Nga SAMI REPISHTI
Pjesa e njëzet e pesë
Sami Repishti: – Në Shqipni, nuk ashtë dokumentue e ndëshkue krimi komunist i së kaluemues, nuk ashtë ba “spastrimi shpirtnor”, rrëfimi i ndërgjegjshëm e, denoncimi i kriminelëve ordinerë komunistë! –
‘Nën hijen e Rozafës’
Memorie.al / Gjatë viteve ’30 dhe ’40 të shekullit të kaluem, me zbritjen e rrebeshit të pandalshëm fashist e komunist mbi Europë, ma parë e ma vonë mbi të gjithë botën, “fati” zuni për gryke edhe kombin shqiptar. Si të gjithë të rinjt, edhe unë u gjenda në nji udhëkryq ku duhej marrë nji qëndrim, qoftë edhe me rrezikun e jetës. Atëherë i thashë “jo” diktaturës, e mora rrugën që nuk kishte fund, nji lundërtar në detin e gjanë, pa brigje. Akti rebel që pothuajse më vrau, më çliroi njëkohësisht. Jam dëshmitar okular i jetës në ferrin fashist dhe komunist në Shqipni, jo si “politikan”, “personalitet” i makropolitikës shqiptare, por si student, si i ri që u ndërgjegjësova për rolin tim, në atë kohë dhe në atë vend, nga dashunia për atdhe dhe dëshira për liri; thjesht, si nji i ri me sensibilitet të theksuem, besnik i vetvetes, i jetës me dinjitet.
XXIV
Në mëngjesin e nji ditë si të tjerat, në radhët e punës filloi zgjedhja e punëtorëve, për nji kamp të ri. Afër tetëqind emna u lexuen, shumica të rij e fizikisht, ende të aftë. Nuk dolëm në punë. Me largimin e të tjerëve, mblodhëm “leckat” e u përgatitëm për udhëtim. Askush nuk e dinte, vendin e ri. Me ardhjen e kamionëve, u ngarkuem përsëri të lidhun me litarë e zinxhirë, e filluem udhën që përfundoi, para nji fushë të madhe afër qytetit të Beratit. Ishte Ura Vajgurore. Kësaj radhe, barakat ishin të përgatituna, e mbas ndamjes ne pesë brigada, u ba mbledhja e parë, në oborrin e kampit.
Nji grumbull oficerësh të Sigurimit, hynë në kamp me hap ushtarak. Nuk kuptojshim gja. Pak minuta ma vonë, drejtori i kampit, paraqiti veten, komisarin politik e, dy oficerët që merreshin me punën tonë. “Unë jam major Xhelua”, na tha. “Mbajeni në mend mirë këtë emër….mos e harroni…pa… do të kuptoni, se cili jam unë. E kuptoni”? Shikoi rreth e rrotull se mos flet, lëvizë, ose përgjigjet njeri. Asgja! Heshtje e plotë! Ai na shpjegoi se aty, do të ndërtohej nji objekt i rëndësishëm ushtarak. “E kuptoni?! Them, ushtarak”, përsëriti, e na kujtoj se çdo mosbindje, ose punë e dobët, do të shikohej si akt sabotimi, do të dënohej si i tillë, e vazhdoi me propagandën zyrtare, të “rrethimit imperialist” e rrezikun e madh që i kërcënohej Shqipnisë, nga fqinjt grabitqare, e shprehje me të cilat, ishim ngopë për vjet me radhë.
Të nesërmen, dolëm në punë. Filluam me pastrimin e terrenit, përcaktimin e pistës, mbjelljen e sipërfaqes me bimë e, largimin e mbeturinave jashtë rrethit të punës. Pak ditë ma vonë, u vendosën pesë stacione betonimi, e filloi shtrimja e shinave, për linjët e vagonave të transportimit. Ishte nji kantier i vërtetë pune. Ushtarakët, shkojshin e vijshin gjithë ditën. Disa herë na inkuarojshin. Ma të shumtën e rasteve, na jepshin shkelma e, të shame të fëlliqta.
