Dëshmia e rrallë e Ramiz Alisë
Pjesa e dytë
Memorie.al / “Po të kishte qenë Mehmeti i tillë që nga viti 1942 – ’43, kohë kur ishte në kampin e përqendrimit, deri në vitin 1981, kur vrau veten, i thonë 40 vjet. Çfarë ka pritur? Ishte në krye të vendit. Po të ishte agjent i amerikanëve apo, i anglezëve, çfarë donin më tepër ata për ta shtruar Shqipërinë?! Mehmeti do të kishte vepruar”! Në një rrëfim të gjatë dhënë vite më parë revistës “ABC”, ish-presidenti Ramiz Alia, ka treguar jetën e tij dhe raportet konfidenciale në kupolën e shtetit komunist. Ai ka folur për herë të parë për përplasjet në Komitetin Qendror dhe se çfarë ndodhi pak minuta pas vdekjes së ish-kryeministrit të hekurt, Mehmet Shehu!.
Alia aty rrëfen edhe marrëdhëniet e veta me ish-kryeministrin Shehu, të cilat i cilëson korrekte, por jo të ftohta. Megjithatë shprehet se Mehmeti, ka dashur ta implikojë në çështjen e Todi Lubonjës. Por pohimi surprizë në këtë intervistë, është se Mehmet Shehu, nuk ka qenë agjent. Sipas Alisë, nëse do të ishte agjent,që në kohën kur ishte në kampin e përqendrimit e, deri në vitin 1981, kur vrau veten, do të kishte mundur të vepronte brenda një kohe kaq të gjatë, 40 vjeçare, aq më tepër që amerikanëve dhe anglezëve, një agjent si Mehmet Shehu, do t’u kishte mjaftuar për ta përmbysur regjimin komunist në Shqipëri.
Ju jeni akuzuar se, me mbështetjen e Enver Hoxhës, keni përshpejtuar vdekjen apo eliminimin e figurave që mund të ishin rivalë për ju, si Hysni Kapo, Kadri Hazbiu, Beqir Balluku, etj. A është e vërtetë?
R. Alia: Ju jeni gazetar dhe përcillni pyetjet e të tjerëve. Unë them se pyetje të tilla, janë absurditete, pyetje që i bëjnë ata që historinë e PPSH-së, duan ta paraqesin si një histori klanesh që vrisnin njëri-tjetrin, si një shoqatë ku lufta për pushtet personal, ishte qëllimi i gjithë veprimtarisë, duke filluar nga Enver Hoxha e kështu me radhë. Jo, këto janë përfytyrime të stisura, që synojnë diskreditimin e partisë dhe të komunistëve shqiptarë. Ndërsa për pyetjen direkte, as nuk do të përpiqem të sjellë asnjë argument, pasi në atë nuk ka asgjë reale, asgjë të vërtetë.
Shtypi ka përcjellë këto ditë atmosferën e plenumeve të spastrimit të disa prej figurave. Ç‘përshtypje ju ngjallin ri-jetimi i atyre skenave?
R. Alia: Edhe unë i kam parë këto materiale të ribotuara. Unë e kuptoj se tek shumë njerëz, sidomos tek të rinjtë, mjaft gjëra nuk kuptohen dhe për shumë nga ato që thuhen, nga pjesëmarrësit e atyre plenumeve, çuditen e mund të krijojnë edhe keqkuptime të ndryshme. Filli i atyre plenumeve janë ato që njihen me emrin “Tezat e Zeza”, përpunimi nga Beqir Balluku dhe një grup gjeneralësh, të disa orientimeve për ushtrinë, që ishin në kundërshtim me orientimet që kishte përpunuar Këshilli i Mbrojtjes. Investigimin për këtë çështje, e bënë Mehmet Shehu e Hysni Kapo.
