Nga Shkëlqim Abazi
Pjesa e pesëdhjete tetë
S P A Ç I
Varri i të gjallëve
Tiranë, 2018
(Kujtime të miat dhe të të tjerëve)
Memorie.al / Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.
“O-ooo, ja Abas Ali, i grinë robërit e Allahut, në atë grykë u bë nami ato tri ditë”!
“Ç’ndodhi, o Mane”? – u interesova unë.
“Hataja, ‘re! U vajti thika në eshtër qyqarëve! U thanë dhe u mpakën nga vuajtjet, nga të pangrënët, nga puna me tre turne në miniera, pa, po t’i lidhnin pas shtyllave, për shkeljen më të vogël dhe t’i ndrynin ndër biruca. Aq iu ish mërzitur jeta, sa iu afroheshin telave dhe na lusnin t’i qëllonim! O-ooo, ja Abas Ali, sa duron i gjori njeri”!
“Nuk i shtive ndonjërit”?
“Qëlloja, por jo në mish. Jepja alarmin, gjersa i merrnin lidhur me hekura dhe i ndrynin në birucë”.
“Asnjëherë s’ke shtënë drejt”? – e cyti bashkëfshatari.
“O-ooo, ja Abas Ali! Një natë me shi dhe bubullima, kur isha ushtar i ri, në grykën e përroit, çau terrin një hije, ndali një moment pastaj hovi më tej. E kisha ndo nja dhjetë metra, por s’e pikasa dot, në ishte kafshë apo njeri. Hija zvarritej nën turrën e telave gjembaçë, teksa gjëmimet t’i shurdhonin veshët.
I shtira breshëri, më mirë të vdiste ai, se t’i zija unë vendin e tij! Pas alarmit, ia behu grupi i gatshëm, sepse neve s’na lejohej të zbrisnim nga karakolli dhe gjetën një mace, që kish dhënë shpirt në proshkë. E para dhe e fundit herë, që desh hyra në gjynah, po i qofsha falë Abas Ali Tomorit, që më ruajti nga mëkati”!
“Ç’të është fiksuar nga ditët e revoltës”? – iu riktheva temës.
“Momenti kur një djalë i ri, moshatar me mua, na u drejtua”:
“Vëllezër ushtarë, mos shtini në emër të Zotit! Ne s’jemi armiq, kemi prindër, motra, vëllezër, si ju dhe të tjerët! Ja, unë jam moshatar i juaj dhe duhej të isha ushtar si ju, por më arrestuan, pa vrarë e pa prerë njeri dhe më futën këtu, kam bërë tre vjet, më kanë ngelur edhe shtatë. Ne jemi fshatarë si ju dhe kërkojmë jetë më të mirë, për vete dhe për të tjerët! Mos ua vini veshin dënglave komuniste, që synojnë të na fusin në armiqësi me njëri-tjetrin, sepse e duan popullin skllav, që të mbretërojnë të qetë! Ju ftojmë të bashkohemi, t’i rrëzojmë uzurpatorët dhe të shpëtojmë popullin, nga gërbula socialiste! Të jetojmë në paqe, si gjithë bota demokratike…”!
“O-ooo, ja Abas Ali, sa bukur fliste ai djalë! Por ne ishim shushatur nga frika dhe trullosur nga politika. Ama, kur përmendi Zotin, më hynë dridhmat nga emocionet dhe shtiva në ajër, dhashë alarmin, me shpresë se do na ndërronin. Dhe vërtetë nuk zgjati, pas pesë minutash, sollën policët nga Rrësheni dhe neve na kaluan matanë përroit, në skalionin e dytë. Me ç’dukej, s’kishin besim dhe nga ai çast, e ndoqëm ngjarjen, nga kodra përballë”.
“Po më pas”?
