Nga Aristir Lumezi
Pjesa e parë
Memorie.al / Ish-sekretari personal i Ramiz Alisë, Guro Zeneli, në një intervistë të gjatë hedh dritë mbi komunikimin e ish-udhëheqësit të lartë të Partisë së Punës së Shqipërisë, me Mikhail Gorbaçovin, në lidhje me strategjinë e vendosur në mbledhjen e partive komuniste në Katovicë të Polonisë. Sipas Zenelit, Ramiz Alia, dikur student në Fakultetin e Filozofisë në Moskë me Gorbaçovin, edhe pse ishte ftuar që të merrte pjesë në këtë mbledhje, nuk shkoi, por atij i dërguan në Tiranë materialin e kësaj mbledhjeje dhe vendimet e marra atje. Zeneli, i cili ka qenë pranë Ramiz Alisë, deri në momentet e fundit të jetës, tregon se pasi Ramizi u njoh me dokumentin e Gorbaçovit, e diskutoi atë me Foto Çamin dhe nisi një reflektim të thellë bazuar në të, duke zbutur luftën e klasave, akuzat ndaj fesë, mosmarrjen më në mbrojtje të figurës së Stalinit dhe të diskutojë më hapur për ekonominë e tregut.
Ramiz Alia, sipas Zenelit, në vijim të strategjisë së tij për hapjen e Shqipërisë, dërgoi dy nga ekonomistët më të mirë të kohës, Fatos Nanon dhe të ndjerin Gramoz Pashko, në Gjermani dhe Suedi, për të studiuar mënyrën e adoptimit të ekonomisë shqiptare në një ekonomi të tregut.
Zoti Guro, kur keni filluar punë në Tiranë në Presidiumin e Kuvendit Popullor?
Kam ardhur në 1982, pas një sugjerimi që i kishte bërë Jashar Menzenxhiu, kryetarit të Presidiumit të Kuvendit Popullor, Haxhi Lleshi.
Si punohej me Haxhi Lleshin?
Haxhiu ishte një burrë zakoni, tradicional, i fjalës, aspak negativ, një njeri me shumë reputacion në Dibër, brezi i luftës, por dhe më gjerë, një njeri që ndihmonte njerëzit. Një herë kur do të shkonte në Dropull, Haxhiu më kërkon të bëj një material, një fjalë që do mbante atje para popullit. Dhe më tha mua; ma përgatit, se ti ke punuar në atë zonë dhe e njeh mirë. Unë e bëra materialin dhe ia dhashë. Kur shkuam atje, pati një pritje shumë të mirë. Fjalën që e kisha përgatitur për Haxhiun, unë ia dhashë dhe kryetarit të kooperativës së Dropullit, i cili ishte dhe deputet në Kuvend. I kërkova që të bënte ndonjë saktësim. Ai bëri disa saktësime dhe ma ktheu.
(Kishte një porosi nga Enver Hoxha që në të gjitha fjalimet të mos kritikohej minoriteti, të mos dënoheshin për gjëra të vogla minoritarët, ndërsa një tjetër që nuk ishte minoritar, për të njëjtin gabim në pune, e pushonin. Enveri kishte dhënë porosi dhe për zonën e Shkodrës, të mos kishte acarime me popullin e kësaj zone, apo dënime të tepruara. Dhe këtë unë e kam vërtetuar në Sarandë. Jashar Menzelnxhiu krijoi një marrëdhënie shumë të mirë mes minoritarëve në Sarandë, çamëve dhe popullsisë shqiptare, të cilët kishin ato ngarkesat e veta). Por të kthehemi te vizita në Dropull, Haxhiu lexoi variantin e parë, por nuk lexonte dot se dhe mosha bënte të vetën. Kryetari i kooperativës më thotë: Ore Guro, nuk lexoi atë fjalë që e përgatitëm bashkë?! Unë e justifikova pak me moshën. Më thotë kryetari i kooperativës: Nuk gjenit dot një tjetër që ta lexonte fjalën, por e lexoi Haxhiu, që nuk mundet të lexojë…?!!
Sa vjet punuat me Haxhi Lleshin?