Ata i paraqitën konkluzionet në Byronë Politike dhe propozimet për masat ndaj Beqir Ballukut. Më pas rezultoi se nuk ishin jashtë loje edhe Petrit Dume e Hito Çako. Nuk mendoj se këto ngjarje janë përjetuar pa dhimbje, nga të gjithë udhëheqësit e kohës, sepse praktikisht, u godit pjesa kryesore e Komandës Ushtarake. Por situata ishte tepër e rëndë. Jemi në fillim të viteve ‘70-të. Kundër vendit tonë vepronin jo vetëm jugosllavët, por edhe sovjetikët, pa përmendur grekët, etj. Ndërkohë, marrëdhëniet edhe me Kinën, po keqësoheshin. Në këto kushte, mundësia e infiltrimit të agjenturës së huaj (po flas me gjuhën e kohës), nuk ishte teorike.
Dhe kur u zbuluan “Tezat …” zilet e alarmit ranë natyrshëm. Në këtë situatë, goditja ra jo vetëm tek ata që ishin drejtpërsëdrejti përgjegjës për “Tezat …”, por edhe në njerëz të tjerë, gjeneralë e oficerë madhorë, ndoshta edhe jo fajtorë. Kanë ndikuar për këtë edhe “miqësitë” klanore, edhe “denoncimet” për njëri-tjetrin, kur kuadro ushtarakë implikonin sho-shoqin, për faje e gabime etj. Kjo gjë duket qartë, edhe në diskutimet e përgjigjet që japin disa nga kuadrot e akuzuar në plenum.
Ç‘përshtypje të lënë diskutimet e tyre?
R. Alia: Padyshim janë shumë fragmentare dhe kanë karakter investigues. E theksoj, ato pasqyrojnë frymën e një kohe tjetër, të karakterizuar nga vështirësi të shumta.
Shtypi shqiptar prej një periudhe relativisht të gjatë, i ka dhënë vend në faqet e veta historive që kanë subjekte ngjarje, personazhe të periudhës së diktaturës. Diku në një mënyrë nostalgjike, diku në një mënyrë dokumentare, diku në një mënyrë të sforcuar apo, plot manira protagonizmi etj. Si e gjykoni ju këtë rikthim të tematikës të diktaturës, në faqet e shtypit shqiptar? Është një nevojë historike, mbush një boshllëk në literaturën dokumentare, apo çfarë?
R. Alia:Unë mendoj që në radhë të parë kjo çështje ka të bëjë me njohjen e historisë së vendit tonë, sepse duhet thënë që gjatë këtyre viteve të tranzicionit, për një arsye apo për një tjetër, shumë gjëra janë shtrembëruar dhe njerëzit janë të shqetësuar. Prandaj ata duan të mësojnë. Po marr çështjen e Luftës Nacionalçlirimtare. Thuhet: nuk ka qenë luftë çlirimtare, por ka qenë luftë për pushtet ose, më keq, ka qenë luftë civile, vëllavrasëse.
Njerëzit që e kanë bërë këtë luftë, të gjithë ata partizanë apo luftëtarë, që vetë kanë marrë pjesë në këtë luftë ose njerëzit, populli i fshatit dhe i qytetit që e kanë mbështetur këtë luftë, duan të dinë si është e vërteta? Ose të marrësh problemin e socializmit, edhe në atë drejtim thuhen lloj-lloj shtrembërimesh.
Mbetemi tek lufta. Ka disa figura të asaj lufte, të cilët janë parë për 50 vjet, në një prizëm të caktuar. Por ndërkohë prej kësaj literature, për të cilën po flasim, na vijnë në një dritë të re figura, si Zef Malaj, apo figura të tjera të lëvizjes komuniste, të cilët janë eliminuar nga Enver Hoxha. Apo mësojmë që Abaz Kupi ka qenë një figurë e rëndësishme në themelimin e strukturave të Ushtrisë Nacionalçlirimtare. A jeni dakord që një pjesë e gjykimeve historike rreth këtyre figurave, të revizionohen, apo jo?
R. Alia: Unë i mbahem një mendimi. Në radhë të parë, kur flasim për historinë, duhet përqendruar tek ajo që është kryesore. Njerëzit në Shqipëri, duhet medoemos të kenë bindjen absolute, që lufta që u bë, ishte një luftë çlirimtare, një luftë që synoi në radhë të pare çlirimin e atdheut tonë nga pushtuesit italianë dhe gjermanë. Kjo është themelore.
