo e përkthyer me gjuhën e lindjes “gjavur” (kaurr), “mësjë Tahsin” etj., etj., të tilla. Këto patën ndikimin e tyre, për t’i penguar në rrugën që ndiqnin. Por njerëz si Tahsini, nuk hoqën dorë. Ata vazhduan duke përgatitur kuadro për betejat e reja.
Pra, dhe mbyllja e universitetit pati zhurmë në opinion, por gjerësisht u pasqyrua dhe në shtypin e kohës. Është tjetër problem sa kërkime janë bërë. Një fakt, është që këto ngjarje për krejt perandorinë, janë pasqyruar në dokumentet arkivore që “flenë”, por dhe në shtypin në gjuhë të huaj që dilte në Stamboll, si në greqisht, armenisht, bullgarisht, arabisht, frëngjisht etj.
Kjo veprimtari arsimore-kulturore është pasqyruar edhe në një sërë librash që janë shkruar në atë kohë për Turqinë, në anglisht e në frëngjisht, apo edhe në ndonjë gjuhë tjetër, nga autorë të tillë si J. Lewis Farley, e një radhë të tjerë francezë. Është një literaturë e tërë në osmanisht e në gjuhë të huaj që kërkon të qëmtohet me kujdes për Hoxha Tahsinin.
Më 1872, në gazetën “Ibret” (Shembulli) të Namik Qemalit, përmendet e lavdërohet Tahsin Hoxha, siç shprehet një autor rus Zheltjakov, për ngritjen e Shoqatës Gjeografike të vendeve islame dhe punën që bënte ajo. Ky njoftim na bën me dije për lidhjet që ka ky rilindës shqiptar, Hasan Tahsini, me rilindësin osman Namik Qemal. Ata njiheshin që nga Parisi dhe lidhjet i vazhduan më tej.
Hasan Tahsini, bashkë me një mikun e tij, Mahmut Nedim, shkruajnë një vepër pedagogjike me titull: “Myrebei Etfal” (“Edukimi i fëmijëve”), më 1873. Dalja në dritë e saj sigurisht që pati jehonë. Ne kemi vetëm të dhënën nga një gazetë e kohës, “Hulasatul Efgar”, ku bëhet njoftimi për botimin e kësaj vepre. Në ditët tona, Prof. Dr. Jashar Rexhepagiq, e ka gjetur këtë vepër të Hasan Tahsinit, ku ai është bashkautor, në bibliotekën e Stambollit “Sulejmanie”, ku unë kam qenë, dhe bën një analizë të saj në një punim të vetin.
Prapë më 1874, Hasan Tahsini shkon në Shqipëri. I bie asaj kryq e tërthor dhe bën propagandë atdhetare e merret me përhapjen e popullarizimin e dijeve shkencore në masat e gjera të popullit. Arrestohet në prill 1874 dhe mbyllet në burgun famëkeq të Shtatë Kullave. Në sajë të ndërhyrjes së qarqeve atdhetare shqiptare dhe atyre përparimtare osmane, lirohet nga burgu. Sigurisht dhe kjo ngjarje ka lënë gjurmë, jo vetëm në dokumentet arkivore dhe kancelaritë europiane, por edhe në shtypin e kohës. Po sa dhe si është pasqyruar. Mbetet t’u lihet kërkimeve të ardhshme, studiuesve të ardhshëm të Hasan Tahsinit.
Qysh në të gjallë të tij, veprimtaria e një personaliteti të përmasave perandorake si Hoxha Tahsini, nuk ka kaluar pa lënë gjurmë. Detyra jonë dhe e osmanistëve, turkologëve shqiptarë të ardhshëm, është që të “rrëmihin” në shtypin e kohës, sepse kanë për të gjetur thesare.
Sikur vetëm një organ në gjuhën greke tepër jetëgjatë, si “Neologosi”, që dilte në Stamboll për disa dekada, jam i bindur që do të ketë për Hasan Tahsinin. Për vitet 1875-1876, nuk kemi të dhëna, por dimë që me siguri Tahsini ka qenë në Stamboll. Duhet të vijë viti 1877, kur fillon lufta ruso-turke dhe kur ngjarjet rrokullisen njëra pas tjetrës, që të dalë sërishmi në skenë emri i Hoxha Tahsinit.
