Nga Petraq Kolevica
Memorie.al / Me Mitrush Kutelin pata miqësi pothuaj dhjetëvjeçare (vitet 1958-1967). Ai – mjeshtër i njohur, në moshë të pjekur. Unë-një inxhinier i ri që vraponte pas muzave, por që ai, me zemrën e tij të gjerë, gjithmonë më ngrinte e më vinte pranë, në vendin e shokut…! Te Mitrushi, vija shpesh sepse atje-siç thotë Lumo Skëndo për Naimin- “I varfër vinja, i pasur shkonja, i urët vinja, i nginjët shkonja; pa shpresë vinja, plot shpresë shkonja; me shpirt të sëmurë vinja, kur shkonja ndjenja veten të gjallë e me shpirt”. Po sot, në përvjetorin e lindjes së tij- ç’të them më tepër nga sa kam thënë më parë e nga sa kanë thënë më shumë të tjerët? Megjithatë, për të mëdhenjtë, gjithmonë ka diçka për të treguar: Në ato nja njëzet vjet jetë që kaloi nën diktaturën komuniste në Shqipëri, Mitrush Kuteli u mor (nga halli, jo nga malli), kryesisht me përkthime, prandaj dua të them diçka më shumë mbi ndihmesën e tij në këtë fushë.
Përkthyesi
Që në maj 1939, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar poetin e madh kombëtar të Rumanisë, Mihail Emineskun, duke botuar librin me 24 poezi të përkthyera prej tij, së bashku me një përshkrim të krijimtarisë dhe biografisë së poetit, ku ka guximin të mbrojë idenë, deri diku të argumentuar, mbi prejardhjen shqiptare të kolosit rumun, prej të cilit, poezinë e parë e kishte përkthyer e botuar, që në moshën njëzet e dy vjeçare.
Katër vjet më vonë, përmes flakës së Luftës së Dytë Botërore dhe përvojës së vet të hidhur në atë luftë, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar, të madhin poet të Ukrahinës, Taras Shevçenko. Të kësaj kohe janë dhe vërejtët e tij të çmuara mbi saktësinë apo vlerat e përkthimeve, si dhe mbi pastërtinë e gjuhës shqipe. Nga këto fjalë të thëna prej tij na ndajnë gjashtëdhjetë vjet, por më duket se sot janë edhe më të vlefshme. Dëgjojini:
“Duhet të themi se ne na duhen shqipërime, jo përkthime fjalë për fjalë. Ata që kanë dëshirë për të pasuruar shqipen me kryeveprat e literaturës së përbotshme, lipset të zgjedhën rrugën e parë dhe jo të dytën”.
– (Në përkthimet) kemi penda varfanjake e, sidomos kaleme anonimë që nuk njohën ligjet e shqipes edhe, shumë herë, as gjuhën nga e cila mburon vepra. Shumë përkthime, ku shqipja ka dalë e therur me gisht”.
– “Dhe do t’u lutesha atyre që bëjnë ligje, të shtojnë një paragraf të ri në Kodin Penal për ndëshkimin e gjithë atyre, të cilët, me që kanë një makinë shkrimi e një përkthim greqisht ose italisht, të bërë pas një teksti frëngjisht, tallen me shqipen e me lëçitësin shqiptar”.
– “Shtypi ka një mision të rëndë dhe një përgjegjësi në raport me këtë mision. Për ndryshe shtypi, editori, bëhet përgjegjës krah për krah me përkthenjësin, si shkatëronjës të gjuhës”.
Mbi këto parime të qarta e të shëndosha e pati bazuar, qysh herët e deri në fund, punën e vet si përkthyes dhe me gjithë sa nxori nga dora, na dha shembuj të paarritshëm përkushtimi e cilësie të lartë. Kjo është krejt e natyrshme, sepse ai që e ka treguar veten me vepra origjinale të klasës së parë, nuk e ndyn dot dorën të bëjë përkthime të këqija. Këtu ka dhe diçka të veçantë.
