Nga Nafi Çegrani
Enigma e romanit “Tradhtia”
Memorie.al / Në historinë e letrave shqipe të Kosovës dhe Maqedonisë shpesh ndeshemi me vepra që, përveçse mbartin vlerë artistike, bartin edhe hije të errëta enigmash, të cilat nuk lidhen thjesht me artin, por me mekanizmat e pushtetit dhe shërbimeve të fshehta. Njëra ndër to është romani “Tradhtia”, i cili që nga botimi i tij ka hapur pyetje të shumta: kush është autori i vërtetë i kësaj vepre? A është Kapllan Resuli «shkrimtari origjinal», apo vetëm një figurë e përdorur nga aparati i UDB-së për të vjedhur dhe instrumentalizuar një dorëshkrim që nuk i përkiste atij, por që u lidhën me te disa kombinime agjenturore sipas planeve sekrete të UDB-së, gjersa Kapllani gjendej në burgun e “Idrizovës” afër Shkupit?
Në kujtesën e shumë bashkëkohësve, Kapllan Resuli është përfolur si njeri i lidhur me rrjetet e fshehta jugosllave, një informator i devotshëm i UDB-së, që raportonte mbi lëvizjet intelektuale dhe veprimtaritë kombëtare shqiptare. Kjo lidhje e dyshimtë, e përforcuar nga mënyra e beftë se si ai doli në skenën letrare, ka ngritur dyshimin se romani “Tradhtia”, nuk është fryt i mendimit, përvojës dhe stilit të tij letrar, por rezultat i një grabitjeje të mirë organizuar.
Pyetja themelore mbetet: kush ishte autori i heshtur? A ishte një intelektual shqiptar i burgosur, një i arratisur, apo një zë që u shua nga represioni? UDB-ja ka ditur të përdorë metoda të tilla: dorëshkrimet e sekuestruara nga arrestimet, tekstet e marra në hetuesi, apo edhe krijimet e shpërfillura me qëllim që t’i shfaqnin me një emër të sajuar, duke manipuluar lexuesin dhe duke përvetësuar frymën e një autori të vërtetë.
“Tradhtia” si roman nuk është thjesht një vepër letrare; ajo është edhe një dokument i dyshimtë historik. Mënyra si është shkruar, tematika që prek dhe vizioni ideologjik që përcjell, nuk përputhen gjithmonë me nivelin e mendor të Kapllan Resulit, i cili nuk njihej më parë si autor i konsoliduar. Ky kontrast mes “veprës” dhe “autorësisë” është një ndër argumentet më të forta që ngre dyshimin se kemi të bëjmë me një manipulim.
Kështu, romani mbetet një enigmë e hapur, një “rast” për t’u hulumtuar jo vetëm nga kritikët letrarë, por edhe nga historianët e shërbimeve sekrete. Nëse “Tradhtia” është një dëshmi e një realiteti të dhimbshëm shqiptar, apo një montazh i fabrikuar nga një shërbim i huaj, kjo është pyetja që ende kërkon përgjigje. Dhe për aq kohë sa heshtja zgjat, hija e tradhtisë do të rëndojë jo vetëm mbi një emër, por mbi vetë kujtesën tonë kulturore.
Analiza letrare – gjurmët e një autori të padukshëm
Romani “Tradhtia”, nëse lexohet me vëmendje, bart një tension të brendshëm që të bën të dyshosh për autorësinë e tij të shpallur. Teksti shfaq një stil të përpunuar, me një rrjedhë narrative që nuk përputhet me përvojën dhe profilin letrar të Kapllan Resulit. Struktura e veprës, përdorimi i simboleve, mënyra si trajtohen konfliktet morale dhe politike, si dhe gjuha me nuanca të thella filozofike, i ngjajnë më tepër një autori me kulturë të gjerë humaniste, ndoshta dikujt që e ka vuajtur personalisht peshën e përndjekjes dhe intrigave politike.
