Nga Njazi Nelaj & Petrit Bebeçi
Pjesa e katërt
– Fati, atë mëngjes, nuk ishte me komisarin! –
Memorie.al / Luto Refat Sadikaj futet në aradhën e pilotëve “elitë” të aviacionit shqiptar të të gjitha kohëve. Ai ishte njëri nga pilotët e grupit të parë që u përgatit, që nga fillimi, në shkollën tonë të aviacionit, në Vlorë. Pra, Luto Sadikaj është “prodhim vendi”, njëqind për qind. Jo vetëm kaq. Luto Sadikaj, “u gatua” e u perfeksionua deri në avionët e sofistikuar të kohës, Mig-21, në aerodromet shqiptarë, me instruktorë vendas, sipas kursit të përgatitjes luftarake dhe rregulloreve shqiptare të aviacionit, në kushtet kur limitet pakësoheshin vazhdimisht dhe pa patur avionë dyvendësh. Ndoshta kemi të bëjmë me një rast unikal, në historinë botërore të aviacionit luftarak.
“Luto Sadikaj ishte mjaft i sigurt në punët që bënte. Punonte, pa hile dhe sinqeriteti i tij ishte i dukshëm. Ai ishte mjaft njerëzor; i thjeshtë dhe familjar i rregullt. Përkushtimi i Lutos për familjen ishte i rrallë. Dashuria e tij për të bijën, Gresën, ishte, ndoshta një model i mirë i dashurisë të babait, për të bijën. Kur luante futboll, Luto Sadikaj ishte i papërmbajtur dhe nuk e ‘mbante’ dot njeri. Gjuante fort e saktë, në veçanti me këmbën e majtë. Me këmbën të zbathur, Luto godiste më mirë se sa me këpucë mbathur.
Kur ishte me pushime në konvaleshencën e ushtrisë, në Durrës, trajneri i atëhershëm i ekipit të ‘Partizanit’, i mirënjohuri Bejkush Birçe, e aktivizonte Luton për të stërvitur, çdo ditë, nga 30 minuta, portierin e ekipit–Perlat Musta. E dinte Bejkushi që Luto kishte goditje të fortë dhe gjuante me preçizion, prandaj e aktivizonte dhe e luste të gjuante zbathur! Një ditë, ekipi i futbollit të regjimentit të Gjadrit, luante futboll kundër ekipit të regjimentit të Rinasit. Ishim shokë, por, në rastin konkret, luanim kundër njëri-tjetrit. Luto Sadikaj, edhe kur luante, ishte sedërmadh.
Fitoren e dëshironte të ishte në anën e tij, por vetëm me drejtësi. Në ekipin e Gjadrit, Luto ishte lider. Në atë lojë, arbitri akordoi penallti, në favor të ekipit të Gjadrit. Luto rrëmbeu topin dhe e vendosi tek pika e 11 metërshit. Do ta gjuante vetë dhe hoqi këpucën e këmbës së majtë. (Zbathur ai gjuante më fort dhe saktë). Arbitri e pa e kundërshtoi. Arsyetimi i kundërshtimit ishte se nuk e lejonte rregullorja. Luto këmbënguli për të gjuajtur, i zbathur. Si kundërshtar i ekipit të Lutos, unë isha në anën e arbitrit. Po, ku pyeste Luto Sadikaj? Ai e gjuajti penalltinë, i zbathur dhe shënoi”.
Myzaferi e kujton lidhjen me Luto Sadikaj si një shoqëri të pastër, pa interes, si një lidhje kolegësh, ku ndikimi ishte i ndërsjellët. Siç thekson Myzoja, vlerat e Luto Sadikaj, si njeri e si pilot ishin të dukshme e të prekshme. Ai, i ngjiti hallkat e hierarkisë ushtarake, një nga një e u emërua komisar i regjimentit të ri të Gjadrit. Komandant i këtij Regjimenti, ishte piloti i rrallë, nga Fieri- Dhori Nasi Zhezha. Të dy, ata ishin një çift i rrallë; i paparë: dy shokë; miq e kolegë të mirë.
