Nga Nafi Çegrani
Memorie.al / Burgu i Zenicës nuk ishte vetëm një institucion ndëshkues; ishte një univers i errët ku njeriu humbiste fytyrën, emrin dhe dinjitetin. Në vitin 1981, ende i ri dhe me ëndrra të mëdha, u gjenda papritur i shkëputur nga bota e lirë dhe i rrëmbyer nga një sistem i pamëshirshëm. Prangat më shtrëngonin deri në asht, qelia e lagësht dhe e zymtë nuk lejonte asnjë rreze drite, ndërsa heshtja e mureve të trasha m’i bënte netët të gjata e të padurueshme. Ajo që më dhembte më shumë, nuk ishte dhimbja fizike, as ftohtësia e hekurt e prangave, por fakti se nuk e dija pse ndodhesha aty. Ndërgjegjja ime ishte e pastër si loti. Nuk kisha kryer asnjë krim, nuk kisha thyer asnjë ligj, nuk kisha asgjë për të fshehur.
E megjithatë, trajtohesha si armik, si fajtor i paracaktuar. Kjo më tronditi thellë: më bëri të kuptoj se një sistem totalitar nuk ka nevojë për prova, mjafton që dikush të jetë shqiptar, të ketë një mendim ndryshe, ose të mos jetë i përkulur. Në ato momente fillova ta shoh burgun jo vetëm si hapësirë fizike, por si metaforë të një kohe dhe një bote ku drejtësia ishte rrëzuar nga froni i saj.
Një mëngjes, dera e rëndë prej hekuri u hap dhe gardiani hyri në qeli me një fletë të zyrtarizuar në duar. Ishte akt-vendimi i gjykatësit hetues, Nikica Budul, ku shkruhej: “Paraburgimi vazhdohet edhe për 30 ditë”. Fjalët ishin të thata, burokratike, pa asnjë arsyetim të qartë. Në vend që të ndriçonin të vërtetën, ato shërbenin vetëm si perde ligjore për të mbuluar arbitraritetin.
Sipas çdo norme të drejtësisë, një vendim i tillë duhej të përmbante prova, argumente, dëshmi. Në vend të kësaj, ishte një formë e zhveshur nga përmbajtja, një vulë e ftohtë që e shtynte më tej vuajtjen time. E dija që ky nuk ishte një gabim i thjeshtë juridik, por pjesë e një mekanizmi të paramenduar: UDB-ja jugosllave dhe aparati shovinist kishin ngritur mbi mua një akuzë të fabrikuar, me dëshmi të rreme, me shpifje dhe me intriga të turpshme.
Gjykatësit, në vend që të mbronin ligjin dhe njeriun, ishin shndërruar në noterë të një sistemi represiv. Ata firmosnin vendime të përgatitura diku tjetër, në zyrat e shërbimeve sekrete, duke e kthyer drejtësinë në farsë. Dhe unë, një i ri i pafajshëm, përjetoja në kurriz të gjitha këto.
Nuk doja të heshtja. I kërkova gardianit një fletë të bardhë. Në një qoshe të qelisë fillova të shkruaj ankesën time kundër vendimit të gjykatësit, Budul. Nuk isha jurist, por si njeri e ndieja detyrim të ngre zërin. Fjalët e mia ishin të thjeshta, por të ngarkuara me dhimbje dhe dinjitet:
Denoncova sjelljet çnjerëzore të hetuesve. Vura në dukje mungesën e provave konkrete. Kërkova respektimin e parimit të prezumimit të pafajësisë. Fola për përgjegjësinë morale që ka një gjykatës para fatit të një njeriu.
E shkrova me shpresë modeste se dikush, ndoshta një gjykatës me ndërgjegje, do ta lexonte dhe do të ndalej të mendonte. Por përgjigjja erdhi shpejt, e ftohtë, e prerë: “Kërkesa është e pabazë. Vendimi i gjykatësit hetues është ligjor.”
Me një fjali të thatë, e cila nuk përmbante asnjë argument, më u mbyll çdo dritare shprese. Kuptova se ligji nuk ekzistonte për të mbrojtur të pafajshmin, por për ta nënshtruar. Ishte një moment i rëndë, por edhe një çast i kthjellimit: drejtësia e vërtetë nuk mund të gjendej në sallat e gjyqit, por në ndërgjegjen time.
Shkelja e rëndë e të drejtave të njeriut.