Në fakt, është e pazakonshme që një shkrimtar i panjohur të dalë papritmas me një vepër kaq komplekse, pa asnjë gjurmë të mëparshme krijuese që të dëshmonte rritjen e tij gradualisht. Kjo përputhet me hipotezën se romani mund të jetë dorëshkrim i huaj, i sekuestruar ose i vjedhur, dhe më pas i publikuar me një emër tjetër.
Analiza historiko-politike – UDB-ja dhe praktika e grabitjes së dorëshkrimeve
Historia e shqiptarëve nën Jugosllavi pas vitit 1948 është e mbushur me raste të dhimbshme kur UDB-ja dhe KOS-i nuk kufizoheshin vetëm në persekutime fizike, burgosje dhe likuidime, por edhe në manipulime kulturore. Nëpër burgje, gjatë hetuesive, shpesh sekuestronte dorëshkrime të poetëve, shkrimtarëve dhe intelektualëve shqiptarë. Shumë prej këtyre veprave u zhdukën pa lënë gjurmë, ndërsa disa të tjera, sipas dëshmive, u përdorën për qëllime propagandistike – duke u botuar nën emrin e individëve që shërbenin si bashkëpunëtorë të tyre.
Kapllan Resuli, për të cilin ekzistojnë dëshmi e thashetheme se ishte pjesë e rrjetit informativ të UDB-së, del si figurë tipike e këtij mekanizmi. Ai përfitonte nga mbështetja e fshehtë institucionale për të dalë si “autor”, ndërsa në fakt mund të ketë qenë thjesht mbajtës i një emri të rremë mbi një dorëshkrim të grabitur. Kjo shpjegon edhe ngritjen e tij të çuditshme në botën letrare, një ngritje që nuk bazohej mbi talentin e provuar, por mbi lojën e shërbimeve sekrete.
Enigma e hapur – mes artit dhe manipulimit
Romani “Tradhtia” kështu mbetet një testament i dyfishtë: nga njëra anë, si vepër letrare që trajton dhimbjen e një kohe të trazuar dhe dilemat e tradhtisë, nga ana tjetër, si një dokument i manipulimit politik e kulturor. A ishte ai fryt i një autori të vërtetë shqiptar, i cili u heshtua dhe u zhduk nga historia, apo ishte produkt i një skenari të ftohtë të UDB-së për të testuar ndikimin e letërsisë mbi opinionin publik shqiptar?
Pyetjet mbeten të hapura, ashtu si hijet që rëndojnë mbi vetë titullin e romanit: “Tradhtia”. Ndoshta një ditë, me hapjen e arkivave dhe dëshmive të reja, do të zbulohet autori i heshtur i kësaj vepre. Por deri atëherë, enigma mbetet gjallë – dhe bashkë me të, edhe kujtesa e hidhur e një kohe kur edhe letërsia u bë armë dhe pre e spiunazhit. Sepse e gjithë kjo që po shkruaj, është një temë me shumë peshë historike dhe letrare, që lidhet jo vetëm me fatin e një vepre letrare siç është romani TRADHTIA, por edhe me enigmën e marrëdhënieve të intelektualëve shqiptarë me UDB-në jugosllave në periudhën e pasluftës, siç ka qenë rasti i Kapllan Resulbegoviqit dhe shumë të tjerëve të tillë.
Dorëshkrimet e sekuestruara – letërsia si pre e shërbimeve sekrete
Në Jugosllavinë e pas Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët ishin nën mbikëqyrje të rreptë politike dhe policore. Çdo mendim ndryshe, çdo varg poezie ose rrëfim që përmbante frymë kombëtare konsiderohej kërcënim. Burgjet e Nishit, Idrizovës, Goli Otokut dhe Zenicës nuk ishin vetëm vende torturash fizike, por edhe “arkiva të fshehta”, ku shuheshin zëra dhe zhdukeshin dorëshkrime.
Shumë intelektualë shqiptarë hynë në qelitë e errëta me dorëshkrime në xhepa ose me kujtime të shkruara, por ato u konfiskuan gjatë hetuesive. Nuk mungojnë dëshmitë se disa prej këtyre teksteve nuk u asgjësuan, por përfunduan në duart e sektorëve të posaçëm të UDB-së, të cilët i seleksiononin dhe i përdornin sipas interesit politik.