Por na ishim mësue me këtë mënyrë jetese. Ajo që na çudiste, ishte fjala e mirë, e rrallë, por gjithherë freskuese, si ajo e rreshterit Jonuz, nga Berati…!. Kryeinxhinieri i punimeve, ishte “sovjetik”. Ai vështronte sjelljen e ushtarakëve shqiptarë e qartazi, dukej i shqetësuem. Fliste shumë pak. Asnjiherë nuk ofendoi, as kërkoi ma shumë punë e, përpjekje, si “tovarishët” shqiptarë, që ai i mospërfillte!
Mars 1953. Mëngjes! U ngritëm si zakonisht, por qëndrimi i heshtun i rojeve të kampit, ishte jo i zakonshëm. Brenda pak minutash, u hap lajmi i vdekjes së “Stalinit të pavdekshëm”. Satani i madh, kishte mbyllë sytë, njiherë e përgjithmonë. Ai që kishte mbajtë gjysmën e botës, nën thundrën e tij gjakatare, dhe gjysmën tjetër, nën ankthin e luftës atomike, nuk ishte ma. E pabesueshme! Në mjerimin tonë të madh, vdekja e tij, u prit me nji gëzim të pakufishëm, e disa herë, të pakontrolluem. Humori shkodran, shpërtheu.
“Ka harrue me marrë frymë”! përsëritshim. Filluem urimet me njeni-tjetrin. Puna u ndal, për dy ditë. Në pushimin e papritun, gjetëm rastin me bisedue gjanësisht, për “të ngordhurin” e, krimet e tij monstruoze, efektin brenda Bashkimit Sovjetik e, në botën e jashtme, e sidomos rrjedhimet për vendin tonë, të largimit tij nga skena. Disa prej nesh, optimistë të pakorrigjueshëm, pritshin ndryshime të mëdha e, të menjëhershme.
Të tjerë, pesimistë të përbetuem, nuk kishin asnji shpresë përmirësimi. Të tjerë, besojshin se vendi ynë kishte nji rast të shkëlqyeshëm me u largue nga “kampi socialist” e me marrë rrugën e pavarun, ndoshta si Titoja. Mungesa e informacionit nga bota e jashtme e papjekunia jonë politike, për arsye të moshës e mos eksperiencës, nuk na lejonte me ba analiza të thella e të mbështetuna në të dhana të sigurta. Gjithçka ishte hamendje, gjithçka ishte spekulim.
Të gjithë ishim dakord se vdekja e tiranit, satrapit aziatik ma të madh të shekullit XX-të, do të kishte reperkusione edhe në Shqipni. Pozita gjeografike e Shqipnisë, e ndame nga “Blloku Socialist”, na bante me shpresue, se vendi ynë do të zhvillohej si mbas nji dinamike të vetën që, për mendimin tonë, nuk duhej të vazhdonte lidhjet me “Lindjen”. Në nji rast të këtillë, Shqipnia do të detyrohej me u afrue me “Perëndimin”. Atëherë, vazhdonte arsyetimi jonë, mund të pritej nji ndryshim, në mos i regjimit, të paktën i metodave të tij, diktatoriale.
Nji nder hapat e parë duhej të ishte, lirimit nga burgu i kundërshtarëve politikë. Pavarësisht nga vlera e arsyetimeve tona, vdekja e diktatorit sovjetik, shënoi nji pikë kthimi. Nji zhvillim politik, jashtë kuadrit të udhëheqjes komuniste shqiptare, krijonte mundësinë e nji evolucioni politik, që do të ndryshonte atë, që dukej nji ngurtësi politike e pathyeshme. Për të parën herë, “shkëmbi monolit” i socializmit, ishte vu para nji prove, që nuk dihej si do të kundërvepronte, e se reagimi i ardhshëm, ishte i mbarsun me të paprituna. Ishin këto të paprituna, që premtojshin ndryshime mbas dekadash të gjata uniformiteti e, sundimi me grusht të hekurt.
