Nga Dalan Luzaj
Pjesa e dytë
Memorie.al / Martesa, ky akt i shenjtë në jetën e çdo njeriu i ardhur nga brezat dhe i përcjellë më tej, ngelet i tillë në çdo vend, në çdo kohë e rrethanë që të realizohet. Bashkon dy njerëz, shpesh dhe të pa njohur, krijon një familje të re dhe realizon vazhdimin e jetës në tokë, me të gjitha të mirat e të këqijat, që do sjellë koha apo fati i çdo çifti. Pasi mbaruam darkën, gjithsecili u rehatua në dhomën e ndenjes, në shtëpinë e babait në Çikago. Kur babai u largua nga Atdheu, si pjesë e humbur e Luftës, nëna ime ishte shtatzënë me mua. Na priti në Itali dhe tani u bëmë bashkë pas 50 vjetësh. Kishim folur më parë për gjërat më të rëndësishme nga jeta jonë, pak dhe nga e tij.
Nëna po zbriste nga një kodër përballë shtëpisë, me një dhi të bardhë, të lidhur me një tel në grykë se nuk kishte litar. Rrobat e zeza që veshi që më 1944, s`iu hoqën nga trupi gjersa dha shpirt brenda tyre. Më kishte njohur ndaj dhe nxitonte. U përqafuam, u puthëm dhe ndieja lotët e saj, dhimbjet e saj që më njomnin fytyrën. Kishte ndryshuar! Ishte dobësuar, rrudhur, e plakur para kohe.
Kur jeton me një të dashur ose të afërt nuk të bien në sy ndryshimet, ato ndodhin për ditë, (thonë gjatë natës) dhe janë të ngadalta, paralel me to janë dhe ndryshimet e brendshme, që as ai vetë s`është në gjendje t`i kuptojë.
Njeriu para plakjes bëhet tepër i ndjeshëm më me pak fuqi, me më tepër dëshirë për të patur e punuar. Proçeset nervore bëhen më të lëshuara, njeriu dalëngadalë kalon një tjetër etapë të jetës. Ndërsa kur je larg dhe ka diferencë, ndryshimet bien shumë shpejt në sy.
Me dorën e djathtë fërkonte vazhdimisht dorën e majtë. Mësova se kishte kaluar një paralizë të lehtë dhe krahu i majtë i mpihej gjatë gjithë kohës.
– Nga t`ia filloj o bir? Kjo është gjendja jonë. Ti je pa ngrënë, por në shtëpi s`ka asgjë. Të mjel dhinë nëna dhe të ngroh një filxhan me qumësht?
– Jo, unë kam ngrënë, por aty në çantën e shpinës kam sjellë bukë dhe konserva nga reparti.
Nëna ishte në këmbë dhe, me një herë u drejtua nga çanta ushtarake, që kisha lënë në tokë. U ul, e mori, e zgjidhi dhe nën një dritë që vinte nga dritarja e teqesë, që i binte pjerrtas mbi fytyrë, pashë se, nënës i buzëqeshi fytyra dhe shpirti kur pa bukën.
S`di sa kishte pa ngrënë. Ishte tamam veprim i pa kontrolluar, i pa urdhëruar, i doli nga shpirti dhe i’u nder në fytyrë gëzimi i bukës. M`u mbushën sytë me lot. O shenjtëresha jonë.
– Këtu na flasin lloj-lloj mbiemrash, në fillim na thoshin, të internuar, pastaj kulak, armiq e reaksionar, të hedhur me parashutë etj., etj. Asnjë s`na vjen, me përjashtim të krushkës, Resmies, që m`u bë motër dhe Elisabetës (motrës së martuar në Vlorë).
Në letër si t`i thoshja të gjitha, se të helmoja të larguar. Kam ngelur si qyqe në degë. Asnjë herë nuk e kam ndier veten më keq se tani.
– Kam 24 orë leje, nesër në mëngjes nisem në repart, – i thashë nënës.