Kjo praktikë e errët ngriti dyshimin se edhe romani “Tradhtia”, mund të jetë fryt i një dorëshkrimi të tillë, të marrë nga një autor i burgosur ose i persekutuar, dhe më pas i publikuar nën një emër të kontrolluar. Shërbimet sekrete nuk kufizoheshin vetëm në sekuestrimin e dorëshkrimeve. Ata kishin nevojë për “figura të besueshme”, që të mbanin mbi shpinë autorësinë e vjedhur. Kështu hynin në lojë bashkëpunëtorët dhe informatorët, njerëz që për një privilegj, për një mbrojtje të vogël apo për një karrierë të shpejtë, pranonin të bëheshin vegla të aparatit.
Informatori, në këtë rast, nuk kishte nevojë për talent. Ai duhej vetëm të ishte i bindur dhe i varur nga sistemi. Dorëshkrimi i huaj i vihej në dorë, ai shfaqej si “shkrimtar”, merrte vëmendje publike, por në fakt kryente një rol të dyfishtë: fshihte autorin e vërtetë dhe shërbente si zgjatim i propagandës zyrtare.
Kapllan Resuli – një figurë e dyshimtë në labirintin e UDB-së
Emri i Kapllan Resulit lidhet pikërisht me këtë praktikë. Për shumë bashkëkohës, ai ishte më tepër një njeri i shërbimeve, sesa një njeri i letrave. Të dhënat e qarkulluara nëpër qarqe intelektuale, flasin për lidhjet e tij me UDB-në dhe për faktin se ai raportonte mbi shokët, mbi shkrimtarët e rinj dhe mbi çdo lëvizje të dyshimtë politike. Dalja e tij e papritur me romanin “Tradhtia”, është e pakuptueshme për një profil të tillë. Pa një të kaluar krijuese, pa një proces të dukshëm zhvillimi letrar, ai shfaqet menjëherë me një vepër të rëndësishme, gjoja të shkruar prej tij. Ky kontrast përforcon dyshimin se Resuli nuk ishte autori, por vetëm “mbajtësi i emrit”, mbi një dorëshkrim të huaj, të marrë nën kontrollin e UDB-së.
Nëse ky supozim është i vërtetë, atëherë kemi të bëjmë me një rast flagrant të manipulimit kulturor, ku një vepër shqiptare u përvetësua, u deformua dhe iu vesh një emri që i shërbente aparatit represiv. Ironia më e madhe është vetë titulli i veprës: “Tradhtia”. Nëse romani është vërtet i grabitur, atëherë kemi një tradhti të dyfishtë: tradhti ndaj autorit të heshtur, të cilit iu mor fjala dhe identiteti, dhe tradhti ndaj kulturës shqiptare, që u përdor si fushë eksperimentimi nga shërbimet sekrete.
Romani nuk mbetet vetëm një tekst i letërsisë, por kthehet në një dokument të manipulimit dhe dhunës së fshehtë. Në të, arti, politika dhe spiunazhi ngërthehen në një nyje enigmatike, ku çdo faqe është një pyetje: kush është autori i vërtetë? Deri më sot, arkivat e UDB-së, nuk janë të hapura plotësisht. Shumë dokumente mbeten të mbyllura, shumë dorëshkrime të konfiskuara ndoshta prehen ende në sirtarët e errët të shërbimeve. Vetëm hapja e tyre dhe dëshmitë e të mbijetuarve, mund ta zbulojnë autorin e vërtetë të “Tradhtia”. Por derisa kjo të ndodhë, romani do të mbetet një mister i gjallë. Një kujtesë e hidhur se si, në kohën e UDB-së, edhe letërsia u bë viktimë e tradhtisë.