Në mesin tonë, kishim edhe ish-komunistët “të gabuar”, nji grup amorf, por që njihte megjithatë strukturën shtetnore e mentalitetin e udhëheqjes komuniste, shume ma mirë se na, të burgosunit e parë antikomunistë. Tue vlervsue gjendjen, ata shihshin në vdekjen e “Stalinit të Madh”, nevojën e nji idhulli të ri, për masat e indoktrinumëve të vendit tonë, nevojën për nji “zot të ri”, të pagabueshëm, të paprekshëm, pothuejse hyjnor. Këtu, ata shihshin derën e hapun, për “kriminelin Enver Hoxha” e, nji rol të ri për atë. “Ka vdekë zoti, për masat e gjera”, më tha njeni prej tyne.
“Ti nuk e kupton se çdo të thotë të jesh i bindur, se Stalini është i pagabueshëm, dhe se strategjia e tij, do të siguronte fitoren e internacionalizmit proletar. Bota e Lindjes, është e përgatitur për këtë fitore. Tani, me vdekjen e të pavdekurit, horizonti i tyre është mbyllur, e ata, e shohin veten si fëmijë jetimë, pa prind. Ata nuk mund të jetojnë gjatë, në këtë vakuum të krijuar nga kjo humbje e madhe, prandaj vakuumi, duhet mbushur…! E ky është momenti historik, për Enver Hoxhën, si të thuash, e ai do të dalë me parullën: Shokë! Vazhdoni në rrugën e Stalinit të madh, e unë, do të ju udhëheq drejt fitores përfundimtare….!
Me emrin e Stalinit, ai do të mbajë të gjallë shpresën e entuziazmin e tyre, ndërsa do të veprojë si diktator i padiskutueshëm në vendin tonë, gjithherë nën hijen e Stalinit…! Dëgjo mua, vdekja e Stalinit, ka hapur derën për hyrjen në skenë të Enverit, si udhëheqës stalinian i pakontestuar, dhe ai do ta lozë këtë kartë, gjer në fund…”! Arsyetimi i kolegut ish-komunist ishte i ndërtuem mirë mbi një dialektikë që, për mue, ishte e panjohur. Por në kuadrin e mendimit tim, vdekja e Stalinit, më pruni në mend besimtarët e thjeshtë që kanë nevojë me u sigurue se “zoti” i tyne nuk vdes, nuk gabon, e nuk zëvendësohet, sepse asht i pavdekshëm.
Për besimtarët, nevoja e kultit të Zotit, asht e thellë, e domosdoshme, ekzistenciale, ajo i lejon ata, me ngritë jetën e përditshme, konkrete, në sferën e andrrimeve, që krijon dëshira e madhe abstrakte, me dalë nga hallka e së zakonshmes, “gënjeshtares”, asaj që vdes…! A nuk ishte kjo esenca e besimeve monoteiste, qenia e nji “fuqie” mbinjerëzore, hyjnore, që na udhëheq, na mbron, e përfundimisht na shpëton, tue u paraqitë si e “Mira e Pambarueme”, në botën tonë plot mëkate?!
Ditën e parë të punës, mbas kësaj ndërpremje të shkurtër, por të mbushun me ngjarje premtuese, rojet u treguen jashtëzakonisht të egër. Dukej qartë se, udhëzimet “nga nalt”, ishin; të shtypej çdo përpjekje, sado e vogël, për revoltim. Në këto periudha të acarueme, ka gjithmonë fatzinj që paguejnë randë e, bahen shembull për të tjerët. Me vendosjen e stacioneve të betonit dhe shtruemjen e zhavorit, mbi pistën që zgjatej çdo ditë e rrasej me makina shtypëse (roller), për hedhjen e betonit, puna u vështirësue, e përgatitja, transporti e, shtruemja e betonit, kërkojshin përpjekje që kalojshin fuqitë tona fizike, të dobësueme nga ushqimi i pakët e i dobët.