– Atëhere bir t`ia fillojmë nga kryesorja. Kam menduar se në këtë gjendje, s`e përballoj dot, të shkosh në Lubonjë, të bisedosh me Resmien, mbase ta jap vajzën për të më ardhur sado pak në ndihmë. E kuptoj që është jashtë çdo zakoni dhe edukate, por janë rrethanat që më detyrojnë.
Para se të shkosh në Lubonjë, zbrit në fushë te kushërinjtë tanë, bisedo me një nga ata të vijë edhe ai me ty, për ta bërë më serioz problemin. Çohu të keqen nëna se s`ka kohë. Nga kushërinjtë, njëri sa më pa mbylli derën, ndërsa tjetri më këshilloi, të mos shkoj gjëkundi në këtë situatë.
Të dy kushërinjtë ishin cilësuar kulakë. Njëri ishte i dëbuar nga qyteti dhe qëndrimi i tyre reflektonte frikën, atë frikë që ka deformuar shpirtrat e njerëzve, aq sa dhe fëmijët që lindnin nga këto shtresa, vështirë të jenë të kthjelltë në këto ambiente.
Në Lubonjë mbërrita pas perëndimit të diellit, ishte errësuar kur pyeta dikë se, ku ndodhej Skotulli? Qëlloi njeri i mirë, ose më ka njohur dhe s`ma zgjati më tej. Ai më nxori mbi shtëpitë e Lubonjës, më futi në rrugën e Skotullit dhe u përshëndetëm me një natën e mirë.
Ngjitesha kodrës dhe s`dija si t`ia shfaqja problemin. Si do reagonin? Sa kishte mbaruar shkollën, edhe pse ishte nga nxënëset më të mirë të shkollës në përparim e disiplinë. Edhe pse kishte si çdo e re ëndërrat e bukura të së ardhmes, çdo gjë u thye, u shkatërrua. Ai qiell i kthjellët u nxi dhe tani nga e dëbuara nëpërmjet një ure, do kalonte i internuar, pa patur asnjë të drejtë të qarkullonte.
Mendova që martesën mos ta bëjë të ligjshme se internohej dhe ajo. Dalëngadalë u sosa mes pyllit. Një qen që lehu s`di në se e tremba apo më trembi.
Në dy anët e kësaj rrugë këmbësorësh, dalloheshin kasolle me kashtë. Në krahun e majtë të rrugës, në kasollen e parë, dera vështronte nga rruga dhe ishte e hapur. Një dritë e vakët zbuloi trupin dhe fytyrën vjehrrës.
Ku i degdisën njerëzit. O Zot! Tre femra dhe një djalë 15 vjeç, në mes të pyllit, i vetmi faj i tyre ishte fejesa e vajzës së tyre me mua.
U fola te dera në emrin e vëllait.
– Urdhëro, kush është? – m`u përgjigj vjehrra (e ndjeva që s`më njohu)!
Ku të më njihnin të mjerët, sa kishin ardhur nga fusha. Korrja e misrit, të lodhte të drobiste. Vjehrra me dy fëmijët, shkonte në punë, ndërsa e fejuara ime, kujdesej për kasollet dhe ushqimin. U gëzuan, fluturonin kur më panë. Dashurinë e tyre ja u shihja syve, këtyre dritareve që tek njerëzit e thjeshtë dhe të ndershëm bien drejtë e në shpirt.
Është e vetmja rrugë, nga shpirti vjen tek ty me kod tepër të vështirë, por gjithsesi të ngrohtë e njerëzorë, paçka se goja kurrë s`është aq afër syve, se gjuha s`ka arritur përsosmërinë e shpirtit që të shprehë të gjithë ato që kërkon të thotë ai.
Kuptohet, pak më tepër u gëzua e fejuara, paçka se ishte më e qetë në pamje. Ato u munduan me mish e shpirt, të bënin çdo gjë të mirë për mua në Skotull, në pyll në kasollet me kashtë, por të pastra e të rregulluara bukur.