Pastaj unë jam dakord që mund të shikohen edhe fenomene të veçanta. Zef Malaj, që përmendët ju, nuk është Lufta Nacionalçlirimtare e popullit shqiptar. Një person, është një person. Ndaj tij mund të jenë bërë gabime, mund të jetë bërë keq, por ai është një person dhe tregimet rreth tij, nuk mund të përcaktojnë karakterin dhe rolin e madh të Luftës Nacionalçlirimtare…!
Enveri ka bërë gabime…?
R. Alia: Enveri ka qenë Komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacionalçlirimtare. Dhe kjo ushtri realizoi çlirimin e Shqipërisë. Kjo është kryesore. Po gabime a janë bërë, po Enveri a ka bërë gabime, pyet ti? Enveri ishte njeri, për pasojë edhe ai ka gabimet e veta, të cilat duhen analizuar konkretisht. Por nuk do të ndalem tek kjo çështje. E kisha fjalën tek Lufta dhe vlerësimet që bëhen për atë. Unë e theksoj se lufta jonë, ka qenë një luftë çlirimtare.
Ajo nuk ishte një luftë civile (vëllavrasëse). Luftë civile (vëllavrasëse) është bërë në Greqi pas lufte, kur erdhi puna se kush do të vendosej në pushtet. Në Shqipëri, kjo nuk ka ndodhur. Ndokush thotë; po lufta me ‘Ballin Kombëtar’, a nuk është luftë vëllavrasëse? Jo, ajo ishte luftë me bashkëpunëtorët e fashizmit, sepse ‘Balli Kombëtar’ u radhit me fashistët italianë, kundër luftës për çlirim. Nuk është luftë vëllavrasëse. Prandaj jam i mendimit, që në radhë të parë duhet të vëmë pikat mbi i, mbi kryesoren, pastaj mund të flitet për raste të veçanta.
Unë e kam deklaruar dhe e kam shkruar më parë dhe e them këtu me ty edhe tani, që ka patur medoemos gabime, ka patur edhe veprime të gabuara, në kuptimin që i kanë kushtuar jetën njërit e tjetrit, madje ndoshta edhe më shumë se njërit e tjetrit. Nuk ka dyshim, se këto duhen parë, por këto nuk e hedhin poshtë luftën Nacionalçlirimtare, siç bëhen përpjekje sot, duke përmendur një, dy, pesë apo dhjetë shembuj negativë.
Tani sigurisht mund të ketë segmente politike, studimore që mund të kenë ndonjë synim të tillë, por ka edhe një synim të përgjithshëm, që është shkrimi i drejtë i historisë, i cili është ideologjizuar, i cili është bërë në përputhje me ideologjinë e asaj klase, atij grupimi politik që ishte në pushtet, për të mos thënë që ende sot një pjesë e mirë e historianëve, që dominojnë skenën shkencore shqiptare, janë shkruesit të asaj historie dhe që e kanë vështirë të mohojnë atë që kanë shkruar. Kështu që unë po ju pyes, a duhet ndryshuar, – e morëm vesh këtë që nuk duhet lëvizur nga objektivi kryesor -, a duhet ndryshuar qëndrimi që duhet të mbajë historia, ndaj figurave të tilla, si; Nako Spiru, Zef Malaj apo edhe figura të tjera të cilat, janë eliminuar nga diktatura?
R. Alia: Nuk janë vetëm disa segmente të politikës, të cilët ngrenë probleme të tilla, lidhur me luftën. Po krijohet një opinion. Vetë fakti që dilet e propozohet edhe në parlamentin shqiptar, që të hiqet data 5 Maj dhe të vendoset 7 Prilli si ditë dëshmorësh, tregon se goditet vetë Lufta Nacionalçlirimtare e popullit, të damkoset ajo si luftë vëllavrasëse. Juve jeni nga Kolonja.