Fluturonin në aeroplanin e sofistikuar ‘Mig’-21, te cilit nuk i ndaheshin, asnjëherë. Luto ishte komisar e i duhej të merrej me tërë gamën e problemeve të efektivit të regjimentit (natyrisht, nga këndvështrimi i punës së tij), e kjo i jepte ngarkesë të madhe; ai nuk shmangej nga detyra si fluturues por, merrte pjesë në çdo detyrë e në çdo ushtrim të programit vjetor të stërvitjes ajrore. Kur dilte në start ‘Mig’-u-21, Luto Sadikaj ndodhej aty, mes efektivave e në ballë të tyre, i gatshëm për të prirë me shembullin vetjak; jo me fjalë, por me fluturim.
Sedra profesionale e spikatur, tiparet e formësuar të një piloti luftarak dhe karakteri i tij i veçantë, i cili buronte nga geni dhe nga edukata që ai kishte marrë, e shtynin Luto Sadikaj të ndodhej atje ku vështirësitë ishin më të shumta e rreziku-eminent. Mirëpo të papriturat dhe kurthet që ngrinin pritat qiellore, nuk iu ndanë komisarit trim Luto Sadikaj. Ai, si sedërmadh që ishte, sikur e kërkonte që sonte ta sfidonte rrezikun, jo ta anashkalonte atë. Luto ishte pilot i kompletuar. Ai e zotëronte deri në skutat më të fshehta elementët e teorisë të fluturimeve, njihte në detaje konstruksionet dhe proceset teknologjike të shfrytëzimit të teknikës ajrore; guximi, trimëria dhe qëndresa në situata të rënda ajrore, ishin bërë si shtojcë e fizikut të tij prej “gjiganti”; të gjitha, së toku përbënin garanci dhe e miklonin të dilte në ballë të aksionit të fluturimit.
Mjaft i vështirë ishte rasti kur Luto Sadikaj, një ditë, kur fluturonte me avion super-zanor ‘Mig’-21, i cili kishte dalë nga një riparim të mesëm, i kryer në kushtet e ofiçinës së regjimentit, nga një ekip specialistësh, ardhur nga uzina e origjinës. Atë ditë Luto u ngrit në ajër, për të kapur shpejtësinë sa dy herë atë të zërit. Kolegu e miku i tij i afërt, Petrit Bebeçi, tregon; “Në lartësinë 13.000 m., kur shpejtësia e aeroplanit arriti 1920 km/orë (M=1. 8), në motor nisi një punë e mbytur (pompazh) dhe motori, as avioni, nuk komandoheshin. Piloti vepronte e ato nuk reagonin. Luto Sadikaj, doli nga ajo situatë kritike ajrore, falë cilësisë të tij si pilot klasi, i mësuar me kapërcimin e situatave të tilla ajrore, ku jeta e tij ishte vënë në ‘peshore’, jo një herë të vetme.
Mirëpo prapësitë dhe të papriturat ajrore, për Luto Sadikaj, nuk kishin të sosur. Fluturimi, të cilit ai nuk i ndahej, ajri, të cilin e kishte bërë mik dhe e donte shumë, vazhdonin ti ngrinin kurthe e ‘taraba’. Kurthet dhe të papriturat që kishte kapërcyer deri atëherë, më 29 mars të vitit 1982 në jetën e Luto Sadikaj erdhën disi ndryshe. Atë mëngjes, fati nuk ishte në anën e komisarit të regjimentit, por kundër tij. Ishte ditë fluturimi e zakonshme. Luto Sadikaj, do të ngrihej, në ajër, me avionin ‘Mig’-21, me numër anësor 108, për të kryer një kapje ajrore, të pasuar nga sulme tipike, kundër një objekti ajror (avion i të njëjtit tip), i cili ishte ngritur, në ajër 5 minuta para tij. Luto, me avionin e tij, doli në brezin e ngritjes (siç e përshkruan me saktësi e vërtetësi Petrit Bebeçi), por, pak pas shkëputjes nga toka, në një çast kur nuk kishte rrugëdalje tjetër, Lutos i ndodhi ajo,….tragjedia!
Një tufë pulëbardhash kishin shtegtuar nga anë e anës, sikur të kishin bujtur në këtë luginë, enkas, për të prurë aty, atë gjëmë. Pulëbardhat, atë mëngjes fluturonin, të çakërdisura, pranë tokës, në përpjekje për të gjetur ushqim në ugaret e sapo-pluguar. Arat e pluguara e kishin vënë mes tyre brezin e betonuar, ku ngrihen e ulen avionët. Në kohën kur avioni i Lutos, ishte në çastet e shkëputjes normale, nga toka, disa pulëbardha u shkëputën nga tufa e hynë në kanalin e thithjes te motorit të avionit ‘108’.