Ata as që e mendonin ardhjen time për sonte natën, e jo më qëllimin e ardhjes. Pasi u përshëndetëm, më duhej të hyja në temë. Kisha rrugë dhe nëna më priste. Unë fillova të flisja, erdha sot, nga reparti me një leje 24 orësh d.m.th., nesër duhet të jem në repart.
Sonte erdha për t`ju takuar dhe për të biseduar dhe vendosur bashkë për problemin që kam. Ju e keni parë se si është gjendja e familjes sime në fshat. E keqja s`ka fund, por për mua s`ka më keq. Erdha sonte me rroba ushtari si korb nate, apo si cub
malesh, për të marrë të fejuarën, gruan time.
Kjo është ndihmë që më bëni, në qoftë se bëhet! Ne na u privua e drejta e moshës, po shkelim rregullat e zakonet të detyruar nga dallgët ku na përplasën komunizmi.
Kasollen e ndriçonte një fener me vajguri. Më parë unë u shihja fytyrat dhe dalloja çdo lëvizje muskujve të saj, tani feneri fillonte e nxinte poçin me tymin e tij të zi dhe njerëzit për rreth, filloi t`ju bjerë në fytyrë ajo hije e zezë e tij dhe sa vinte bëheshin të largët.
Luftë motivesh. Cila do të ishte përgjigja e vjehrrës? Ajo ishte përplasur më herët me internimet e ardhur nga një familje patriotësh, trime dhe e zgjuar, u kishte dalë me gjoks çdo situate dhe gjithmonë kishte dalë më e fortë.
– Kur e fejova vajzën tek i biri i Isuf Luzajt, i mora të gjitha parasysh. Ajo u bë tuaja që kur dhamë fjalën.
Unë ta dorëzoj sonte me futën (përparësen) e shkollës. Doja dhe unë ta bëja nuse me vello e fustan kurore, si të gjithë shoqet. Por, fati ynë u pa që në 1944.
Çohu moj bijë, të shkosh nuse….oh nusëria tënde…! Të gjithë filluan të qajnë.
– Dëgjo moj bijë! Të kam bërë hallall gjoksin dhe të rriturit me kazëm e lopatë internimeve. Ti e di se cila je. Ti e di se ku po shkon.
Asnjë herë nuk luaj nga bindjet e mia në jetë, kudo në botë, në çdo regjim, në çdo shtet, popullsia është si një Ylber, një hark i atij Ylberi, i hollë, i dobët, janë njerëzit më trima e bujarë, të dashur e të sinqertë.
Çdo njeri në jetë, qoftë më negativi, ka në vetvete një moment madhështie që i vjen ora dhe e shfaq, qoftë ky tepër i shkurtër. Njerëzit që u goditën më rëndë, gjithmonë kanë patur momente të gjata të shfaqjes së madhështisë së tyre.
– Të bëhesh grua e mirë, nënë e mirë dhe nuse e mirë! – i tha ajo së bijës me një zë, që kurrë nuk ia kisha dëgjuar.
Dolëm jashtë kasolles. Unë mbaja në duar një dyshek, ndërsa gruaja një jorgan. Dolën të gjithë të përlotur. U përshëndetëm.
– Ju qoftë rruga e mbarë. Zoti ju ndihmoftë. – tha përsëri nëna e saj.
Dolëm në rrugë që zbriste në Lubonjë. E ëma e rroku të bijën e shtrëngoi fort në gji dhe s`e lëshonte.
– Ju jeni të rinj dhe Zoti do t`ju a bëjë mbarë, por mua kjo plagë që m`u hap sonte, do kullojë gjak gjersa t`i shkojë varrit.