Siç dihet, në të gjithë “kampin e socializmit” të atëhershëm, kur pllakosën akullnajat e diktaturës komuniste, disa shkrimtarë të talentuar nuk bënë pakt me djallin, po gjetën strehë te përkthimet dhe shkrimet për fëmijë. Kështu p.sh. në Rusi, Samuel Marshaku, përktheu Robert Bërs-in e shkrimtarë të tjerë dhe bëri shkrime të këndshme për fëmijë. Valeri Brjusovi, përktheu poezinë klasike armene. Boris Pasternaku, ndërsa punonte fshehtas Zhivagon e tij, përkthente pjesën e dytë, aq të vështirë, të Faustit të J.V. Gëte – dhe pjesë nga Shekspiri.
Dhe tek ne, shkrimtarët që kishin pasur vepra origjinale para luftës dhe kishin bërë emër, pasi shpëtuan gjallë nga tajfuni Xoxe, gjetën strehë gjithashtu te përkthimet dhe shkrimet për fëmijë. Lasgushi bëri punën kolosale të përkthimit të “Eugjen Oniegin-it” dhe të gjithë atyre poezive nga Hajne, Gëte, Mickieviç, Bërn, etj. Mitrush Kuteli, bëri përkthimet për të cilat do të flasim më poshtë. Këtu dua të vë në dukje diçka të rëndësishme që tregon se, sa më e ashpër ka qenë diktatura tek ne dhe se sa më e egër ishte cmira, ambicia, madje, ligësia e kolegëve.
Në Rusi, d.m.th., në ish-Bashkimin Sovjetik, V. Brjusovi, S. Marshaku dhe B. Pasternaku, morën çmimet më të larta të asaj kohe në vendin e tyre, për ato përkthime që bënë.
Tek ne, për asnjërin prej atij brezi të shquar përkthyesish të cilët ishin shtyllat e vetme që mbajtën më këmbë kulturën shqiptare, nuk u dha asnjë çmim. As atëhere për së gjalli, as sot, pas vdekjes. Mitrush Kuteli, i dalë pas dy vjet burgimi të rëndë, i papranuar, madje i dëbuar, si ekonomist, i sharë, i përbuzur e i përtallur si shkrimtar, me se ta nxirrte bukën e gojës, për vete e për ata që kishte mbi kurriz, ky njohës i disa gjuhëve të huaja? S’mbetej veçse fusha e gjerë e përkthimeve!
Dhe Mitrush Kuteli, me kularin e rëndë të normës së atëhershme, për pesëmbëdhjetë vjet me radhë (1952-1967), lëvroi e branisi çjornozjomin e pafundmë të përkthimeve. Nga rusishtja përktheu mbi njëzet vëllime, nga rumanishtja (katër a pesë) vëllime, përktheu disa vëllime me prozë turke, kineze, persiane, arabe, mongole, polake, mblodhi e përktheu përralla të popujve të ndryshëm si dhe poezi të Elyarit dhe Pablo Nerudës (vëllimi “Zgjohu druvar”). Të gjitha këto, bëjnë mbi shtatë mijë faqe librash të shtypura me gërma të vogla.
Nuk duhet të harrojmë ama, se gjatë kësaj kohe, ai bëri dhe libra me shkrime origjinale të pranueshme për atë kohë, si p.sh. “Pylli i gështenjave”, “Xinxifilloja”, “Tregime të moçme shqiptare” dhe “Në një cep të Ilirisë së poshtme” dhe poemën e pabotuar “Rrjedhin lumenjtë”, që së bashku bëjnë më shumë se njëmijë faqe. Gjithkush e kupton nga këto pak shifra të thata, se çfarë pune të rëndë ka bërë ai njeri aq i sëmurë!
Për cilësinë e lartë të përkthimeve të Mitrush Kutelit kanë folur e flasin me admirim të gjithë, veçanërisht për përkthimin e librit “Frymë të vdekura” (apo shpirtra të vdekur) të N. Gogolit, po ndonjë studim i mirëfilltë ende nuk është bërë. Kultura shqiptare këtu ka një borxh siç ka dhe për mos bërjen e një studimi mbi vlerësimin apo rëndësinë e shtatëmbëdhjetë librave e broshurave me shkrime ekonomike të Dhimitri Paskos-ekonomist. Kushedi, ndoshta dëgjon dikush nga Fakulteti i Shkencave Ekonomike, të Universitetit të Tiranës.
Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli) ishte ekonomist i shquar, përkthyes i rrallë, por mbi të gjitha, ai do të mbetet si shkrimtar shqiptar, në një nga vendet e krejt e të nderit të letërsisë shqipe, mjeshtër i veçantë i prozës dhe i fjalës shqipe.
Mitrushit, për atë frymëzim të pashoq me shpirt thellësisht shqiptar të shkrimeve të tija, mund të themi se i kishte hije, si askujt tjetër ndër shkrimtarët tanë, të përsëriste fjalët e francezit të madh Pierre-Jan Beranger:
“Le peuple c’est ma muse” (Populli është muza ime).
Dhe sepse populli ka qenë muza e tij, ai lexohet e do të lexohet me ëndje nga njerëz të thjeshtë, nga intelektualë të lartë si dhe nga shkencëtarë të ftohtë dhe për të gjithë do të jetë një minierë e begatë.
I burgosuri
Është shkruar për disa prej atyre burrave shqiptarë, njerëz të shquar të kulturës që u burgosën, u internuan apo u pushkatuan gjatë kohës së diktaturës komuniste në Shqipëri. Mjaft prej atyre burrave patën gra që të heshtura i ndoqën pas, i mbajtën gjallë, vajtën bashkë me ta dhe ashtu, të pa përkrahura, madje të shara e të përbuzura, me burrat në burg, të internuar apo të pushkatuar, ditën të rritin e të edukojnë fëmijë për Shqipërinë e së nesërmes dhe nëse rënkuan e derdhën lot, nuk i dëgjoi e nuk i pa njeri. Të tilla s’kanë qenë pak, por për to më duket se s’është shkruar aspak. Unë di të flas diçka vetëm për disa.
Di një grua të nderuar nga Korça që me dy vajza ende të parritura mirë, shkonte të shihte burrin e saj të pafajshëm të mbyllur në burgun e Burrelit. Dhe ishte shqiptar ai që i pështyu atje tek prisnin, kur mori vesh se ishin gruaja dhe vajzat e një të burgosuri.
Ishte shqiptar dhe ai që donte t’i zbriste nga makina e t’i linte në mes të katër udhëve ato qenie të pambrojtura, po atë grua të pafjalë s’e ndalonte dot kush të kryente detyrën e bashkëshortes së denjë. Dij dhe gruan e një shkrimtari që në fillim të vitit 1991, e kthyer drejt e nga internimi, ngjitej në shkallët e zyrave të atëhershme të gazetës Rilindja Demokratike. Jo! Atë fytyrë gruaje shqiptare, nuk do ta harroj kurrë! S’besoj të ketë në botë fytyrë gruaje të racës së bardhë, me aq shumë vija të thella, vraga, rrudha, zhubra. Shenja sa të shëmtuara aq të dhimbshme, këto të vojtjeve të saj të pa treguara.
Kam njohur dhe një grua të moshuar, ndjesë pastë, e shquar fort për bukuri femërore të rrallë në të ri të saj, e cila u pat dashuruar e martuar me një shkrimtar të ri të talentuar që e burgosën dhe kur e liruan, s’e lanë të bëhej më shumë sesa bojaxhi i komunales, po ajo nuse e re e më vonë grua, nuk iu nda kurrë burrit të vet, rroi e voi bashkë me të zezat e asaj kohe që, nuk do të mjaftonin as të njëmijë e një netët për t’i treguar.
Nga kjo trumbë fisnike grash të heshtura, të pafjala, të vojtura e të palodhura, është edhe Efterpi Skendi (Pasko) bashkëshortja e denjë e shkrimtarit, Dhimitri Pasko (Mitrush Kuteli). Ajo rrjedh nga një familje e vjetër dhe e njohur në Korçë, për sjellje, miqësi e ndershmëri të pa përfolur. Në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar, mbaroi shkollën e atëhershme “qytetëse” që i përgatiste vajzat me arsim dhe mjeshtëri shtëpiake për t’i bërë të ishin të afta si bashkëshorte të denja, zonja shtëpie dhe nëna të shkolluara që, do të rrisnin fëmijë të edukuar.