“Ja Abas Ali, ngrimë si të na kish zënë përdheci! Pale kur në lugun e Spaçit, ushtuan parullat që sot i brohorasin gjithë shqiptarët: “Ja vdekje, ja liri”! “E duam Shqipërinë, në Helsinki”! “Poshtë komunizmi”! “Rroftë Shqipëria e lire”! “Ne s’jemi armiq, po jemi martirë”!, “Nuk punojmë miniera as sot, as mot|”!, “Juve jeni katilë, i keni lyer duart me gjakun tonë”! Do t’i ndërrojmë vendet, sepse po u ngushtohet rrethi”! etj., etj.
Të gjithë i mundoi dilema: ‘Pa diskutim, këta burra i motivon një shtysë e fortë që sfidojnë shtetin edhe këtu ku një fije i ndan nga vdekja e sigurt! Ç’guxim kanë të reagojnë dhe të kërkojnë të drejta, për vete dhe për popullin…”?! të paktën kështu arsyetoja unë qyqari, i ardhur nga zonat periferike.
“Po të tjerët, kësisoj mendonin”? – e ndërpreu bashkëfshatari.
“S’di ç’të të them për të tjerët? Sepse kishim frikë t’i hapeshim shokut, ama jam i bindur, se të gjithë bluanin ndër vete: ‘Këta shohin nga hurgu, më larg se ne fshatarët injorantë dhe dinë ku e ku më shumë! S’i mund t’u rrezikoka njeriu pa bindjen, se diç të mirë do lësh pas’?! E pohoj me plot gojën, se nga ajo ditë, propaganda e shfrenuar e drejtuesve, s’ngjiti më, paçka se për forcë zakoni, vijonim të shërbenim në të njëjtët karakollë, në mentalitetin tonë diç u thye dhe s’u ndjemë të sigurt, si më parë…”!
Mbasi mora mesazhin që desha, e ndërpreva:
“E njeh Mersin Bardhylin”?
“Kë ore, atë enveristin e qelbur nga Uznova, që mallkonte Zotin dhe Abas Aliun?! Kur më shpunë atje, e gjeta në vit të dytë, po s’u bëmë dot shokë sepse, ishte mizor dhe donte ta çonte gjakun në gju…”, e mbylli rrëfimin ai!
Vazhdoi batërdia
Qëllonin nga shumë drejtime, sidomos nga karakollët nën godinën e komandës, ku qitnin nga lart-poshtë dhe nga dy anësorët, njëri mbi portën kryesore dhe tjetri pas klinikës së Met Karakashit, nga ku shtinin prirët. Breshëritë e pareshtura, e bënë trokë bezen e flamurit, po lavdi Zotit, pa viktima, plumbat ndeshnin paretet e betonta dhe ktheheshin rikoshetë.
Teksa predhat gjurmëlënëse e ndezën qiellin flakë, nën lumenjtë e dritës kuq-e-verdhë, mund të shquaje konturet e kodrave dhe trungjet e pemëve skeletike. Nga karakollët përreth dhe nga llogoret përkarshi, bataretë alternonin njëra-tjetrën, duke u shndërruar ne kakofoni krismash”.
“Do vriteni, zini dhomat dhe këndet e mbrojtura”!
“Askush s’e mori vesh nga erdhi ky urdhër, po rendën si me komandë nëpër dhoma, apo zbritën teposhtë shkallëve, për të zënë ndonjë zgëqe në katet e tjerë.
“Ç’më sorollatesh kështu-zë, or t’u mbylltë e mendjes? Do të ma hash nashtithi në fund, bre”! – m’u ngërdhesh Xhelal beu, nga shesh pushimi i katit të dytë.
“Po ku je bre Xhelal bej, se na thave syrin”! – ia ktheva me të qeshuri – “Xhelalin e ke në ballin e luftës, po ti ç’kërkon këtu bre”? – më çokij mbi krye dhe shtoi: -“ Mos m’u zgërdhi kokë-ë, po mblidhi dhitë dhe mbulohu nën batanije, se edhe pak të ka mbetur”!