Një grup burimesh të viteve të fundit (libër-dossier, artikuj investigativë, dëshmi publike) pretendojnë se autori i vërtetë i romanit “Tradhtia”, është Haki Limani, ndërsa Kapllan Resuli /Resulbegoviq (emër i përdorur ndërsynonimisht në këto botime), vetëm ia ka veshur vetes autorësinë, i ndihmuar nga rrjete të UDB-së. Këto pretendime nuk janë të pranuara unanimisht: ekzistojnë edhe shkrime që e trajtojnë Resulin si autorin e romanit. Debati ndaj autorësisë mbetet i hapur, por tani shoqërohet me më shumë dëshmi të publikuara, të cilat i përmbledhim më poshtë.
Në Jugosllavinë socialiste, sidomos ndaj veprimtarëve shqiptarë, u dokumentuan arrestime politike, përndjekje e konfiskim materialesh (dorëshkrime, statute, programe, shënime). Ekspozita dhe dosje mbi Adem Demaçin dhe LRBSH-në, përfshijnë lista sendesh të sekuestruara gjatë bastisjeve (proces-verbale, shkrime, dorëshkrime). Këto janë tregues se dokumente letrare/politike shpesh përfundonin në duart e UDB-së.
Konteksti më i gjerë ballkanik: Dëshmitë e ish-të burgosurve dhe studime mbi letërsinë e burgut në rajon dhe në Shqipëri, flasin për konfiskime, humbje ose djegie fletoreje dhe tekste të autorëve të burgosur — duke dëshmuar sa lehtë zhdukej/riqarkullohej krijimtaria nën regjime represive. Edhe pse kjo literaturë përqendrohet më shumë në Shqipëri, ajo ndihmon të kuptohet “ekologjia e rrezikut” për dorëshkrimet në hapësirën shqiptare të viteve 1950–1980.
Një linjë artikujsh dhe një libër-dossier i Fehmi Ajvazit (Tradhtia e shumëfishtë, 2023) pohojnë se Haki Limani është autori i “Tradhtia”, ndërsa Kapllan Resuli/Resulbegoviq, e ka përvetësuar romanin dhe e ka botuar me emrin e vet, në koordinim (ose duke përfituar) nga rrjete të UDB-së. Në këto burime përmenden edhe lidhje të Resulit me aparate sigurie, që do ta kishin favorizuar “mbulimin” e autorësisë…!
Ka edhe zëra që e relativizojnë dosjen Ajvazi, duke kërkuar standarde më të forta provash (p.sh. zinxhiri i plotë i dorëshkrimit, krahasim filologjik, ekspertiza grafologjike). Pra, debati mbi forcën provuese vazhdon. Disa shkrime publicistike shqiptare e paraqesin “arratisjen” dhe ngjitjen letrare të Resulit, si projekt të “kuzhinave të UDB-së” në Shkup me lidhje në Beograd (qasje akuzuese, jo dokument arkivor). Këto mbeten] pretendime publike që duhen vënë pranë burimeve më të verifikueshme. Ekziston një korpus akuzash të publikuara që e lidhin Resulin me rrjete sigurie dhe me përvetësimin e “Tradhtia”. Ka edhe kundërshtime metodologjike që kërkojnë prova më të forta gjurmë-për-gjurmë.
Kapllan Resulbegoviq (Resuli) – profili i një figure të dyshimtë (sipas burimeve)
Burime dokumentare nga Memorie.al, sjellin procese hetimore, dëshmi të bashkëkohësve dhe citime për Resulin gjatë qëndrimit në Shqipëri (p.sh. pohime të tij mbi botimin e “shkrimeve me orientim UDB-je” në shtyp). Këto materiale pasqyrojnë klimën e dyshimev dhe survejimit të tij në Shqipëri, por nuk provojnë vetvetiu vjedhje autorësie.
Disa autorë (Avni Dehari, Fehmi Ajvazi) dhe media kulturore e informatave citojnë dokumente, dëshmi familjare dhe rrëfime bashkëkohësish për ta përkrahur tezen se Haki Limani e ka shkruar “Tradhtia” dhe se dorëshkrimi i tij ka arritur te Resuli përmes kanaleve të errëta. Sipas tyre, ky “dekonstruktim” vjen pas ~59 vitesh nga ngjarjet dhe mbështetet në librin-dosje Tradhtia e shumëfishtë.