Por nuk kishte asnji dyshim se, norma duhej krye, e se çdo ngadalësim, dënohej randë. Të organizuem në skuadra me funksione të caktueme, ata që merreshin me çakullin, gurët e thyem për përforcim të betonit, kishin punën ma të randë. Duart e tyne, ishin të vrame nga lopata, e gjunjët e nxime, nga mbështetja e bishtit të lopatës, që mbushte kutijat e masës së caktueme, për nji përziemje, nga mbajtja e tyne, deri te betoniera, ngritja e materialit e, shkarkimi me nji ritëm të caktuem, as ma herët, as ma vonë, bashkë me ranën e, çimenton, e ujin. Të përzieme së bashku për tre minuta, ata baheshin brumë betoni, që zbrazej në vagona, e të shtyeme me gjoks, drejtoheshin kah kallëpet gjashtëkandshe, ku hidhej brumi, sheshohej me vibratorë, të mos lejonte vende boshe, e mbulohej me rrogoz, derisa forcohej.
Mandej, fillonte ujitja e përditshme, për pengimin e thamjes së parakohshme. Betoni, betoni…çdo gja tjetër ishte e dorës së dytë. Të zanun në nji kurth që, as e hapshin, as e thyjeshin, këta grupe të vogla, në masën e gjanë të burgosunve, u banë simbole të vuajtjes ma të randë, skëterra ku dërgoheshin “të pabindurit”. Ishte formue bindja, se ishin të dënuem me qenë viktimat e para të vdekjes, nga të rrahunat e puna e randë. Kjo frikë që i mbështillte pa pushim, si ajri rreth tyne, nxitte instiktin e vetëmbrojtjes, e i shtynte fatzezët, me na shikue me nji lloj smire që, shpeshherë që nuk kuptojsha, në se tregonte përbuzjen e tyne, për të gjithë ne, që nuk ngrejshim zanin me i mbrojtë e, me i shpëtue nga pozita ku kishin ra, tue u ofrue vullnetarisht, me ndrrue vendin e punës, a por frikën se, nuk do të mbijetojshin vuejtjet, frikë që vriste edhe shpresën se, nji ditë, ndoshta, do të ishin të lirë!
Mbas nji shkëputjeje dyvjeçare, më vizitoi vllau së bashku me nanën. Ishte rritë me trup, i hollë, pak i thatë në fytyrë e, me nji dukje të trishtueshme. Pamja e tij dhe e nanës, që nuk i pushojshin lotët, më preku thellë në zemër, por më kënaqi pa masë, njikohësisht. Ngrohtësia e buzëve të tij, që i afroi nëpërmes telave me gjemba, e që unë provova, mbas afër shtatë vjet ndamjeje, më tronditi. Mandej ai filloi me derdhë lot, zani ju dridh e, me përshtypjen se merrte kohë nga takimi, “Foli nanës”, më tha, “se asht lodhë shumë, për ty”. Atëherë, u afrue nana, por roja nuk e lejoi me më prekë. Tejet e lodhun nga rruga e gjatë, filloi me më pyetë për shëndetin. Unë buzëqesha, e i sigurova, që isha mirë. Por lotët e tyne e shprehja e dhimbjes së madhe, që dukej në fytyrat e tyne, më tronditën.
Isha i dobët me shëndet e, flokët e bardhë shiheshin mbi kokën njizetë-e-tetë vjeçarit, që isha unë në atë kohë. Ata i vunë re, por nuk folën. Shikojshin me gëzimin e takimit e dhimbjen e ndamjes. Nana nuk largohej. Roja e kampit, e kapi për krahu, e tërhoqi me forcë, e më urdhnoi të hyja brenda. Mbas nji udhëtimi dymbëdhjetë orësh nga Shkodra, vizita zgjati vetëm nji minutë. Në kazermë, vetëm, në krevat, fillova me mendue, për kalimin e kohës së gjatë, dhe efektet e saj mbi mue e, të tjerët. Nana ishte plakë, vllau ishte rritë, e unë po hyjsha moshën e pjekunisë, pa qenë asnji herë i ri. Në burg, i detyruem me punë të randa, po kalbesha çdo ditë e, ma shumë. Vetëm zemra e nanës, e vllaut, e tri motrave, rrahshin për mue. Vetëm atje, mendojsha, gjindet çerdhja e ngrohtë që, më mbështjell sot nga larg, e nesër kur të lirohem, nga afër.