Me Dhimitri Paskon, u martua më 1946. Mesa duket, ata ishin bërë për njëri tjetrin, sepse kanë lindur në të njëjtën ditë të vitit, më 13 shtator. Sivjet, 95 vjetori i lindjes së Dhimitër Paskos (Mitrush Kutelit), përputhet me 81 vjetorin e gruas së tij të nderuar, Zonjës Efterpi, së cilës, me këtë rast i urojmë jetë të gjatë e të gëzuar së bashku me fëmijët, nipërit e mbesat e saj.
Thamë se u martuan më 1946, por gati plot pas një viti martese (16 maj 1947) Mitrush Kutelin e burgosën dhe e dërguan në kampin shfarosës të Vloçishtit (në Maliq) ku, gjithashtu, vuante dënimin e kotë si “tregtar i pasur”, babai i saj dhe vëllai, zoti Foqi Skendi, i cili më ka treguar: “Kur e sollën Mitrushin, e mbyllën në një kotec derri. Ai kamp ishte lemeri. Në mëngjes-vetëm një si çaj-bukë, si baltë-vetëm një herë në ditë, më drekë.
Në punë na detyronin të shkonim duke rendur. Rendnim zbathur nëpër baltërat, përmbi gjunjë e gjer në mes. Poshtë na pinin ushunjëzat, sipër na grinin mushkonjat. Dizenteria bënte kredinë. Kur ktheheshim nga puna, në mbrëmje, ecnim me këmbë e duar si bagëtia, sepse nuk qëndronim dot më këmbë nga lodhja. Një tregtar nga Korça, Koci Misrasi, nuk duronte dot më dhe vari veten.
Alfred Ashikun, e rrahën për vdekje se hëngri një panxhar që e gjeti aty, nëpër baltërat. Një tjetër, Niko Kirkën, e lanë të lidhur me tel me gjemba te një shtyllë përkundrejt diellit. Atje e lanë si Krishtin në kryq, dy ditë e dy net dhe ne, nja 1.500 të burgosur, na detyruan të shkonim pranë tij e ta pështynim. Ky qe kampi i Maliqit”.
Nëpër këtë ferr kaloi dhe Mitrush Kuteli. Duke parë gjendjen e tij të pashpresë në burg e në kamp, i shkruante së shoqes:
“Kaq afër jemi, por kaqë larg,
Të lutem mos më prit
Na ndajnë terre rreth e qark
Dhe yll për mua s’ndrit.
Përse ta lidhësh fatin tënd
Me një pafat si unë,
Kur di se emri im u shemb
Me dhunë e përdhunë?
Pra hidhe hapin guximtar
Ndaj jetës së gëzuar
Dhe më harro këtu, në varr,
Të vdekur pa mbuluar”.
Po zonja Efterpi, që kishte themele të shëndosha morale personale e fisnore, prej asaj klithme dëshpërimi të burrit të vet, u forcua edhe më tepër dhe për dy vjet rresht, e ndoqi atë burg më burg, deri sa u lirua në prill 1949.
Pas kësaj, filloi koha e një farë shkrehje mbas terrorit gjakatar të viteve të para të pasluftës dhe filloi hareja e miqësisë me Bashkimin Sovjetik.
Atëhere duheshin përkthyes nga rusishtja dhe Mitrushi, i dalë gjallë nga burgu, mundi të gjejë punë si përkthyes nga kjo gjuhë, për artikujt propagandistikë të gazetave sovjetike, që i duheshin t’i botonte shtypi shtetëror shqiptar.
Që nga viti 1952, filloi të punonte si përkthyes në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, por erdhi viti 1956. Kishin filluar lëvizjet në disa “Demokraci Popullore” të Kampit Socialist. Emri i Mitrush Kutelit ende figuronte si “Armik i popullit” nëpër listat e vjetra të Sigurimit, prandaj që të garantohej qetësia e kryeqytetit, duhej larguar familjarisht nga Tirana, në bazë të ligjit hipokrit të “Urbanizmit”. Se ç’hoqën atëherë ata të dy, ma ka treguar zonja Efterpi:
“Sa më kujtohet, ka qenë muaji mars, kur na erdhi një polic me një shkresë e na tha: “Ju ka dalë urbanizmi”! Kështu u thuhej atëherë, atyre që dëboheshin nga qyteti. Ne na thanë se do të shkonim në Kavajë, po se ku do të rrinim, nuk ta caktonin. Pasaportat dhe atë që quhej “Libri i shtëpisë”, na i damkosën me vulën A.P. d.m.th. armik i popullit. Dhimitri, nuk u tremb. Do të shkojmë, tha. Nuk vete t’i lutem njeriu. Ku do të shkojmë more burrë?- thashë. Kemi tre fëmijë, ku do t’i mbysim në Kavajë? Thuamë ku duhet vajtur dhe vete unë.