Motori i këtij avioni, ndryshe nga paraardhësit e tij, nuk i ka kanalet e thithjes të mbrojtur nga rrjetë metalike, që të mos lejonte futjen e shpendëve të egra në motor. Në rastin e ‘Mig’-ëve 21, shpendët të çoroditura, pas futjes në kanalin e hyrjes, kanë ndeshur në lopatat e turbinës, të cilat rrotullohen me shpejtësi marramendëse, kanë shkaktuar thyerje të tyre dhe, për pasojë kanë shkaktuar pompazh. Në këta kushte fuqia motorike ka rënë ndjeshëm e, avioni nuk mund të vazhdonte të ngjitej, përkundrazi.
Ata që ndiqnin, me sy ngritjen e komisarit, panë një flakë jeshile, në të verdhë, e cila pështolli trupin e avionit, dëgjuan një zhurmë të mbytur të motorit, jo si zhurma që ishin mësuar të dëgjonin. Piloti Luto Sadikaj, me përvojë të gjatë në fluturime dhe guximtar i rralle, me veprime energjike, tentoi të largohej nga toka e të kalonte në marrje lartësie, por avioni nuk i bindej. Fuqia motorike, nuk mjaftonte për këtë punë. Kur pa që avioni i tij tentonte të shkonte drejt tokës dhe vuri re se brezi i betonuar kishte mbetur pas, me reflekse të zhvilluara, veproi shpejt, për ta ulur avionin drejtpërdrejt përpara, në brezin jeshil, i cili shërben si rezervë.
Brezi jeshil është i gjatë 500 m. dhe me gjerësinë e brezit të betonuar dhe atij rezervë, anash. Rrotat e avionit me numër anësor ‘108’, prekën tokën 150 m., mbasi ai kishte fluturuar sipër lëndinës. Frenimin e avionit nuk e bëri as brezi i sigurisë me rërë dhe ai ndali, vetëm pranë bregores së lumit të Gjadrit, afër një togu me shtëpi, në pozicion gjysmë të përmbysur. Luto Sadika u mundua të hapte fanarin e kabinës por të dhjeta kunjat që bëjnë sigurimin e tij, ishin të futura, në fole dhe ishin të deformuara nga goditja që pësoi avioni.
Ganxha që siguron fanarin ishte e bllokuar. Dy fshatarë nga Gjadri, të cilët e kishin vrojtuar atë skenë makabre, i shkuan pilotit në ndihmë. Luto, me shenja, u transmetoi mesazhin për të shkallmuar fanarin. U munduan dy gjadrasit, me mjetet që u ndodhën pranë, për të bërë siç u tha piloti në nevojë, por nuk qe e mundur. Koha nuk priste. Luto e kishte të qartë prognozën e ngjarjeve, ndaj u tha (përsëri me shenja) fshatarëve, që të largoheshin prej avionit, sa më parë. Pas disa sekondash nga largimi i tyre, avioni shpërtheu, e u mbulua nga flaka. Piloti Luto Sadikaj, një ‘div’ i vërtetë, në të gjithë treguesit, mbeti aty, duke humbur jetën.
Ia vlen të ndalemi, në mënyrë të veçantë për të sqaruar këtë çast. Kur themi që Luto Sadikaj ishte njeri me botë e me shpirt të madh, kjo është një fjalë goje. Po t’i referohemi vetëm aktit të tij, tejet njerëzor, në çastet e fundit të jetës, kur u sugjeroi dy fshatarëve të largoheshin nga avioni, sa më parë, secili mund të arrij lehtësisht në përfundimin logjik, se ai, me jetën e tij, mbrojti jetën e dy të panjohurve, që i shkuan në ndihmë.
