Nga Reshat Kripa
Pjesa e pesëmbëdhjetë
-“Njerëzit që kurrë nuk e kanë njohur diktaturën dhe tiraninë, e kanë të lehtë të jepen pas retorikës për lirinë, duke harruar fare realitetin e thjeshtë e të tmerrshëm, të shtypjes së njëmendtë atje ku ekziston përnjëmend”.-
Giovani Sartori: “Edhe njëherë për teorinë e demokracisë”.
Memorie.al/ Robert Krasta, e kishte bërë zakon që në çdo përvjetor të prindërve, të shkonte në varreza dhe të vendoste një tufë me lule, mbi varrin e tyre. Vështronte fotografinë e stamposur në porcelan dhe fillonte bisedën me ta. Këtë zakon, kishte kohë që e kishte bërë. Biseda sikur i qetësonte shpirtin. U tregonte për gjithçka kishte ndodhur në familje. Ndonjëherë, kur gjente vështirësi në ndonjë gjë, u kërkonte ndihmë atyre dhe i dukej sikur ata i përgjigjeshin. Ndoshta kjo, mund të ishte ndonjë hamendje e tij, megjithatë ai e besonte.
Më në fund, pas dhjetë vjetësh, tre muajsh dhe dymbëdhjetë ditësh, erdhi dita e lirimit për Agron Canajn. Ishte dënuar dymbëdhjetë vjet. Ato që kishte fituar nga puna, bënë që të lirohej përpara plotësimit të vuajtjes së dënimit. Atë ditë, e kishin lajmëruar të mos dilte në punë. Po priste ta lajmëronin për të dalë. Priste dhe kujtonte. Kujtonte dhjetë vitet e kaluar në burg.
Kujtonte kampin e parë, Spaçin. Dy vjet para se të shkonte ai, atje kishte ndodhur një revoltë e madhe. Për herë të parë në historinë e kampeve të punës së detyruar, ishte ngritur flamuri pa yllin e komunizmit. Ai kishte valuar për tre ditë. Por egërsia e autoriteteve, e kishte shtypur me dhunë këtë revoltë. Katër djem të rinj ishin pushkatuar dhe dhjetëra të tjerë kishin marrë dënime të rënda.
Së bashku me të, në kamp kishin sjellë edhe Yllin, Gazmendin dhe Përparimin. Gjergjin e kishin dërguar në burgun e Burrelit. Agroni u mundua të afrohej me ta, por ata i qëndruan shumë ftohtë. Nuk mund të harronin se ai ishte bërë shkaktar i dënimit të tyre. Këtë gjë nuk mundi ta thyente edhe fatkeqësia familjare, që i kishte ndodhur Agronit.
Një ditë ndodhi një fatkeqësi. U shemb galeria dhe zuri nën vete tre të burgosur. Midis tyre ishte edhe Përparimi. Agroni e ndjeu thellë humbjen e shokut. I dukej sikur ishte ai shkaktar i asaj vdekje.
I vetmi që shoqërohej me të, ishte Besimi. Ai ishte një i burgosur i vjetër. Po paguante për veprimtarinë e të atit që kishte qenë komandant çete nacionaliste dhe që ishte arratisur jashtë shtetit në vitin 1944. Besimi i kishte dëgjuar fjalët e përhapura për Agronin, megjithatë një zë i brendshëm i thoshte, se ai nuk duhej të ishte spiun si disa të tjerë që ndesheshin çdo ditë në atë mjedis. Për këtë arsye, ndërhyri disa herë te shokët e tij për t’i afruar me Agronin, por çdo gjë shkoi kot. Ata nuk u tërhoqën që nuk u tërhoqën.
Agroni ishte nga të paktët që nuk kishte asnjë ndihmë. Në shtëpi kishte vetëm një nënë plakë, me një pension të zakonshëm, që nuk i dilte as për vete. Përveç kësaj, ishte edhe e sëmurë nga tensioni i lartë i gjakut. Vëllai e kishte braktisur. Ndonjëherë, ndante diçka me të Besimi, kur i vinte ndonjë ushqim nga familja. Për këtë, Agroni i ishte shumë mirënjohës.
Në atë kamp kishte qëndruar pesë vjet, kur ndodhën trazira të tjera. Një djalë i ri, një demokrat i vërtetë, së bashku me dy gazetarë u dënuan me pushkatim, vetëm e vetëm sepse kishin guxuar t’i shkruanin letër diktatorit. Përsëri ri dënime të tjera. Agronin nuk e ri dënuan, por e çuan në burgun e Burrelit.