Nga këndvështrimi juridik, paraburgimi im në Zenicë ishte një shembull i qartë i shkeljes së çdo norme ligjore, kombëtare dhe ndërkombëtare. Kushtetuta e atëhershme jugosllave, në nenet e saj, garantonte të drejtën e procesit të rregullt gjyqësor dhe mbrojtjen e dinjitetit njerëzor.
Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, të cilën Jugosllavia e kishte ratifikuar, e sanksiononte qartë se askush nuk mund të mbahej i paraburgosur pa prova të qarta dhe pa një gjykim të drejtë, brenda një kohe të arsyeshme.
E megjithatë, në praktikë, këto norma nuk kishin vlerë. Hetuesit dhe gjykatësit, në vend që të ishin mbrojtës të ligjit, vepronin si zgjatje e UDB-së. Ata nuk gjykonin mbi bazën e provave, por mbi urdhrin politik. Dëshmitarët e rremë, proces-verbalet e fabrikuara, akt-akuzat e paramenduara – këto ishin mjetet me të cilat fabrikohej “faji” i të pafajshmëve.
Në rastin tim, mungonin plotësisht elementet themelore të një procedure: nuk pata mbrojtës të pavarur, nuk u njoftova për provat që supozohej të ekzistonin kundër meje, nuk u pyeta në prani të avokatit. Çdo gjë ishte e paracaktuar. Vendimi i gjykatësit Budul, nuk ishte akt juridik, por një vulë mekanike e një makinerie represive.
Në Zenicë, njeriu nuk burgosej vetëm fizikisht; ai zhvishej nga dinjiteti. Gardianët të shikonin me sy përbuzës, sikur para tyre të mos kishte qenie njerëzore, por vetëm një numër i ngjitur mbi dosje. Një buzëqeshje, një lutje, një pyetje e thjeshtë – gjithçka shihej si provokim.
Kushtet ishin poshtëruese: qeli të lagështa, shtroje të pistë, ushqim i pakët dhe shpesh i prishur. Një gotë ujë të ngrohtë, mund të të merrej si privilegj. Orët e ajrimit në oborr ishin të rralla, ndërsa rrahjet e papritura nga rojat, ishin pjesë e përditshme e “disiplinës”!
Por poshtërimi më i madh nuk ishte as buka e thatë, as ftohtësia e mureve. Ishte mënyra se si të trajtonin si të padenjë për respekt, si të padukshëm. Të vrisnin çdo ndjesi njerëzore për të të bërë të ndiheshe askush. Dhe megjithatë në heshtje, çdo i burgosur ruante brenda vetes një grimcë krenarie, një bërthamë dinjiteti që nuk dorëzohej.
Unë e gjeta këtë forcë në ndërgjegjen time të pastër. Ata mund të më rrëmbenin lirinë, por nuk mund të më rrëmbenin bindjen se nuk kisha bërë asgjë të keqe. Dhe kjo më mbajti gjallë.
Nëse plagët e trupit shërohen, plagët e shpirtit mbeten. Burgimi pa faj ishte një torturë psikologjike e dyfishtë: trupi vuan, por shpirti copëtohet. Në Zenicë kjo torturë kishte forma të shumta:
Izolimi i gjatë: javë të tëra pa komunikim me askënd, përveç zërave të gardianëve.
Kërcënime të përhershme: “Do të të shkatërrojmë familjen, do të kalbesh këtu brenda”.
Nënçmim i pandërprerë: fyerje, tallje, shtyrje, përçmim publik.
Pasiguri e pafundme: askush nuk të thoshte se sa do të zgjasë paraburgimi, çfarë do të ndodhë nesër, çfarë plani kishte sistemi për ty.
Këto ishin plagë që nuk shiheshin, por linin gjurmë të thella. Shumë të burgosur thyheshin nga brenda, dorëzoheshin, firmosnin deklarata që nuk i besonin, për të fituar një çast lehtësimi.
Por unë vendosa të mos thyhesha. Rezistenca ime nuk ishte heroizëm i jashtëm, por një betejë e brendshme: të mos pranoja gënjeshtrën si të vërtetë, të mos e pranoja padrejtësinë si “normalitet”. Kjo ishte arma ime e vetme, mburoja ime shpirtërore.