Këtë veprim më se human, mund ta kryejë vetëm një njeri i përkushtuar, i cili kishte marrë përsipër misionin e shenjtë, për të mbrojtur jetën e atdheut e të çdo njeriu të veçantë. Mjetet kundra-zjarrit dhe ato të shpëtimit, mbërritën shpejt, por shpëtimi i jetës së pilotit, ishte i pamundur. Shpërthimi i karburantit dhe i predhave, bënë të vetën. Trupi i pajetë i komisarit u transportua në ambulancën e repartit e më pas në spitalin e qytetit të Lezhës. Më tej, atë e çuan në familje, në Lezhë, ku iu bënë ndërrimet që i takonin”.
Luto Refat Sadikaj ishte njëri nga pilotët e elitës të regjimentit e të aviacionit shqiptar, një prind e bashkëshort shembullor dhe një qytetar i devotshëm, me shpirt human. Ai ishte i zgjedhur, anëtar i Këshillit Popullor të qytetit të Lezhës; bashkëqytetarët e donin dhe e respektonin. Shpirti i tij human ishte i njohur, në qytet e më gjerë. Ai, shpesh, u falte të vobektëve, veshje e sende nga të tijat e nga të familjes së tij. Një i sëmurë, i cili e kishte parë Luton kur luante futboll dhe kishte përftuar veshje, nga bamirësia e tij, kur u përcoll Luto, i pajetë, iu bashkua procesionit, me lot në sy!
Një i moshuar, nga fshatrat e Kashnjetit, i cili kishte të birin, ushtar, në regjiment, kur shkoi për ngushëllim në familjen e Luto Sadikut, u shpreh: “. . . Komisarin, as e kam njohur; as e kam taku, por, siç më ka diftu im bir e, siç kam ni të flitet në Lezhë, burra të tillë janë të rrallë e nuk qahen…”! Homazhe e ngushëllim e u bënë dhe në familjen e xha Refatit, në Tiranë. Morën pjesë mjaft shokë, kolegë, miq e dashamirë të komisarit, qytetarë të moshave e profesioneve të ndryshëm, të ardhur nga rrethet dhe nga treva heroike e Mallakastrës.
Këto hollësi nuk i solla në këtë shkrim, për të prekur sentimentet e atyre që do ta lexojnë, por për të përforcuar vlerat morale, popullaritetin që gëzonte në atë trevë komisari Luto Sadikaj dhe sa njerëzi kishte në portretin e atij njeriu të veçantë. Përcjellja e komisarit të Regjimentit të Gjadrit, Luto Refat Sadikaj, u krye, të nesërmen e vrasjes së tij, në datën 30 mars të vitit 1982, në varrezat publike të Sharrës, në Tiranë. Me një vendim të posaçëm të qeverisë; Luto Refat Sadikaj u shpall: “Dëshmor i Atdheut” dhe eshtrat e tij u vendosën në Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut, në një parcelë të veçantë, prehen pilotët që kanë rënë, në krye të detyrës.
Rënia, në krye të detyrës, e komisarit të Regjimentit të Gjadrit, në një ditë me diell, atje, në fund të brezit të betonuar, në sy të njerëzve që e vrojtonin fluturimin e tij, doemos e shokoi efektivin e regjimentit. Dhimbjen e kësaj gjëme e ndjenë të gjithë efektivat, por pilotët e patën disi më pranë. Me kolegët, Luto ishte rritur e, me vullnet të përbashkët, kishin përballuar sfidat e rritjes. Siç veprohet, rëndom, në këta raste, u ndërprenë fluturimet; u bënë analiza e u dhanë provime dhe u bë përgatitje plotësuese, e të posaçme.
Shkaku i katastrofës ishte i dukshëm e i pranueshëm dhe nuk linte shkak për mëdyshje e interpretime boshe. Mbasi u studiua përvoja botërore, u morën disa masa organizative, për të parandaluar futjen e shpendëve në zonën ku zhvilloheshin fluturime, sidomos në ngritje e në ulje. Në botë, përvoja nuk mungonte. Shpendët ishin bërë shkaktarë për bllokimin dhe shkretimin e disa aerodromeve. Me pilotët u zhvilluan mësime e tranazhe plotësuese dhe u pasurua me elementë të rinj, instruksioni i shfrytëzimit të aerodromit të Gjadrit.