Atje midis të tjerëve gjeti Gjergjin. Iu afrua, i foli dhe deshi të bisedonte me të, por ai i ktheu kurrizin. U mundua të shpjegohej. Ai nuk pranoi. Agroni u tërhoq i heshtur në qoshkun ku kishte dyshekun e tij. Edhe shokët e tjerë të dhomës, duke dëgjuar rrëfimin e Gjergjit, i qëndruan ftohtë. Vetëm Besimi, me të cilin kishin ardhur bashkë nga kampi i Spaçit, i bëri shoqëri dhe i tha:
– Mos u mërzit! Ditët do të kalojnë dhe e vërteta do të dalë në shesh.
Kështu, Agronit i duhej që, vetmisë së madhe të burgut, t’i shtohej edhe ndarja nga shokët e vuajtjes.
Pas dy vjetësh të tjerë, e transferuan në kampin e Qafës së Barit. Edhe atje ndodhi një revoltë. Si për çudi revoltat e ndiqnin në çdo kamp që shkonte. Ato ishin bërë motoja e ditës për të burgosurit. U pushkatuan tre djem të rinj dhe përsëri ri dënime të tjera.
Në kamp, gjeti Yllin, që e kishin sjellë nga Spaçi. Për më tepër e caktuan në skuadrën ku ishte ai. Ishin dhjetë vetë. Detyrimisht do të kishin kontakt me njëri-tjetrin. Megjithatë Ylli vazhdonte t’i qëndronte ftohtë. Një ditë Agroni e ndaloi dhe i tha:
– Ylli, dua të bisedoj me ty.
– E çfarë mund të bisedojmë tani, që çdo gjë ka marrë fund.
– Kam një brengë të rëndë në ndërgjegje. Ajo po më vret. Kam nëntë vjet që po torturohem prej saj. Pothuajse çdo mbrëmje më shfaqet Stefani. Mundohem ta largoj nga mendja, por ai nuk më shqitet. Po ashtu edhe ti me Gjergjin, Gazin dhe Përparimin. Ju më akuzoni mua. Është e vërtetë. Por a mund ta merrni me mend se në çfarë rrethana isha që bëra një veprim të tillë?
– Agron, leri këto filozofira. Ajo që u bë nuk ç’bëhet më.
– Jo, dua të ta them. Nuk e mbaj më dot të fshehtë, megjithëse është shumë e rëndë.
– Më mirë mbaje për vete, ashtu si deri tani. Ndoshta ne mund të na i kthesh mendjen, po Stefanit a mundesh?
U largua duke i kthyer shpinën.
Kështu, i vetmuar dhe i ndarë nga një pjesë e të burgosurve, Agroni, duke mbajtur mbi shpatullat e tij peshën e tradhtisë dhe pabesisë, kaloi dhjetë vite burg, deri sa erdhi dita e lirimit. Agroni e ndjeu veten të lirë, pa patur pas shpine as roje, as policë. Tani mund të merrte frymë lirisht.
Ndjeu një ngashërim që i pushtoi shpirtin. Para syve iu shfaqën Lumtua dhe Irida. Diçka i theri në zemër. Ato nuk do t’i gjente në shtëpi. Atje ishte vetëm një plakë qyqe që kishte mundur të jetonte vetëm, në sajë të premtimit që i kishte bërë të birit. Ditën që kishte përfunduar gjyqi, bashkë me mandatën, ajo i kishte thënë:
– Nuk do të vdes, deri sa të dalësh ti.
Premtimin e kishte mbajtur. Kishte jetuar njëlloj si ai, e vetmuar dhe e ndarë nga e gjithë bota. Një aksident i kishte ndodhur para shtatë vitesh. Një i dehur e kishte përplasur me makinë. Plagët e tjera i ishin mbyllur nënë Gjylos, por njëra nga këmbët i kishte mbetur pothuajse e paralizuar. Lëvizte me shumë vështirësi me ndihmën e një bastuni. Për më tepër, nuk ishte në gjendje të shkonte të takonte të birin.
Qyteti i tyre me kampet, ku ishte syrgjynosur i biri, ishin shumë larg dhe ajo nuk udhëtonte dot me kamionë të rastit. I shkruante vazhdimisht letra, për të mos e lënë të vetmuar. Edhe ai i kthente përgjigje një herë në muaj, ashtu siç ishte rregulli i burgut. Të dy nuk kishin kujt t’i shkruanin tjetër. Ndonjëherë, kur i tepronte, ajo i postonte edhe ndonjë lekë. Kështu kaluan ato vite.