Punova pak më shumë se dy vjet. Kur unë fillova punë me Haxhi Lleshin në shkurt, qëndrova rreth një vit pa ikur në shtëpi, familjen e kisha në Sarandë. Një moment m’u sëmur nëna dhe unë i kërkova leje që të shkoja ta takoja. Më dha leje dhe shkova. Kur takova nënën, ajo më thotë labçe: “Ku je a të keqen nëna?! Mirë s’të mori malli për mua, por s’të mori malli as për gruan dhe katër fëmijët e tu”?! Më pyet nëna se çfarë pune bëj me Haxhiun dhe i them që ja shkruaj, e ndihmoj në punët e tij, i përshkrova disa nga detyrat që kryeja. “Ishe aga në Sarandë, ç’deshe që shkove e u bëre argat i Haxhiut në Tiranë”?! më tha nëna.
Më pas erdhi Ramiz Alia…?
Po, punova me Ramizin, pas daljes në pension të Haxhi Lleshit. Me ardhjen e Ramizit në Kuvendin Popullor, u ndryshua menjëherë situata në institucion dhe në opinion shihej si një institucion më i hapur. Ramizi kishte një tjetër komunikimin, si me institucionet, ashtu dhe me njerëzit. Ndërsa Haxhiu, kishte mbetur aty me dekada. Ishte brezi i këtyre që kishin marrë pjesë në luftë, që kërkonin ofiqe dhe nuk mund t’i lëvizje dot nga posti dhe qëndronin aty, derisa sëmureshin. Por edhe kur sëmureshin, vijonin ofiqet dhe privilegjet, deri sa të vdiste. Por Ramizi ishte i veçantë. Ditën e parë të punës që erdhi në Presidiumin e Kuvendit Popullor, Ramizi më ftoi nga shtëpia. “Hajde – më tha – të të njoh me familjen”. Më mbajti edhe për drekë atë ditë. Nuk e harroj thjeshtësinë dhe njerëzillëkun e tij. Ramizi kërkonte, që të mos kishte një kornizë zyrtare në marrëdhëniet me të, unë isha njeriu më i afërt me të në punë.
“Katovica” mbledhja e thirrur nga Gorbaçovi, udhëheqësi sovjetik i viteve ’80-të, me liderët e vendeve ish-komuniste është trajtuar herë pas here si një model nga nisi dhe pluralizmi në Shqipëri. Ju që keni punuar me Ramiz Alinë, a keni dijeni për ndonjë dokument të tillë, që Alia kishte marrë nga Gorbaçovi?
Unë di që Ramiz Alisë i ka ardhur letër nga Gorbaçovi. Këtë letër Gorbaçovi, ia kishte dërguar të gjithë sekretarëve të parë të vendeve komuniste të Lindjes, që të merrnin pjesë në këtë takim.
Ramiz Alia dhe Gorbaçovi, kanë qenë bashkë në një shkollë?
Kanë qenë në një universitet, në Moskë për Filozofi. Nuk kanë qenë në të njëjtin kurs. Ramiz Alia, dhe pse mori letrën e Gorbaçovit, nuk shkoi fizikisht në Katovicë.
Kur është bërë mbledhja e Katovicës?
Mbledhja më Katovicë është zhvilluar në 1987. Edhe pse Ramiz Alia nuk shkoi në Katovicë dhe nuk mori pjesë në atë takim, në Tiranë, ka mbërritur letra e Gorbaçovit, e cila kishte konkluzionet e kësaj mbledhjeje, se si duhet të hapeshin vendet ish-komuniste ndaj demokracisë dhe ekonomisë së tregut. Ramizi e ka deklaruar vetë, që ka marrë një letër nga Gorbaçovi.
Si ju ra në dorë ju, letra që Gorbaçovi i dërgoi Ramiz Alisë?