Safet Butka, të cilin unë e kam pasur drejtor të gjimnazit të shtetit, kur kam qenë nxënës, ka luftuar kundër italianëve. Ai qysh atëhere ka botuar në një trakt të vetin, “Marrëveshjen Dalmaco- Këlcyra”, duke e denoncuar ‘Ballin Kombëtar’, megjithëse ai vet ishte anëtar i ‘Ballit Kombëtar’, por i përkiste asaj pjese, që donte luftën kundër pushtuesit dhe jo bashkëpunimin me pushtuesin. Por tani, edhe ndonjë historian ‘ballist’ po përpiqet të bindë njerëzit, se nuk ka ekzistuar “Dalmaco-Këlcyra”.
Mos po manipuloni historinë zyrtare…?!
R. Alia: Jo nuk e manipuloj.
Se Safet Butka deri tani, nga historiografia komuniste, është konsideruar si tradhtar. Ju e rishikoni…?
R. Alia: Jo, jo unë nuk e rishikoj absolutisht me këto që them. Unë fola për një fakt real dhe nuk bëra as biografinë, as vlerësimin e figurës së Safet Butkës. Unë thashë vetëm këtë fakt, që të vërtetoja se bashkëpunimin e ‘Ballit’ me pushtuesin, e ka dënuar edhe një ish ballist, si Safet Butka. Në qoftë se ti do konkretisht të të them më shumë për atë figurë, mund të diskutojmë, megjithëse nuk jamë shumë në korrent të veprimtarisë së tij konkrete gjatë Luftës.
Tani po vij tek Nako Spiru. Unë po jua them se Nako Spiru, ka qenë një komunist i ndershëm, ka qenë një luftëtar antifashist i vendosur, një udhëheqës i shquar. Nako Spiru gjatë gjithë kohës së Luftës Antifashiste dhe pas çlirimit të Shqipërisë, mbetet për mendimin tim, figura e një luftëtari të vendosur, jo vetëm në luftë, por edhe për zhvillimin e Shqipërisë. Nako Spiru vrau veten, sepse ra viktimë e jugosllavëve. Kjo duhet thënë troç…!
Nako Spiru ra viktimë edhe e mosmbështetjes së Enver Hoxhës, në presionin jugosllav…?
R. Alia: Mundet. Enveri nuk e mbështeti, por në ç‘pozita ishte ai në atë kohë? Kishte ndodhur Plenumi i Beratit dhe vetë Enveri, ishte damkosur si anti-jugosllav. Sidoqoftë mund të diskutohet…!
A ishte mungesë e kësaj mbështetjeje nga presioni i jugosllavëve që e çoi në vetëvrasje apo jo?
R. Alia:Jo, nuk është kjo mungesë, që e çoi në vetëvrasje. Nako priste përgjigje nga sovjetikët. Sidoqoftë, ata që e çuan në vetëvrasje Nakon, janë jugosllavët, është akuza që i bënë jugosllavët, që; ti je agjent i imperializmit, që ti po bashkëpunon me imperialistët, kundër miqësisë shqiptaro-jugosllave. Kjo ishte kryesore, madje vendimtare.
Në qoftë se kapemi te fakti nëse e priti apo nuk e priti iksi apo ypsiloni, do të largohemi nga ajo që është themelore. Ndryshe, dashur pa dashur, po e nxjerrim Jugosllavinë, Titon dhe shokët e tij, të pafajshëm. Kjo nuk është e drejtë. Unë nuk e di pse njerëzit duan ta rehabilitojnë Titon dhe Jugosllavinë, në raport me Shqipërinë. Jo, vëllezër. Shqipëria ka qenë gjithmonë dhe sot është, mos e harro këtë, në tytë të pushkës së serbëve, për arsyet e tyre. Ashtu siç ka qenë edhe për grekët.
Tani duke kërkuar fajin e vetëvrasjes së Nakos tek të tjerët, përshtypja ime dhe këtë do t‘ia thoja edhe Liri Belishovës në sy, është që mbrohen Titoja dhe jugosllavët. Jo, ata janë që e vranë Nako Spirun, ata e shtynë në vrasje Nako Spiron. Dhe sikur t‘i jepnin kohën që kërkonte Nako, për mbledhjen e Byrosë, pra edhe nëse Enver Hoxha dhe Koçi Xoxe (Koçi Xoxe në atë kohë ka patur një pushtet të madh, madje më të madh se Enveri), do ta linin Nakon të fliste, fati i Nakos ishte përcaktuar prej jugosllavëve, pikë. Unë nuk e mbroj Enver Hoxhën.