Agroni mbërriti vonë në qytetin e tij. Kishte ndërruar disa kamionë deri sa arriti. Në atë kohë ora e qytetit tingëlloi dymbëdhjetë herë. Ishte mesnatë. Rrugët ishin të shkreta. Tek-tuk shihej ndonjë polic, që kishte shërbimin ose ndonjë i vonuar, që kthehej në shtëpi. Të ëmën, disa muaj pas dënimit të tij, e kishin nxjerrë nga apartamenti, me pretekstin se ajo ishte e vetme dhe apartamenti ishte i madh. E kishin dërguar në një dhomë, që dikur shërbente si ambulancë lagjeje, në rrethinat të qytetit. Ai kishte adresën, por nuk e përcaktonte dot godinën. Dhoma ndodhej në katin e parë të një pallati tre katësh.
Ndërkohë aty po kalonte një burrë i moshuar. Agroni i foli:
– Më falni, a mund të më thoni se ku banon Gjylo Canaj?
Burri ndaloi dhe po vështronte me vëmendje.
– E ç’ju duhet e ngrata plakë? Lëreni në hallin që e ka zënë dhe mos e shqetësoni në këtë orë të natës. Kush jeni ju që e kërkoni në këtë orë?
– Jam i biri. Vij nga larg, nga një botë tjetër.
– Agroni? Po ti mirëserdhe more bir! Eja shkojmë në shtëpi që të gëzosh të shkretën plakë.
– Po ju kush jeni që na njihkeni kaq mirë?
– Jam Syrjau, miku i babait tuaj.
Agronit iu kujtua se kishte qenë pikërisht ky Syrjau, që kishte sjellë trupat e pajetë të të atit dhe Sabriut për t’i varrosur në varrezat e qytetit.
– Po ku keni qenë në këtë orë të vonë? – e pyeti Agroni
– Isha në një vaki. Ka vdekur një shoku im i burgut. Por nuk qëndroja dot më shumë. Nesër do të vete që me mëngjes për ta varrosur. Edhe unë e kam shtëpinë këtu afër. Eja të shkojmë tani, pa kemi kohë të bëjmë muhabet.
U nisën dhe pas pak mbërritën te shtëpia. Syrjau trokiti në portë dhe vuri prapa vetes Agronin.
– Qëndro këtu. Nuk është mirë të të shohë nëna ashtu papritur. Duhet përgatitur.
Një zhurmë hapash u ndie nga brenda.
– Kush është?
– Hape, jam unë Syrjau.
Por nëna e ndjeu. Ia ndjeu zemra.
– Bir, ti je?
– Po nënë, unë.
Porta u hap dhe të dy ranë në krahët e njëri-tjetrit. Lotët ishin preludi i këtij takimi. Kishin kaq vite pa u parë dhe tani nuk ndaheshin dot. Shtatë vjet pa u takuar, si dikur kur shqiptarët shkonin ushtar në Jemen dhe shumica nuk ktheheshin më. Por Agroni kishte patur fatin që të ishte një nga ushtarët e paktë, që ishte kthyer në gjirin e nënës plakë.
– Eja të mbyllim portën, – foli Syrjau.
U futën në dhomën e vetme me derën drejt e në rrugë. Në një cep kishte një aneks që shërbente si banjo. Syrjau, si ndenji edhe pak, e kuptoi se duhej të shkonte. Përshëndeti dhe u largua.
– Erdhe bir më në fund, erdhe, – foli nënë Gjyla. – Unë e mbajta fjalën. Të thashë se do të pres dhe të prita. Tani edhe sikur të vdes, nuk më vjen keq.
Agroni hodhi vështrimin në murin përballë. Një fotografi e madhe e familjes qëndronte atje. Ishin të tre, Agroni, Lumtua dhe Irida. Vuri kokën midis dy duarve dhe filloi të qajë. Sa do të dëshironte t’i kishte edhe ato në këtë çast.
-Qaj bir, qaj! Lotët të lehtësojnë. Ndoshta nuk i prekim. Ndoshta nuk i shohim, por ato janë me ne. Kanë fluturuar në qiell për të na mbrojtur.