Terri nxit procese psikike të çuditshëm, mbase stimulon unin, që i bë trima, edhe frikacakët!
Pas ca minutash krismat u harruan dhe sheshi u popullua, të tjerët zaptuan ballkonet e pallatit, ndërsa mbi tarracën e dusheve, oratorët ndërronin njëri-tjetrin duke ftuar bashkëvuajtësit të tregonin tolerancë, madje edhe ndaj spiunëve.
Pranë pirgut të dheut, ku zuri fill revolta, më kapi syri disa persona që po kacafyteshin.
“Ala tuj spiunu cepave, o hafije i çelbun”! i kudogjenduri Shuaip Ibrahimi, kërcënonte dikë, teksa të tjerët e grushtonin në grup.
“Po shkul dërrasat, për me ushqye zjarrin!” – u ndje ankesa qaramane e Hilmi Freskinës. M’u bë qejfi për mësimin e “moralit”, që po i jepnin këtij imorali.
“Poshtë komunizmi”! shpërtheu spiuni që pas dyzet e tetë orësh, s’do linte grup, pa i dalë dëshmitar. Braktisa ekspeditën ndëshkimore dhe iu avita zjarrit, që vijonte ta ushqente Fatmir Llagami, mbytur në djersë. Ndonëse nata ishte e ngrohtë, gjuhët përpinin qiellin, si flakadan olimpik.
“Komiteti ka caktuar dy veta të grumbullojnë dru dhe mua ta mbaj gjallë”, – më tha Fatmiri.
“Edhe Hilmiun”!? – e ndërpreva me kast.
“Vari torbën spiunit”! – Qemal Demiri, hodhi kazmën me të cilën po shqyente stendën e emulacionit, fshiu djersët, i shkundi bulëzat mbi flakë dhe vijoi: – “Ruhu nga hafijet or mik, se edhe pak të ka mbetur”!
Si s’mori përgjigje, shtoi: – “Na lipset sinjal për desantët, që mund të zbarkojnë nga ajri”!
Natyrisht shpresa rezultoi false, por në kushte burgu, ku çdo ëndërr merrte jetë, pse mos të besohej edhe kjo sajesë, që fundja ia vlente për ngritur moralin!
Në të feksur, kampi sikur u qetësua, kurse jashtë gjerdheve, vazhdonin poteren makinat ushtarake, që gulçonin si kuaj teknefesë, në të përpjetat e Gurth Spaçit.
U shtriva, por gjumi kish fuguar në zgripet e harresës. I trallisur nga ndeshja me një mon kuçedrash dhe bajlozë, ku më mësynë njëherësh të gjithë pjellat e ferrit, dikush më hodhi gjermankat në duar, tjetra hallkat e kuajve në këmbë, e treta më shtrëngoi fytin me një litar të shkumuar e sapun, unë mundohesha t’iu dilja duarsh.
“Shpëtomë, o Zot”! – Më mbuluan djersët.
Një djall i bardhë, ndjekur nga dy të zinj, u shkëputën nga tufa dhe zunë vend te një tavolinë me beze të kuqe, teksa u vigjilonte mbi krye Enveri, shëmbëlltyrat mjekra kërleshur të teoricienëve marksistë, i qyrnin nga sfondi i një pllakati gjigant.
“Dënoheni me varje”! – ulëriu Enveri.
“Me varje në litar! Me varje në litar”! gjëmuan teoricienët marksistë. “Urra! Rroftë drejtësia popullore! Urra”! shpërthyen djajtë e dalldisur në sallë.
Teksa përpëlitesha nën pranga, krye djalli me flokë të bardhë, kostum të bardhë, këmishë të bardhë dhe kollare bezhë, tundte një fletë të bardhë në duart e bardha.
“U-a-a, Faik Minarolli”! – bardhësia e marrtë e kryetarit të gjyqit, më lëbyri sytë.
“I pandehuri desh të përmbyste pushtetin popullor, me revoltë të dhunshme”!