Unë nuk e mora, por e pashë në tavolinën e Ramiz Alisë. Vonë unë kam siguruar një kopje të saj, të përkthyer në shqip. Sapo është njohur me letrën e Gorbaçovit, Ramizi nisi nga puna, për ta zbatuar atë. Pse e them këtë, sepse puna e parë që u bë, filluan të moderohen disa terma që ishin thelbësore për sistemin. U hoq nga qarkullimi fjala “revolucionarizim”, duke u zëvendësuar me “demokratizim”. Ramizi na thirri disa prej personave të aparatit dhe na dha porosi që në të gjitha materialet që do të shkruheshin, fjalimet etj., fjala “revolucionarizim”, duhej zëvendësuar me fjalën “demokratizim”.
Kur ka ndodhur kjo?
Kjo ka ndodhur rreth 1987, kur ka ardhur letra e Gorbaçovit.
U konsultua Ramizi me të tjerë sekretarë apo anëtarë të Byrosë Politike?
Unë di që është konsultuar me Foto Çamin, i cili ishte një nga njerëzit më të kulturuar dhe me vizion në Komitetin Qendror. Ishte më mendje hapur. Me Foton, Ramizi është konsultuar shumë, se e vlerësonte për kapacitetin dhe mentalitetin e hapur që kishte. Fotoja u mërzit me Ramizin njëherë.
Pse, çfarë ndodhi?
Pasi ishte konsultuar me Ramizin, për një takim që Foto do të bënte me intelektualë të Tiranës, artistë kishin përcaktuar se në çfarë linjash do të qëndronin. Dhe Ramizi kishte dhënë idenë, e një artikulimi më të moderuar, jo dogmatik dhe të lënies së intelektualëve, që të shpreheshin ata vetë për hapjen e vendit, hapjen e partisë, por me kujdes që kjo të mos dilte nga njerëzit e Partisë, por të dilte si kërkesë e intelektualëve. Gjatë një bisede të gjatë me artistët, Foto nuk u shpreh hapur për pluralizmin, por “sorollatej” tek ideja e demokratizimit, por pa i rënë në kokë konceptit dhe pse ai vetë ishte pjesë e kësaj ideje, pasi ishte konsultuar me Ramizin.
“Pse nuk ma the shoku Ramiz edhe mua, që t’ua kisha thënë artistëve, sepse më pyesnin nëse Partia është e hapur për pluralizëm dhe krijimin e partive të tjera, dhe unë nuk dija se çfarë t’u thosha”, kështu iu drejtua Foto Ramizit dhe e pashë që ishte i prekur nga kjo gjë. Pak ditë më vonë, Ramizi doli në takim me studentët dhe u shpreh hapur, se është për pluralizëm dhe fjalën e lirë. Për këtë, Foto u mërzit se nuk e kishte deklaruar edhe ai vetë idenë e pluralizmit në takimin me artistët, por kishte ngurruar. Në fakt, në atë kohë, të gjithë këto takime me intelektualë dhe artistë, kishin si qëllim testimin e inteligjencës, se sa e përgatitur ishte për të pranuar një pluralizëm dhe pluripartizëm, por pa krijuar eksese dhune. Ramizi donte me çdo kusht, të shmangte përplasjen në popull.
E ka diskutuar Ramiz Alia me Byronë e Partisë letrën e Gorbaçovit?
Po, ai ka mbledhur Byronë Politike të Komitetit Qendror të PPSh-së, më shumë me pjesën konservatore të Byrosë dhe u sqaroi se duhej të bëhej hapja e Shqipërisë, drejt ekonomisë së tregut, se ekonomia jonë, ishte në pikë të hallit.
Ka pasur reagime nga të vjetrit e Partisë?
Ishte periudha kur në Rumani, u ekzekutua Çaushesku dhe kjo kishte krijuar një tronditje jo të vogël.
Çfarë reagimesh kanë pasur anëtarë të Byrosë Politike, rreth “Gllasnostit” dhe “Perestrojkës”?