Në burgun e Zenicës, mes mureve të lagështa dhe hekurave të ftohtë, fillova të kuptoja diçka që më parë nuk e kisha përfytyruar plotësisht: se drejtësia nuk është vetëm kategori juridike, por është vetë substanca e jetës njerëzore. Pa drejtësi, njeriu nuk është thjesht i pambrojtur; ai është i zhveshur nga vetë qenësia e tij.
Filozofët antikë, nga Platoni te Aristoteli, e kanë parë drejtësinë si themelin e qytetit dhe të shpirtit. Kant-i e quajti atë “kushtin e paqes së përjetshme”, ndërsa Camus thoshte se; rebelimi kundër padrejtësisë, është vetë prova e dinjitetit njerëzor.
Në qelinë time, këto nuk ishin më thënie të largëta, por realitet i gjallë: çdo ditë duhej të zgjidhja nëse do të mbetesha besnik ndaj së vërtetës sime, apo do të dorëzohesha para dhunës.
Liria, në këtë kontekst, nuk ishte më hapësira fizike e munguar, por një përmasë e brendshme. Aty ku ligji kishte rënë në duart e shovinizmit, aty ku gjykatat ishin kthyer në teatër të turpit, liria e vetme që më mbeti ishte liria e ndërgjegjes. Dhe kjo liri, sado e brishtë, ishte e pathyeshme.
Praktikat Totalitare : Burgu i Zenicës si Gulagu.
Ajo që ndodhte në Zenicë nuk ishte rastësi. Ishte pjesë e një logjike më të gjerë të regjimeve totalitare, të cilat e kanë përdorur burgun jo për të ndrequr fajtorin, por për të shkatërruar të pafajshmin.
Në Bashkimin Sovjetik, me miliona njerëz u dërguan në Gulag me akuza absurde, me akt-akuza të fabrikuara, me gjyqe që ishin parodi. Në Gjermaninë naziste, ligji u përdor për të legjitimuar Holokaustin dhe shfarosjen e popujve të tjerë.
Në Shqipërinë komuniste, burgjet dhe kampet e internimit u mbushën me intelektualë, klerikë, patriotë, të cilët u shpallën “armiq të popullit”, vetëm pse nuk përkulën kokën.
Zenica ishte hallka jugosllave e këtij zinxhiri. Të gjitha këto sisteme kishin një ngjashmëri të tmerrshme: ligji nuk ishte më mbrojtës i njeriut, por armë kundër tij. Gjyqtari nuk gjykonte, por firmoste; hetuesi nuk kërkonte të vërtetën, por prodhonte faje; burgu nuk shërbente për drejtësi, por për frikësim dhe nënshtrim.
Këto krahasime më bënin të kuptoja se vuajtja ime nuk ishte vetëm personale. Ajo ishte pjesë e një historie universale të padrejtësisë, ku individi bëhet viktimë për të mbijetuar pushteti.
Shumë vite më vonë, kur mendja ime kthehet te ato ditë të errëta, kuptoj se rrëfimi nuk është thjesht kujtim personal. Ai është thirrje për brezat e sotëm. Sepse padrejtësia, sado që duket e largët, ka gjithmonë mënyra të reja për t’u rikthyer.
Brezi i ri duhet të mësojë se liria dhe drejtësia nuk janë dhurata, por përgjegjësi që duhet mbrojtur çdo ditë. Ligji, për të qenë i vërtetë, duhet të jetë mbi politikën dhe mbi urrejtjen. Gjykatësit dhe juristët nuk duhet të jenë shërbëtorë të pushtetit, por mbrojtës të njeriut.
Mesazhi im është i thjeshtë: kujtoni Zenicën, kujtoni Gulagun, kujtoni Spaçin. Kujtoni çdo qeli ku njeriu u burgos për fjalën e lirë. Sepse kujtesa është mburoja më e fortë kundër përsëritjes së së keqes.
E unë me vite e vite bëj betejën në kërkim të së vërtetës, kundër akteve keqbërëse të atyre që duhet të ndajnë drejtësi dhe të flasin me mëndje dhe logjikë para se të sjellin vendime mizore dhe të krijojnë fate tragjike njerëzish!
Siç ishin ata gjykatës të sistemit komunist jugosllav të karierizmave dhe cinizmit të tyre me shpirt të ligë, e që akt-vendimet e tyre të thurura me intriga perfide me mjaft mjeshtëri nga specialist të nëntokasve kriminale të regjimit shovinist dhe antishqiptar, e që lidhen me fatin e njeriut dhe interes jetësore të tij apo të një populli ose të një kombi…! / Memorie.al