Bëmë lutje në Kryeministri, në Ministrinë e Brendshme, po s’na kthente askush përgjigje. Ne prisnim me ankth. Kur ngrysej thosha: Shyqyr që u bë natë dhe sa fillonte të bëhej ditë, thosha: Bobo, si do të jetë kjo ditë, sepse polici vinte e na kërcënonte: Kur do të shkoni. Një ditë na tha se, do të vinin të na merrnin me kamion.
U ngritëm që në ora tre të mëngjesit, ishte ende natë, shkuam me gjithë fëmijë në shtëpinë e babait tim. Gjatë ditës, i vinim rrotull shtëpisë dhe e shihnim nga larg ç’bëhej…”!
Tregimi është i gjatë, po dhe kaq mjafton për t’u kuptuar disi vojtjet e asaj kohe. Nejse. Le të themi se filloi jeta “normale”.
Mitrush Kuteli punonte si përkthyes në Shtëpinë Botuese, bashkë me atë trumbë përkthyesish të shquar që, Lasgushi i quante me dhimbje “Hamenjtë e përkthimeve”. Me punën e lodhshme të përkthyesit, për shtatëmbëdhjetë vjet me radhë, Mitrush Kuteli nxori bukën e fëmijëve, por përkrah gjithmonë i qëndronte Efterpi. Deri sa u rritën vajzat ajo, e vetme, lante, pastronte, fshinte dhe e kishte shtëpinë dritë. Këtë shtëpi-thoshte shpesh Mitrushi,-e mban Efterpi me thonj.
Në atë kuzhinën e tyre të vogël, e kam parë vetë sesi Efterpi, nga vendi pranë makinës, ku qepte gjithçka që i duhej shtëpisë e fëmijëve, ndiqte me vëmendje gjellën që ziente përmbi sobë. Kur mbaronte me këto dy punë, kthente karrigen nga tryeza, ku ishte makina e shkrimit dhe i’a niste daktilografimet e përkthimeve të përgatitura nga Mitrushi, në mënyrë që edhe ajo të nxirrte ndonjë lekë më shumë, për ato shtatë gojë të asaj familje. Pas vdekjes së parakohshme të Mitrushit, ajo punoi për disa vjet si daktilografiste, për të nxjerrë bukën e fëmijëve ende të parritur.
Përkujtimi
Të gjithë sot e përkujtojnë me admirim U. Shekspirin, po s’ka qenë gjithnjë kështu. Kur ai dilte nga theatri “Globus”, vështirë se gjendej njeri të hiqte kapelën për ta nderuar. Dhe po kështu për shumë kohë…! Ishte Viktor Hugo, ai që tha: “U. Shekspiri, nuk ka nevojë për monument. Anglia ka nevojë për monumentin e tij”!
Duke marrë shkas nga fjalët e të madhit Viktor Hygo themi: “Mitrush Kuteli nuk ka nevojë për monument. Shqipëria, Kosova dhe ca më shumë Pogradeci, kanë nevojë për monumentin e tij. Nëse të gjithë do të bëjnë veshin e shurdhër, atje u qoftë”!
Mitrushi do të jetë këtu, në Tiranë, do të ecë rrugëve nëpër shi e do të këndojë:
“O, sa çudi,
Të duash të mos jesh njeri
Dhe gurëve t’u kesh zili
Se gurët s’vuajn’kur bie shi
Përmbi Tiranë”.
Do të jetë në Pogradec, në atë trollin e djegur të shtëpisë, duke ngritur potirin e lavdisë përplot, me atë lëngun e sertë të fshatit që e pi rakinë.
Izedin Jashar Kutrulia, do të jetë përherë në Prizren e gjithandej në Kosovë, në mes të gjallëve e të vdekurve. Memorie.al