Amullia që erdhi vetiu, pas gjëmës, dhe një farë plogështie që u duk tek efektivat, “u shkundën” e njerëzit “e mblodhën veten”, kur nisën fluturimet, rreth dy javëve më pas! Komanda e regjimentit, në këtë çështje nuk u nxitua. U kalua nga elementët e thjeshtë, tek ata të ndërlikuarit. Fillimisht, u ngritën në ajër drejtuesit e regjimentit, me avionë dyvendësh, e më pas me ata luftarakë. Prinë me shembullin vetjak, komandanti i regjimentit, Dhori Nasi Zhezha dhe mjeshtri i lindur, Petrit Sado Bebeçi e, pas tyre, pilotët e tjerë.
Gumëzhitja e turbinave dhe qarkullimi i aeroplanëve, siç bën gjaku kur qarkullon në rrëmba, i dhanë regjimentit gjallërinë dhe jetën e mëparshme. Trishtimi, gradualisht u largua nga pamja e njerëzve të atij garnizoni. Njerëzit e të gjithë profileve, me këtë rast dëftuan shumë shqiptari. Bëhet fjalë për burrëri; vendosmëri e shpirt sakrifice. Pse jo dhe aftësi profesionale. Në këtë “ndërmarrje” të vështirë, Komiteti i Partisë dhe Komanda e Aviacionit, i qëndruan pranë efektivit të Regjimentit të Gjadrit dhe ndihmuan, konkretisht, nëpërmjet specialistëve, për të dalë nga amullia e trishtimi i ditëve të para, pas katastrofës ajrore.
Shkaku i gjëmës ishte i jashtëm e i dukshëm, por analizat nxorën në evidencë edhe disa të meta e dobësi, në organizimin dhe zhvillimin e ditës (natës) së fluturimeve. Më tepër u vu theksi tek përgatitja e të gjithë pilotëve, në mënyrë të detajuar, për çdo fluturim dhe për sigurimin e aerodromit, në të gjithë elementët e ruajtjes së tij. Dua të nënvizoj dhe një fakt, i cili, pavarësisht se nuk ishte shkak për ngjarjen, lidhej, larg e larg, me ngarkesën e pazakontë të komisarit, si punëtor që përgjigjej për edukimin e njerëzve dhe, në të njëjtën kohë fluturonte.
Komisari që fluturon, lipset të përgatitet, për fluturim njëlloj si pilotët e tjerë. Mund të ndodhë që, gjatë kohës së përgatitjes, për fluturim, i duhet të bisedojë me një oficer i cili, ka mosmarrëveshje me familjen; ose mund t’i duhet të merret me një ushtar, që rri i vetmuar, ngaqë në fshat, ka një të dashur, por familja e saj nuk bie dakord të martohet me të. Ka dhe raste kur komisarit, në procesin e përgatitjes i kujtohet se një ushtar ka nënën, të sëmurë në malësi e, i duhet të shkojë në shtëpi, për ta parë, në palcë të dimrit, mes peripecive të rrugëtimit etj. Këto e spostojnë komisarin nga përgatitja për fluturim dhe e degdisin, sa në një anë, në anën tjetër.
Luto Refat Sadikaj, ishte komisar i Regjimentit të Gjadrit. Një detyrë tejet e rëndësishme e me vlera. Por dhe me përgjegjësi të madhe. Thënë pa dorashka, pozicioni i komisarit, si njeri që merrej e përgjigjej për edukimin e njerëzve, ishte tejet i larmishëm e i vështirë. Atij i duhej të merrej me çdo gjë që kishte lidhje me jetesën e efektivave dhe me kërkesat e tyre, jetësore, nga lidhëset e këpucëve, mënyra e veshjes dhe e paraqitjes, sjellja, komunikimi, prirjet e veçoritë e formimit, karakteret e tyre, deri tek aftësitë intelektuale dhe hobet e secilit individ.
Detyra e komisar Lutos, bëhej më e vështirë për disa faktorë të veçantë. Në piramidën e ngrehinës, në vijën vertikale të komandës, në çdo hallkë, nisur nga komandanti i ekuipazhit, deri në majë të piramidës, tek komandanti i regjimentit, kishte persona përgjegjës që ndiqnin dhe organizonin punën, kurse në vijën e komisarit, kjo nuk ekzistonte. Luto, si gjithë komisarët e tjerë të regjimenteve të aviacionit, ishte pilot. Ai e kishte pasion të veçantë fluturimin e nuk i ndahej, jo vetëm realizimit të planit vjetor të stërvitjes ajrore. Mirëpo fluturimi; çdo fluturim, kërkon përgatitje të detajuar për çdo element, gjë që kërkon kohë.