Jam dakord që Enver Hoxha ka gabuar, sepse duke e dëgjuar Nakon, mundet të mësonte edhe disa gjëra, që mund të mos i dinte. Por prapë, edhe avokat i Enverit do të bëhem, sepse ka edhe rrethana lehtësuese. Mos harro situatën, jemi në vitin 1947. Enver Hoxha ishte viktimë i Beratit, i sulmit jugosllav në Berat. Pra edhe Enver Hoxha, ishte në tytën e jugosllavëve, kështu që nuk ishte i lirë plotësisht në veprimet e veta. Thashë, Koçi Xoxe kishte pushtet të plotë.
Nuk ishte i lirë, meqenëse ai kërkoi të emërohet Tito edhe sekretar i Partisë së Punës së Shqipërisë, apo jo? A ka kërkuar Enver Hoxha një gjë të tillë, që rezulton nga dokumentet?
R. Alia: Unë nuk e di, nuk e di që të ketë kërkuar. Kam përshtypjen që këto të jenë abuzime me historinë.
Nuk janë retushime të historisë…?
R. Alia: Jo, jo, janë abuzime.
E kanë hequr ata që e kanë shkruar historinë në kohën tuaj dhe tani rezulton nga një përmbledhje për marrëdhëniet me Jugosllavinë, se ka kërkuar një gjë të tillë…?
R. Alia: Nuk e di unë e kanë hequr apo e kanë vënë. S‘e kam dëgjuar, është e para herë që e dëgjoj këtë çështje.
Ata që kanë shqyrtuar dokumentet për marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave, e thonë këtë…?
R. Alia: Mundet, por nuk kam lexuar vetë për këtë çështje. Problemi është që historia duhet parë duke patur edhe këmbët në tokë, pra duke gjykuar sipas kohës së caktuar. Në atë kohë të caktuar, mundet ta ketë thënë Enveri atë që thua ti, sepse dihet që në vitin 1947 edhe Enveri edhe Koçi Xoxe, në radhë të parë, ecnin drejt forcimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë, drejt bashkëpunimit të ngushtë me jugosllavët, duke unifikuar doganat, deri edhe paranë (monedhën). Pra, ne do të bëheshim gjoja një dhe të bashkuar.
Konfederatë?
R. Alia: Gati te konfederata.
Ka qenë dakord me idenë e konfederatës…?
R. Alia: Në atë kohë ai mund të ketë qenë dakord dhe mund të ketë thënë atë që thua ti. Por problemi është këtu, që u duk sheshit që me vetëvrasjen e Nakos, u zbuluan të gjitha kartat.
Meqë ju thoni që duhet të mbajmë qëndrim kritik ndaj Titos, – unë jam nga ata që mbajnë,- unë po ju pyes; si shpjegohet mosmbajtja e qëndrimit tuaj në atë kohë, ndaj një krimi të tmerrshëm që u konsumua ndaj një pjese të nacionalistëve shqiptarë, të cilët u morën nga Kosova dhe u vranë në Mal të Zi, në një marshim që pati vdekje, vrasje gjatë rrugës dhe pastaj ekzekutim masiv, në një vend rreth Ulqinit. Unë dua t‘ju pyes, për këtë: edhe ju jeni akuzuar jo pak…?
R. Alia: Unë s‘kam patur lidhje me këtë fenomen, as nuk kam patur dijeni në atë kohë, sepse kur ka ndodhur kjo gjë, unë kam qenë në Sanxhak me Divizionin e V-të, kështu që s‘e di fare se ç‘është bërë poshtë. Por pavarësisht nga kjo…!
Kur e keni marrë vesh?
R. Alia: Unë e kam marrë vesh pas çlirimit, pasi kishte kaluar shumë kohë. / Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Intervistoi; Mentor Nazarko