Bardhësia më qorrollisi, mbrojta fytyrën me shputë.
“Ruhu djallit bir, sepse s’është përherë i zi”, më çuçuriti gjyshja. Zëri më i ëmbël në botë, vijoi: “Ai ndryshon trajtë sipas rastit dhe rrethanave. Herë fshihet nën lëkurën e vajzave lozonjare, herë në të djemve gagarel, por shpesh transformohet në zyrtar hijerëndë, në sekretar byroje, në prostitutë rrugësh, në hajdut ordiner, ne polic me hekura dhe kamxhik, ama më shpesh në gjykatës këmishë bardhë dhe i jakë kollarisur”!
“Dënohesh me vdekje”! – Faiku këmishë bardhë dhe jakë kollarisur, pipëtinte bardhësi verbuese. “Të lumtë, vareni”, urdhëroi Enveri.
“Në litar! Në litar”! gjëmuan teoricienë marksistë.
“Urra! Rroftë drejtësia popullore! Urra”, shpërthyen djajtë e dalldisur në sallë. Kemi folur përçart, sepse Fiqiriu u detyrua të më ulërinte rrëzë veshit: Lëri heroizmat dhe shih mos të ka mbetur ndonjë krodhë bukë”!
“Ç’deshe Fiqo”? – ia ktheva përgjumësh.
“Bukë, me ç’duket, do na dënojnë me uri dhe me etje”!
“E prenë ujin”? – bucela e Ramës, ish nën shtrat, mbi sergjen renditeshin pagurët dhe trasta e bukës.
“Këta do na presin kokën, jo më ujin”! – përkëdheli Tartin shtriqur përfund shtratit. – “Hajt bir, mjaft luftove tërë natën”! – dhe m’u kthye; – “Ëh ore, gjete ndonjë kothere”?
I zgjata krodhën që më zuri dora. Ai e ndau në kafshita dhe po ushqente qenin.
“Ngopu vetë, po ngeli, jepi Tartit” – i sugjerova.
“Ky është pa gojë or mik, pa ne do zgjidhemi një farë soj”!
Lidhja rob-kafshë, ka lindur me zanafillën e njerëzimit dhe u forcua gjatë mijëvjeçarëve. Por komunizmi e ktheu së prapthi, teksa shtazën e zbuti nëpërmjet urisë, robin e kafshëroi me të njëjtën metodë. Prodhoi kësisoj njeriun e ri, kafshën lejfeniste, që urrente të ngjashmin, ngaqë s’i përkisnin një kaste, s’kishin pikëpamje të njëjta, apo intelekt të barabartë.
Në të kundërt, ku haste rezistencë, përdori dhunën në të gjitha format, që nga linçimet psikike dhe fizike, gjer te veçimi nëpër qeli me muaj dhe me vite. Këtë që sapo shkrova, e vërteton batërdia e luftës klasore.
Shumë fatzinj e paguan herezinë me jetë, disa u gjymtuan mendërisht dhe fizikisht, në mënyrë të pakthyeshme, u vetë asgjësuan apo, përfunduan në pavijonet psikiatrike, sa sot enden pa derman spital më spital. Më të përgjegjshmit u akomoduan, me kushtet që u taksën dhe u rrekën të gjenin forma e mjete, për ta përballur vetminë me sa më pak dëm.
Dikush imponoi maksimumin e durimit, me një fjalë u dyzua në rol negativ e pozitiv dhe dialogoi me veten, një tjetër shtynte kohën duke sajuar figura imagjinare, të tjerë ende shpiknin aleatë një insekt, një shpend, një kafshë, apo një bimë.
Kësisoj lindi bashkëjetesa, mes të dënuarve dhe insekteve, shpendëve, kafshëve, bimëve, si një domosdoshmëri që u përsos me kohën. Protagonistët e kësaj simbioze, shtinë dashurinë e munguar tek njeri-tjetri, duke shmangur disi vetminë dhe harresën.