Makinat e betonit, rrotulloheshin pa ndalim. Vagonat kalojshin mbi shinat e trenit, të randa, të palubrifikueme, të vjetra. Të gjithë punojshin pa pushim, ashtu si ishin, të lodhun e të uritun. Me rrobe të coptueme, sepse komanda e kampit e burgjet, nuk dhanë kurrë rrobe, shumica, pa këpucë në kambë, ma shumë se tetëqindë viktima, të diktaturës së kuqe, luftojshin ditë e natë me punën, me rojet, me veten, e disa herë, edhe me të tjerët. Lufta për mbijetesë, merrte nji randësi themelore, urgjente, të gjithëmbarshme. “Nuk do të vdes”! thojsha me vete, “Nuk do të vdes! Jam i ri, e due jetën me gjithë shpirt, nuk do të vdes! Betohem, nuk do të vdes”!
Aeroporti rritej çdo ditë, e çdo ditë pakësohej numri jonë, çdo ditë puna merrte me vetë shokët e kampit, të vdekun nga lodhja e uria, smundjet e pashërueshme, e rrahjet e egra e dëshprimi. Jashtë kampit, rritej numri i vorreve pa shej, që mbuloheshin në hendeqet e hapuna e, të mbylluna nga na. Nji ditë, nji nga të dëshpruemit, provoi të ikte nga kampi. Ishte nji katundar prej rretheve të Tiranës. Rojet e kapën menjiherë dhe e prune në kamp. Nji oficer e dy police, filluen rrahjen e egër. Ai qëndroi në kambë, pa fjalë, i trullosun, pa dijtë se nga të ia mbajë. Xhelatët i bijshin me shkopinj në kokë, në fytyrë, në kurriz, në krahë, e kur filluen me i ra gjunjëve, ai u këput, si duket nga nji kambë e thyeme, ra për tokë, nji copë.
Mandej, me nji shkelm që mori nga ana e majtë, u rrëzue nga e djathta, u shtri në kurriz, duar e kambë të kërrusuna në ajër, si kali që jep shpirt. Gjoksi ngrihej me fuqi, nga frymëmarrja e shpejtë, e randë, e zhurmshme, që shëmbëllente shfrymjen e nji kafshë në vuajtje. Pa fol, pa u ankue, përcillte me fshamje që na këputshin shpirtin, çdo goditje që pa drejtim të caktuem, e sakatonte edhe ma shumë. Krisma e drunit, që binte me fuqi mbi trupin e thatë të viktimës, mbulohej nga shamjet e ndyta e të pandërpreme, të rojes, ish-partizani, e të skuqun në fytyrë, nga nji dëshirë që dukej se plotsonte, nji nevojë të papërmbajtshme me fye, me mundue, me shkatërrue…!
Ai bujk që jepte shpirt nga druni i pagdhendun, mund të ishte baba, vllau, kushërini ndoshta i xhelatit, por me siguri ishte nji i mjerë, padyshim, nji i shumvuejtun me shekuj, brez mbas brezi, ashtu si janë shumica e katundarëve, në vendin tim. E tashti, që merrte fund historia e tij, i dërrmuem kockash, i shkyem mishi, i çmendun nga torturat, vritet nga dora lëkurë-trashë, e nji tjetër “viktimë”, nji katundar që nuk sheh, nuk ndigjon, nuk din çka ban! Kur të kuptojë, se viktima jep frymën e fundit, xhelati, “viktima” tjetër e sistemit, do të ngrejë dorën e mpime nga lodhja e, shkopin gjysëm të thyem nga fortësia e eshtnave të coptueme, e do të thrrasë, me zanin e çjerrun të nji të çmenduni të ekzaltuem: “Kjo është diktatura e proletariatit”!