Agroni ngriti kokën dhe po vështronte të ëmën. Ajo, intelektualja e shquar, një nga mësueset e para të vendit, gruaja e një ushtaraku të njohur, ishte shndërruar në një plakë kërcure. Ku kishte shkuar bukuria e asaj fytyre? Vështroi nga faqja tjetër e murit. Një fotografi e të atit me të ëmën qëndronte atje. Kishin dalë vitin që ishin martuar. Dukeshin një çift i lumtur.
Tërë atë natë nuk mbyllën sy. Qëndruan duke biseduar me njëri-tjetrin dhe biseda e tyre nuk kishte të sosur.
– Si ndodhi aksidenti, nënë.
– Po ecja në anë të rrugës kur erdhi makina dhe më përplasi. Thanë se shoferi kishte qenë i dehur. Por unë nuk e besoj. Për mua ai kishte marrë urdhër për ta bërë atë veprim. Mendova se kaq e kisha. Por jo. Megjithatë mbeta sakate për tërë jetën.
Agroni hodhi edhe një herë vështrimin nga fotografitë.
– Po ajo si ndodhi? – pyeti.
– Çfarë bir?
– Ajo, tragjedia. Si u fikën të dyja njëra pas tjetrës?
Nënë Gjyla u mendua para se të përgjigjej. I biri kishte vetëm disa orë që ishte kthyer dhe nuk donte ta shqetësonte me kujtime të hidhura. Por ai ngulte këmbë. Ndaj duhej t’ia thoshte ato që dinte.
– Çdo gjë nisi natën e zezë, kur erdhën të takuan ty në qelitë e Sigurimit, – filloi ajo. – Irida u kthye e shpërfytyruar. Takimi me ty e kishte tronditur. E vizitoi doktor Sotiri. Vendosi ta shtronte në psikiatri. Lumtua i qëndronte te koka, por duhej të fillonte punë, përndryshe do ta pushonin. Pas disa ditësh erdhi lajmi i zi se ishte hedhur nga ballkoni i katit të tretë. E varrosëm siç e meritonte. Mori pjesë pothuajse i gjithë qyteti. Të gjithëve u erdhi keq për atë humbje.
Natën kur u mbushën të dyzetat e vajzës, Lumtua më solli një letër. Më tha se ishte për ty, kur të dilje nga burgu. I thashë, përse ma jepte mua, kur ajo do jetonte vetë. “Jo, – më tha, – jepja ti, se ti do të jetosh” dhe iku duke më uruar natën e mirë. Në mëngjes prisja që të ngrihej për të shkuar në shkollë, por më kot. Shkova në dhomë. E gjeta të shtrirë në shtrat pa jetë. Ishte veshur me fustanin e zi që e kishte blerë me rastin e vdekjes së vajzës. Pranë saj, mbi komodinë, ishte një shishe helmi bosh. Nuk e di se ku e kishte gjetur. Dukej si një engjëll në gjumë.
Plaka u ngrit, hapi një komodinë, nxori një letër dhe me duart që i dridheshin ia dha Agronit. Ai e mori. I dukej sikur letra i digjte dorën. Më në fund mundi ta hapte dhe lexoi:
“I dashur Agron!
Në çastin që po të shkruaj këto radhë, jam bërë gati të pi lëngun vdekjeprurës. Në çastin e fundit të jetës time, dua të të tregoj shkakun e një veprimi të tillë. Çdo gjë filloi natën kur na çuan në Sigurim. Ngjarja nuk mbaroi pasi të larguan ty. Akti tjetër i saj u krye pasi na hoqën nga ajo birucë. Ne u bëmë pre e akteve epshore të atyre dy banditëve. Kur ikëm prej asaj skëterrë, vajza ishte çmendur, ndërsa unë si një grua mëkatare.
Iridën e shtruam në spitalin Psikiatrik. Me gjithë kujdesin e doktor Sotirit dhe mjekëve të tjerë, vajza sa vinte dhe përkeqësohej. I vetmi emër që përmendte ishte ai yti”. E kanë rrëmbyer harpiet,- thoshte,- unë do të fluturoj te babi” dhe ashtu bëri. Një ditë fluturoi nga ballkoni.
Pas disa javësh kuptova se kisha mbetur shtatzënë. Në bark kisha fëmijën e një kriminelit. Si do të dilja para njerëzve? A do të kisha kurajo të të shikoja ty në sy? Vendosa t’i jap fund jetës. Kjo është e vetmja zgjidhje që më ka mbetur. Më fal Agron: Më fal për sa të kam shkruar në këtë letër. Të përqafoj përjetësisht për vete dhe për Ridën! Memorie.al
Mos na harro!
Besnikja jote
Lumtua