Në një kapitull më herët, e kam cekur këtë temë, kam përmendur aleatët që mund ishin kafshë, shpendë apo reptilë, që nga dallëndyshja e Burrelit, “Bilku” krahë thyer i Shtyllasit, kali çalaman i Thumanës, pulëbardha e Skrofotinës, gjer te “Tarti” i Spaçit, ku ndala më gjatë, për faktin se është gdhendur në memoriet e politikanëve, si qeni unik në botë, i ekzekutuar antikomunist. Të tillë besoj, do ta regjistrojnë edhe analet e historisë.
Por, veç Tartit, në Spaç patëm edhe tre miq fisnik dhe një tufë pëllumbash, që ndonëse jo aq të famshëm, gjithsesi s’mund t’i harrojmë, sepse me ta vrisnim kohën. I pari ishte qeni plak, “Baliku” apo “Llesh bardhi”, i dyti “Kuqua”, një kalë gërdallë, që i numëroheshin brinjët nën lëkurë dhe “Pisi-pisi”, apo mica e Tefës.
“Llesh-bardhi”, i Bajramit
Në fakt, Llesh quanin një prej pesëmbëdhjetë apo njëzet zjarrmëtarëve të lirë, që si gjithë mirditorëve, s’ia mësuam dot mbiemrin, por e veçonim nga tufa e Lleshëve, për shkak të tipareve. Ai dallonte nga koka komplet e thinjur dhe nga qimja e mjekrës, një gisht, sa të thoshe se e kish mbuluar pahu i mullirit blojës, kurse gacat e syve, i ndrisnin mes masës bardhoshe, si topth dëbore.
Një ditë dimri, Lad Shenën e shtrëngoi nevoja. U nda nga grupi dhe shkoi të derdhte ujët pas një gëmushe, mbi grykën e minierës. Prej brendësisë, iu ngërdhesh një bishë e bardhë në gri, që e trembi dhe bëri te kthehej. Pas dilemës triumfoi kurioziteti, i nguli sytë dhe u bind se kish para një qen ngordhalaq dhe të rraskapitur. Nxori një krodhë nga xhepi i peliçes dhe ia hodhi, kafsha e mjerë i nguli dhëmbët e zverdhur dhe e kullufiti njëherësh.
Të nesërmen u rikthye enkas te gëmusha dhe e gjeti në të njëjtin pozicion. U bind përfundimisht, se o kish ngecur në lak, o ishte i plagosur. Krodha e bukës ra ca metër më larg, qeni u zvarrit duke gulçuar dhe e gëlltiti i babëzitur. Pra diç tjetër e mundonte.
I thirri patriotit, vetë Bajram Dervishit, që sa e pa dhëmbë skërmitur dhe sytë plot sklepa, iu shkreh:
“Ç’e ke këtë zgjebarak, që i ngjet qenit të tufës nga koka dhe nga shtati, skiles”! – u tall Bamka.
“Duket s’i njohke fare qentë”! – ia pati Ladi.
“Vëllaçko, unë jam rritur me ta dhe i njoh mirë! Këtij qorri dhëmbë-zverdhur, i ka rënë lëkura copë, si të ketë zgjeben”! – kur i ofroi krodhën qeni, ia rrëmbeu çakthi. – “U-ah, s’qenka aq i mbaruar sa duket”! – u tërhoq Bamka i habitur.
Pas katër-pesë ditësh, kafsha e mori veten, braktisi gëmushën dhe i ndoqi miqtë e rinj, gjer të hyrja e minierës. Më pas s’priste ta vizitonin në strofkë, por iu tundte bishtin, priste t’i hidhnin krodhën, i ngulte dhëmbët e krimbur dhe i shoqëronte sërish, gjer te gryka e galerisë.
Si ra në ushqim, iu mbush shtati, i ndriti qimja dhe mori një bardhësi llapëtitëse, bash si topi i dëborës. Tashmë iu pastruan sklepat dhe i ndrisnin sytë mes kokës leshatake, si të Llesh zjarrmëtarit, me të cilin ngjiste si fotokopje e një identikiti.