“Gllasnosti” kishte të bënte me lejimin e fjalës së lirë, diskutimin e hapur dhe transparencën. Ndërsa “Perestrojka”, kishte të bënte me hapjen drejt ekonomisë së tregut. Realisht Ramizi, vite para se të vinin ndryshimet demokratike, dërgoi në Gjermani Fatos Nanon, një ekonomist i njohur i kohës, për të njohur në praktikë ekonominë e tregut të lirë dhe në çfarë formash, mund të adoptoheshin në Shqipëri, në kushtet e ekonomisë shqiptare. Nano përgatiti një material shkencor, për ekonominë e tregut, të cilin Ramizi e pranoi, madje e falënderoi për punën e mirë që kishte bërë. Ishte ky material, që nxiti interesin dhe mendimin e Ramizit për Nanon, për ta emëruar më vonë, sekretar të Përgjithshëm të Këshillit të Ministrave, Kryeministër dhe më vonë ta propozonte dhe kryetar të Partisë Socialiste.
Ramizi dërgoi gjithashtu në Suedi Gramoz Pashkon, i cili nuk solli asnjë material të shkruar, për këtë vizitë marrje eksperience. Madje Gramoz Pashko, hodhi në publik të gjitha shifrat e ekonomisë shqiptare, gjatë qëndrimit në Suedi, si të ishte kryeministër i vendit. Ne, deklaratat e tij, i kemi marrë vesh përmes “Agence”, që vinin në Kuvendin Popullor. Ramizi më tha; tërhiqi vërejtje Gramozit për këtë që ka bërë, por jo sikur të kam porositur unë, por nga ana jote…! Ndërsa sa i takon pyetjes suaj, një pjesë e byroistëve ishin për ndryshimet. Në një mbledhje organizate partie, ku bënte pjesë dhe Ramiz Alia, ishte organizata e administratës së sektorit të Propagandës, së Komitetit Qendror…!
Ju ishit anëtar i kësaj organizate?
Po, po, isha anëtar.
Kush e drejtonte atë organizatë?
Ishte një njeri shumë i mirë, Leka Shkurti. Ishte koha kur diskutoheshin idetë e Gorbaçovit për Gllasnostin dhe Perestrojkën. Gorbaçovi në vitin 1985, kishte dalë me teorinë e Perestrojkës, një rindërtimi të sistemit socialist, një revolucion që do të vinte nga lart, nga udhëheqja e parties, për të bërë reforma të shpejta demokratike, që do të modernizonin socializmin e deri asaj kohe. Do të lejonte më shumë liri, lirimin dhe ndalimin e persekutimit ndaj disidentëve politikë, duke i lejuar krijimin e grupeve dhe lëvizje demokratike, ndarjen e shtetit nga partia dhe bërjen e disa reformave ekonomike, duke nisur që nga lejimi i pronës private, etj. Në një nga mbledhjet e organizatës, Ramizi i pyeti anëtarët e saj se çfarë mendimi kishin për Perestrojkën dhe Gllasnostin.
Në fakt, para mbledhjes së organizatës, Leka, si njeri i hapur dhe që e kapte shpejt frymën e ndryshimeve, më kishte thënë se do të mbështesim Ramizin, për çështjen e reformave dhe Gllasnosit, se nuk kemi ku shkojmë më. Kjo gjë do realizohet. “Ja t’ju pyes unë more shokë dhe ti Mehmet (Mehmet Elezi, i cili ishte shef i shtypit) çfarë mendimi ke për këtë Gllaznostin? Inteligjenca jonë e do, e pranon Gllasnostin apo jo”? Ramizi i kujdesshëm, nuk shprehej nëse intelegjenca e asaj kohe, e kërkon fjalën e lirë, por përdorte termin e Gorbaçovit, a e përkrahin Gllaznosin, apo jo? Ishte filozofia e Ramizit, që t’i jepte gjërat gradualisht dhe jo me grusht të fortë dhe revolucion. Kjo ishte zgjuarsi e Ramizit, në atë terren që i duhej të punonte për të ndryshuar gjërat.
Çfarë përgjigje mori Ramizi nga ky testim?