Sot kemi mjaft zëra dhe dokumente që e shtyjnë fuqishëm tezen “Haki Limani – autor i Tradhtia; Resuli – përvetësues i mbështetur nga rrjete të UDB-së”, por kemi edhe tekste që e marrin si të mirëqenë autorësinë e Resulit. Pa një hallkë materiale (dorëshkrim origjinal + ekspertizë shkencore + dokument arkivor që lidhen drejtpërdrejt dorëshkrimin me Limanin), dosja mbetet e hapur — megjithëse balanca e burimeve të reja e shtyn peshoren drejt tezës së Limanit.
Që prej botimit të tij, romani “Tradhtia” është shoqëruar me dyshime rreth autorësisë së vërtetë. Një grup studiuesish dhe publicistësh pretendojnë, se autori i saj është Haki Limani, ndërsa Kapllan Resuli/ Resulbegoviq ia ka përvetësuar, me bekimin ose mbështetjen e shërbimeve sekrete jugosllave. Nga ana tjetër, një pjesë e letrave shqipe e ka njohur Resulin si autorin e mirëfilltë. Ky dossier mbledh faktet, dëshmitë dhe kundërshtitë rreth kësaj enigme.
Pas vitit 1948, shqiptarët në Jugosllavi u gjendën nën një regjim represiv që shënjestronte jo vetëm veprimtarinë politike, por edhe krijimtarinë kulturore. Burgjet e Nishit, Zenicës, Idrizovës dhe Goli Otokut, u bënë vende ku jo pak dorëshkrime u sekuestruan e u zhdukën. Rasti i Adem Demaçit, ku bashkë me arrestimin iu konfiskuan dokumente, shkrime e dorëshkrime, është një shembull ilustrues i praktikës së përhershme të UDB-së. Kjo e bën të mundshme hipotezën se një roman si “Tradhtia”, mund të ketë kaluar nga dora e një autori të burgosur, tek aparati i fshehtë i shërbimeve.
Përveç sekuestrimit, UDB-ja përdorte edhe një mekanizëm tjetër: bashkëpunëtorët. Ata shpesh shfaqeshin si “shkrimtarë”, pa qenë të tillë, duke mbajtur emrin mbi dorëshkrime të huaja. Kështu, propaganda e regjimit merrte një vepër të gatshme, ndërsa autori i vërtetë mbetej në heshtje ose në burg.
Sipas librit “Tradhtia e shumëfishtë” të Fehmi Ajvazit, romani i përket Haki Limanit, ndërsa Kapllan Resuli vetëm ia ka përvetësuar duke u mbështetur nga rrjete të UDB-së. Publicisti Avni Dehari dhe disa portale kulturore e kanë mbështetur këtë narrativë. Megjithatë, studiues kritikë paralajmërojnë për mungesë provash të pakundërshtueshme (dorëshkrime origjinale, ekspertizë filologjike).
Shkup – Beograd: relacioni i hijeve
Arkivat jugosllave mbajnë ende të mbyllura shumë dosje. Një pjesë e rrëfimeve për Resulin e lidhin atë me shërbimet në Shkup e Beograd, duke e paraqitur si figurë lojaliste ndaj aparatit. Ky kontekst represiv, ku shqiptarët shpesh akuzoheshin, dënoheshin dhe humbnin dorëshkrime, e bën të besueshme tezën e përvetësimit – edhe pse nuk e provon përfundimisht.
Romani “Tradhtia” është më shumë se një tekst letrar: është një enigmë politike e kulturore. Ka prova të mjaftueshme për të ngritur dyshimin se autori i saj mund të jetë Haki Limani, dhe se Kapllan Resuli/Resulbegoviq ka përfituar nga aparati i UDB-së për ta botuar në emrin e vet. Por mungojnë ende provat e pakundërshtueshme materiale. Deri atëherë, “Tradhtia” mbetet një simbol i “tradhtisë së shumëfishtë”: ndaj autorit, ndaj kulturës dhe ndaj së vërtetës./ Memorie.al