Ladi e thirri “Balik”, po ai s’reagoi, mbase ishte tepër plak, për t’u ambientuar me emrin e ri. Kur Bajrami e ndolli: “na-na, lesh bardh”, qeni tundi bishtin dhe iu vu pas.
Qysh nga ajo ditë, Bamka për gallatë, e quajti “Llesh-bardhi”.
S’kaloi shumë dhe “Llesh-bardhi” u miqësua me të gjithë. Priste t’i hidhnim kotheren, na fërkohej pas gjunjëve, por sa mbyllte “adetin”, largohej hijerëndë në strofkën e vet, nga s’denjonte të dilte, edhe po të vikatje me orë.
Kur e mësuam se zjarrmëtari e kish mbiemrin “Kryeziu”, llagap që s’përkonte me pamjen e tij dhe as me të qenit, ne vijuam ta quanim “Llesh-bardhi”.
Por një ditë “Llesh-bardhi” na braktisi, s’u mor vesh a e vranë ushtarët në tentativë arratisjeje jashtë rrethimit, apo iu rikthye zanatit të vjetër: përleshjes me bishat në male?!
“Kuqua”, gërdallë
Kalin e braktisur nga ndonjë kooperativë, komanda e përdori për transportin e ushqimeve dhe të bukës, nga furra qendrore në pikat e ndërmjetme përgjatë rrethimit, por e braktisën ngaqë mungonte baza ushqimore. “Kuqua” ishte i vjetër dhe i dobët, sa pengohej këmbët e veta, mbi kurriz i numëroheshin eshtrat, bash si skelet didaktik!
Ndonëse çupiste dhjetëra hektarë brenda rrethimit të minierave, s’vuri mish ndonjëherë, sepse dimrit në Gurth-Spaç, s’gjeje fije bari, për shkak të borës dhe ngricave. Kësisoj “Kuqua” mbeti kafsha e vetme, që zotëronte territorin e tërë asaj sipërfaqeje.
Mbas “tradhtisë” së “Llesh-bardhit”, Ladi u afeksionua pas “Kuqos”, i hidhte ndonjë kore buke kur gjente, i mblidhte bar në mezhda kur kishte, ndërsa në acarin dimëror “vidhte” kashtën nga jatakët dhe ia jepte gërdallës. Falë kujdesit, “Kuqua” e mori veten, i ndriti qimja dhe nisi të hidhte vickla. Paskëtaj ia kriste vrapit nga zona e dytë, te porta ndërlidhëse, tri herë në njëzet e katër orë, hante zahirenë që i hidhnin dhe kthehej sërish, të qëmtonte me gojën e vet.
Me të parë Ladin, linte kullotën dhe rendte trokthi, e nuhaste dhe luante kryet poshtë e lart si t’i shprehej në një gjuhë, që e kuptonin vetëm ata të dy. Meqë kish kohë pa samar, e humbi nocionin peshë, ama para Ladit, bëhej urë gjersa i hidhej mbi shpinë dhe rendte për qejf, nga kalvari krye shtufit, në zonën e dytë, apo anasjelltas.
Por një herë e tradhtoi, sa desh i hëngri kokën! S’di në ia dha truri apo e pickoi zegali, mori një revan të çmendur në të tatëpjetën e zonës së parë dhe vijoi drejt portës kryesore. Ladi e pikasi rrezikun, kur duhej të merrte kthesën e monopatit, rreth dhjetë metër larg karakollit, po kali s’e rreshti vrapin, madje edhe kur klithi ushtari: “Ndal se do qëlloj! e shtoi shpejtësinë. Krisi pushka dhe Ladi u hodh ruku-për duku nga shpina e kalit, përfundoi në pluhur me këmbë të ndrydhur po lavdi Zotit, i shpëtoi plumbit! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