Jo i tha Mehmeti, në asnjë mënyrë, inteligjenca jonë në asnjë mënyrë nuk e pranon Gllasnosin. Më pyet Ramizi edhe mua; po ti Guro, çfarë mendimi ke për Gllasnostin, e mirëpresin intelektualët tanë këtë? Unë në fakt flisja hapur me Ramizin, se e dija se nuk më vinte ndonjë e keqe prej tij, plus që kisha folur edhe me Leka Shkurtin më parë, që duhej mbështetur Ramizi në ato që do të propozonte dhe diskutonte. Unë i thashë se; intelektualët tanë, e duan fjalën e lirë. Ramizi më tha; mos e ke fjalën për Gllasnostin, jo i thashë, për fjalën e lirë. Mehmeti u hodh përpjetë. Jo, thoshte Mehmeti, nuk e pranojnë, do të krijojmë reaksion të keq. Rri ti Mehmet Elezi, i tha Ramizi, se e di mirë Guroja…për çfarë po flet.
Në fakt, Mehmet Elezi u mërzit pak me Ramizin, për mënyrën si ai e kundërshtoi në mbledhje të organizatës. Në fund foli Ramizi, duke thënë se deri tani, kemi pasur në fjalorin dhe punën tonë termin “revolucionar”, tani kohët kanë ndryshuar dhe ne nuk kemi pse mbetemi tek ato terma dhe veprime, që koha i ka lënë pas dhe kërkon gjetje të reja nga ne. Ne duhet të bëjmë demokratizimin e jetës së vendit dhe jo revolucionarizimin, siç e kemi pasur deri më sot. Në mbledhjen e organizatës, Ramizi dha porosi që të mos trajtohen më tezat, sipas së cilës, feja është opium për popullin. Mos kritikoni më besimet fetare. Madje na u dha porosi taksative nga Ramizi, që revista e PPSH-së “Rruga e Partisë”, të mos merrej më me çështjet e fesë, me Stalinin, të mos e merrnim më në mbrojtje.
Kur janë hedhur këto teza?
Duhet të ketë qenë viti 1988, para ngjarjeve të Rumanisë. Madje u dha porosia, që të punohej me njerëzit për demokratizimin e jetës së vendit. Ka pasur një debat në atë kohë dhe për shtatoren e Stalinit. Ka qenë Sofo Lazri, i cili është shprehur se; “atë nuk e do populli i vet, pse duhet ta mbrojmë ne”?! Kjo deklaratë e Sofos, nuk është se krijoi ndonjë reaksion, pasi dukeshin shenjat e një lloj zbutjeje nga qëndrimet dogmatike. Ishte koha kur Ramizi, shpalli tezën e hapjes së partisë. Unë atëherë, kam shkruar dhe një si barsaletë; “Del në pension Nëna Parti, me shumë fëmijë”. Dhe më thanë mua disa; ore Guro, çfarë janë këto?!!!
Ka pasur fjalë, që bustet e Stalinit dhe Leninit, u hoqën nga udhëheqja e partisë, gjatë natës. Është e vërtetë?
Është e vërtetë, bustet janë hequr natën, me urdhrin tonë. Kush mund ta hiqte bustin e Stalinit dhe të Leninit, po të mos donim ne?! A imagjinohet dot?! Kështu, busti i Stalinit, u hoq natën pa bërë zhurmë dhe pa asgjë, nga një grup ndërtuesish, me urdhër të udhëheqjes. Ata ishin urdhëruar nga udhëheqja. Pastaj u hoq pa zhurmë edhe busti i Leninit. Ramizi e kishte problem, kërkonte që të hiqeshin bustet, që u kishte ikur koha. Madje, njëherë, Ramizi më tha mua në afrimitet: “Po na ikën koha ne, jo më busteve”! U hoq edhe në Kombinatin e Tekstileve “Stalin” busti i Stalinit. Ramizi i hiqte me taktikë dhe gradualisht. Jepte urdhra natën, për të shembur bustet dhe ditën thoshte: “Ouu, pakan hequr edhe këtë bust. Paskan hequr edhe atë bust?! Ç’bëhet kështu”?! Tani dalin heronj.
Kishte reagime të hapura apo të thëna korridoreve, ndaj kësaj zbutjeje të Ramizit dhe tezave për demokratizimin?
Në atë kohë, thuhej se Ramizi e tradhtoi Enverin, në vijën e partisë. Këtë e diskutonin me njëri-tjetrin, anëtarët e Byrosë Politike, por jo në mbledhje zyrtare. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Marrë nga Panorama.com.al