Ishte formula e tmerrshme e çnjerëzore, parimi që thërriste në duel, gjithë trashëgiminë e qytetnimit njerëzor. E kisha ndigjue kaq here, në zyrat e hetuesisë komuniste, që simbolizoi për mue, e për mijëra të tjerë, thirrjen e vrasjes masive të të pafajshmëve, thirrjen e ditës së apokalipsit, pa të nesërme, e tingëllonte përsëri në veshët e mi, e randë e ritmike, si nji marsh ushtarak funebër: “Kjo asht diktatura e proletariatit! Kjo asht diktatura e proletariatit”! Rreth e rrotull meje, hija e vdekjes mbretnonte mbi të gjithë e, mbi gjithçka. Askush nuk lëvizte. Asnji za, asnji shej jete! Nalt mbi ne, nji re e zezë vraponte si e çmendun e, zinte dielli-pishë, që digjte kokat tona të qethuna, sepse ishte e lirë, ashtu si ia donte qejfi, ndoshta sepse dëshmitarët e krimit, dëshironte me mshehë nga burimi dritëdhanës, çmenduninë e errësinës njerëzore, në këtë skaj të harruem, të rruzullit tokësor!
Nga gazeta që hyni në kamp, kuptuem se hapej “Kongresi i Frontit Demokratik” me fjalën e “shokut Enver”. Fjalimi i tij, i zhveshun nga numrimi i sukseseve të arrituna, i shëmbëllente britmës therëse, të nji zogu të plagosun. Ai i bante thirrje “shokëve” dhe popullit, me përtëri entuziazmin e Luftës Nacional-Çlirimtare. Tashti, nji zjarr i fikun, ai entuziazëm i kishte lanë vendin, nji thatësie shpirtnore e, nji boshllëku në zemër. Zhurma shurdhuese e punës dhe e fitoreve mbi landën e vdekun, nuk kishte qenë në gjendje, me mbajtë gjallë atmosferën frymëzuese të përpjekjes dhe të sakrificës së domosdoshme, për ndërtimin e “shoqërisë së re”, të nesërmes premtuese…! Dhjetë vjet diktaturë, kishin vra zemrat e pionierëve të Lëvizjes e të luftëtarëve, që u sakrifikuen për atë.
“Shoku Enver” ishte vrasësi i idealeve të ushqyeme, e tradhtari i shpresave të kultivueme me kujdes, që mijëra të rij e të reja, kishin ushqye gjatë ditëve të Luftës heroike e, të sakrificës. Tashti, dhjetë vjet ma vonë, “shoku Enver”, i bante thirrje këtyne shpirtëve të vramë, të ringjallshin entuziazmin e shuem. Ky apel i pasinqertë, ishte rrëfimi publik, i dështimit të shoqnisë së re socialiste në Shqipëri. Në qoftë se në të kaluemen, kishte pasë diçka që frymëzonte, ishte pikërisht entuziazmi i masave të shtypuna, të vorfnueme, të harrueme, me ngritë krye në përpjekje të përbashkëta, për nji jetë të re, ma të mirë, ma të lumtun, ma të denjë. Tashti, pa entuziazëm, e të mbyllun në kampe punë të detyrueshme, kooperativa të dhunshme, e qendra pune pa fryt, punonjësit ishin kthye në skllavë modern, të nji sistemi të pashpirt. Urdhën me hy në baraka.
Nji delegacion zyrtarësh të naltë, erdhi nga Tirana për inspektim. Ata ecën me kambë, të gjithë gjatësinë e pistës, hypën në makina, e u larguen. Të nesërmen, rojet e oficerët ishin te gëzuemë. Puna jonë, ishte pëlqye nga padroni skllavo-pronar. Si shpërblim, kjo “udhëheqje”, që planifikonte me ndërtue nji aerodrom të dytë, pranë Tiranës, vendosi që grupi ynë, tashma ekspertë të punës, të ngarkohej me krye punimet e reja. Për mue, ndërtimi i kampit pranë Tiranës, ishte lajm i mirë. Nga Shkodra, familja kishte mundësi, me më vizitue ma shpesh. /Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