Terreni ku operonte Luto Sadikaj kishte disa veçori. Ai ishte i detyruar të njihte nga afër e, të mbante parasysh karakteristikat dhe veçoritë e banorëve të zonës. Zadrima, Kashnjeti, malësia e Ungreit dhe Rrila, Kakariqi e vende të tjerë nga ku mobilizoheshin ushtarët e regjimentit, nuk janë si fshatrat e rrethit të Tiranës, Krujës, Beratit etj, ku ai kishte punuar. Për të ndërtuar punë ideopolitike me efekte, sipas kërkesave të veçanta të njerëzve, para së gjithash kërkohej njohja dhe mbajtja parasysh e tyre.
Regjimenti i Gjadrit, është “pjellë” e dy regjimenteve te tjerë: E atij të Qytetit “Stalin” dhe të Rinasit. Nga këta dy regjimente “nënë”, u përzgjodhën për në Gjadër efektivat që kishin shkallë kualifikimi më të lartë dhe teknika me moshë më të re. Kishte arsye që u ndoq kjo rrugë, e cila rezultoi e drejtë. Regjimenti që u krijua rishtas, ishte në terren të vështirë e u ngrit nga e para. Vetëm faktorin erë, të përmendim, lidhur me ndikimin negativ, tek fluturimet, besoj është e qartë. Më duhet të shtoj se niveli i kuadrove që populluan regjimentin e Gjadrit, ishte relativisht i lartë.
Puna me këtë kategori njerëzish kërkonte domosdo t’i përgjigjej një nivel i lartë i komisarit, gjë që kërkonte punë individuale, për rritjen e nivelit, nga Luto Sadikaj. Në praktikë, në atë kohë, janë vërtetuar raste kur komisari, e kishte të vështirë të gjente pozicionin që i takonte e, kthehej në një dublant të komandantit. Luto Sadikaj ishte me intelekt të zhvilluar dhe e kuptonte këtë, prandaj sakrifikonte mjaft, për t’u ngjitur në nivelin e kërkesave. Ndoshta, në atë kohë, duhej e mund të mendohej për t’ja lehtësuar ngarkesën e pazakontë të komisarit; në veçanti kur bëhej fjalë për një komisar fluturues, siç ishte Luto Sadikaj.
Ndarja nga jeta, në atë katastrofë ajrore e pilotit komisar Luto Sadikaj ishte një humbje e pamatë për të gjithë. Vdekjen e tij e ndjeu, para së gjithash familja e tij: Bashkëshortja kapedane Margarita, vajzat Gresa dhe Eni, të cilat ai i donte shumë, prindërit: Bejlere e Refat Sadikaj; vëllezërit e motrat, shokët e miqtë e shumtë, të tij e të familjes Sadikaj, gjithë sa e njohën atë njeri të veçantë. Se Luto Sadikaj nuk ishte një person dosido, por një personalitet, të cilit i pihej dollia qysh me gjallje. Humbjen e tij e ndjeu Regjimenti i Gjadrit, aviacioni e ushtria; dhimbja që la pas hidhëroi mjaft njerëz e “bëri shteg”.
Kanë kaluar mjaft kohë, nga ajo ndarje tragjike por, kujtimi i Luto Sadikaj nuk mund të shuhet kurrë. Ata që la pas: Bashkëshorten; dy vajzat; vëllezërit e motrat, mbesat dhe nipërit e shumtë, shokët, miqtë, kolegët, gjithë sa e njohën e punuan me atë djalë “flori”, kanë çfarë të kujtojnë nga jeta dhe vepra e tij e ndritur. Kjo monografi, kushtuar jetës dhe aktivitetit të tij, le të jetë një kontribut më shumë, në ngrehinën e kujtimit të përjetshëm të tij. Lavdi përjetë, kujtimit të atij “deli djali” i cili u “fik” në lulen e moshës e në kulmin e pjekurisë profesionale, si mjeshtër e profesionist i rrallë! – I ndrittë shpirti e u prehtë në paqe! Memorie.al