Dhëndëri ushtar, nusja me futën e zezë të shkollës, në një natë shtatori të vitit ’69, bëjnë dasmën, festojnë dhe gëzojnë. O qyqe, o korbë, o Zot… – dhe zëri i saj u përplas në shpirtrat e të gjithëve, ne luginat për tej, në…!
Duke zbritur, u ndalëm dhe shikuam nga pas. Ata të tre të mbledhur rreth nënës. Nata s`të lejonte të vështroje gjer atje. Përcillnin vajzën dhe motrën me sytë e përlotur. Dhimbja u zhurmonte në gjoks, pa nxjerrë asnjë fjalë, ata uronin ne, por zëri i shpirtit të tyre atë natë shkonte lart gjer në qiell, si mallkim dhe urrejtje për sistemin e kalbur komunist.
Zbrisnim për në Lubonjë që nën një shtresë të hollë, pluhuri fshinte vetveten e lodhur për t`u ribërë të nesërmen. Bulkthi na shoqëronte, si të ishte orkestra e dasmës tonë, kënga e tij e vonë rrëshqiste gjer në veshët tanë, duke na pleksur lloj-lloj mendimesh, por gjithsesi ne, s`po flisnim me njëri tjetrin. Sikur s`kishim asgjë për t`i thënë njëri tjetrit…!
As ajo e as unë s`dinim nga t`ia fillonim. Rruga e pa asfaltuar ruante vende-vende pellgje me ujë nga shiu që kishte rënë atë pasdite. Hëna doli tej mbi malin e Vashës. Dritë e sajë nën atë qiell të kulluar shtatori derdhej e plotë Shushicës, merrte krahët e kodrave dhe ndrinte gjer tej fushës se Llakatundit.
Nata ishte e qetë dhe e freskët, dukej që pluhuri i vesës fillonte dhe bënte të lagët ajrin. Duke ecur i hedh sytë fytyrës së saj. Rrezet e hënës thyheshin në kaçurrelat e ballit të saj dhe formonin një si Ylber që anonte më tepër i bardhë e i artë. Fytyra e skuqur dhe sytë e zinj që ndrinin me dashurinë për jetën. Hija zgjatej pas, si të ishte fustani i nusërisë duke e njomur në pellgjet e rrugës, ku hëna i ndrinte për ne.
Larg vinin të lehura qensh. A do të na qëndronin edhe në jetë kaq larg sa sonte, soji i tyre…!?
Ecnim si shokë që do ndanim gjënë më të shtrenjtë bashkë, jetën. Do luftonim me të, si rrallë kush, pa asnjë arsye, vetëm e vetëm të realizohej ëndrra e sëmurë e shpirtit të varfër e asaj ideologjie që, duke rënë, përplaste klithmat e saj me jetën tonë si një hakmarrje e një bushtre të tërbuar që, s`di se kë plagos më, me sy, me dhëmbë dhe me jargë.
Ecnim, dhëndëri dhe nusja…po krushqit!?
Krushqit e asaj dasme ishin gjithë yjet e qiellit të kulluar që s`na u ndanë supeve gjer në shtëpi. E dëbuara, po internohej duke qëndruar besnike e dashurisë së saj të parë dhe të fundit, ëndërr të rinisë së saj. Janë këta, njerzit e goditur, klasa e përmbysur që kur vjen ora e fundit, dinë të rreshtojnë veten e tyre nga ana e sakrificës, atje, ku jeta lufton me të gjithë forcën e saj përballë ekzistencës e shfaqur me të gjithë format e deformuara të urrejtjes.
Dasma vazhdonte, ne prisnim urimet që na dërgonin. Veshët na zhurmonin nga orkestra qiellore mes këtij lumi drite ne hyjmë në Teqe, ku nëna nën dritën e një filxhani me vaj, që digjte një fitil pambuku…priste!
Ajo e puthi në ballë dhe e uroi.
– Të më trashëgohesh! Kjo është martesa juaj, si jeta juaj o bir.
Martesë…martesë! Memorie.al