Më 1878, është vetë Tahsini që del me një shkrim të vetin për rëndësinë e alfabetit për shqiptarët, të botuar në gazetën stambollite “Basiret” (“Gjykimi apo Urtësia”). Ai në atë shkrim vë në dukje rolin e alfabetit, si armë e diturisë dhe përparimit. Po në këtë vit, në gazetën “Basiret”, boton edhe Abdyl Frashëri një shkrim për çështjen shqiptare, për rrezikun e copëtimit që u vinte tokave shqiptare nga Traktati i Shën Stefanit, që u nënshkrua në Stamboll po atë vit.
Është e njëjta gazetë, dhe drejtor i saj qe Sherafet Efendiu, që kish miq një sërë personalitetesh shqiptare që jetonin buzë Bosforit, e midis tyre dhe një koleg të vetin, Sami Frashërin. Ky duhet të ketë qenë ndërmjetës për botimin, si të shkrimeve të Abdylit, ashtu dhe të Hoxha Tahsinit. Mundet, në rastin e Hoxha Tahsinit, lidhja të ketë qenë direkte me drejtorin e gazetës “Basiret”. Sido që të jetë, për ne ka rëndësi që Hoxha Tahsini është prezent, i pranishëm në shtypin e kohës. Ai ka shkruar edhe më parë edhe më pas. Është tjetër problem sa i njohim ne sot për sot.
Më 1879, krijohet “Shoqëria e Stambollit”, apo siç u njoh: “Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip”. Në komisionin e alfabetit është edhe Hasan Tahsini. I takon, se ai edhe më 1869-1872, ka qenë nisiator i mbledhjeve për përcaktimin e alfabetit shqip. Bile në atë kohë filluan të shkruanin tërë gazetat e Stambollit dhe ta quanin Hasan Tahsinin, “inisiator të krijimit të shoqërisë së shkronjëzave”. Këtë e pasqyroi në gazetën që nxirrte në gjuhën bullgare në Stamboll, rilindësi nga Bullgaria, Peter Slavejkov.
Hasan Tahsini nuk u mjaftua vetëm me botime artikujsh andej-këndej në vitet e stuhishme të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, por ai nxori dhe vetë nën drejtimin e tij, që unë e kam parë me sytë e mi në Stamboll, “Mecmua-i Ulum” (“Revista Shkencore” apo e Diturisë). Sot për sot njihen shtatë numra dhe ajo doli në kapërcyell të viteve 1879-1880. Aty ai botoi edhe disa vepra, përkthime nga iluministët frëngj, apo ndonjë poezi të tij. Poezitë e tij të fundit ai i botoi në një organ tjetër që dilte në Stamboll, “Hazine-i evrak” (“Thesari i akteve”).
Pra, si përfundim, mund të themi se në vitet ’60-‘7-të të shekullit XIX-të, veprimtaria e Hoxha Hasan Tahsin Efendiut, është pasqyruar gjerësisht në shtypin e kohës, në letërsinë memuaristike, në librat e udhëtarëve të huaj që kanë vizituar Stambollin. Gjithashtu dhe vetë ky personalitet ka shkruar artikuj të shumtë, që duhet të qëmtohen e të mblidhen, të përkthehen e të botohen në shqip, sepse bashkë me veprat e tij në prozë e në poezi, janë një ndihmesë për ndriçimin e një figure kaq të rëndësishme të popullit tonë.
Natyrisht deri tani mbetet “e patrazuar” pasuria e madhe arkivore që bën “gjumin e madh”! Është detyrë e forcave të reja të studiuesve të ardhshëm, osmanistë shqiptarë apo turq, që “të futen”, “të zhyten” në këtë mori shkrimesh që u botuan në të gjallë të tij, nga ai vetë apo të tjerët, për ta nxjerrë në dritë të diellit figurën e tij madhore…! / Memorie.al
