Nga Njazi Nelaj
Pjesa e njëmbëdhjetë
Memorie.al / Të përzënë nga shkolla sovjetike e Aviacionit, me ëndrra të prera në mes, një pjesë e grupit të studentëve për pilotë, që kishim studiuar një vit në qytetin e Batajskut, më 8 janar të vitit 1962, pas një lundrimi “skëterrë”, me një anije mallrash, mbërritëm në qendrën e Shkollës së Tretë të Aviacionit Ushtarak të Kinës, në qytetin Çin Zhou. Ai ndodhet në “zemër” të Mançurisë; në atë kohë kishte rreth 200.000 banorë. Pa ndonjë industri të spikatur. Një qytet me ndërtime 2-3 katëshe por me rrugë të asfaltuara. Terreni përqark qytetit ishte fushor; pranë tij janë brigjet Perëndimorë të Detit të Verdhë. Njëra nga vlerat e këtij qyteti mbahej fakti që aty ishte qendra e Shkollës së Tretë të aviacionit ushtarak të Kinës. Vajtja ime në këtë shkollë e në atë qytet ishte një rast fatlum. Në listën prej 7 studentësh të kursit tonë ku bënin pjesë: Adem Çeça, Dhori Zhezha, Mihal Pano, Bashkim Agolli, Andrea Toli dhe Sherif Hajnaj (Bracki), u përfshi, fare rastësisht dhe emri im, Niazi Nelaj.
– Në shkollën kineze të Aviacionit Ushtarak –
Fluturimi me një aeroplan reaktiv të sjell ndjesi të mirë e të jep kënaqësi të paparë. Konstruksioni i avionit ‘Mig-15’, është “fin”, mbi kokë, piloti ka një xham cili lejon vështrimin e hapësirës ajrore pa kufizim. Zhurma e motorit të avionit mbetet prapa. Shpejtësia e avionit është më e madhe; krahët janë të vendosur prapa kabinës dhe manovrueshmërisë e avionit është e madhe. Piloti në ajër ka ndjesinë sikur e çan ajrin me gjoks, pa i ndjerë rrymat e ajrit rrethues.
Bukuri e rrallë ishte fluturimi në aeroplanë luftarakë. Në avionin njëvendësh, kur piloti çohet në ajër ka ndjesinë e plotfuqishmërisë e të lirisë. Atij i duket sikur është “vetë zot e vetë shkop” dhe u nënshtrohet vetëm ligjeve të shkencës së fluturimit rregulloreve të aviacionit. Në aerodromin e Sui Xunit, fluturimet na shkuan shumë mirë. Studenti nga Lushnja, Andrea Petro Toli, i cili kishte fluturuar në avionët ‘Mig -17’, qysh në Kushovskaja të ish Bashkimit Sovjetik, nuk e pati të vështirë ta kapte proçesin aty ku e kishte lënë. Tregues të lartë cilësorë kapi studenti fierak Dhori Nasi Zhezha, i cili ka dhuntinë për ti kapur shpejt elementët e fluturimit dhe është i qëndrueshëm në ajër.
Çdo pilot e ka një të fshehtë. Atë e mban për vete dhe e ka të vështirë ta ndajë me të tjerët. Në të shumtët e rasteve ai e merr me vete të fshehtën e tij, të mbajtur thellë në shpirt. Motivet që e mbajnë gjallë atë janë të ndryshëm, të brendshëm e vetjakë. Egoja, gjithnjë është e pranishme. Në fluturimin e parë në zonë, vetëm, kur nisa të kryeja kthesën luftarake, në proçesin përfundimtar të figurës, kur vështirësitë shtohen e kërkohet shumë koordinim në veprime, për shkak të shpejtësisë të vogël (rreth 350 km./orë), më mbuloi kreni e avioni u përmbys, në shpinë.
Nuk e shikoja horizontin natyral. M’u dha të mbaja sferën në qendër dhe dorezën e komandimit të palëvizur. Prita deri sa avioni ra në horizont, pastaj, me lëvizje të qeta e të koordinuara, siç më kishte mësuar instruktori, e nxora atë në fluturim horizontal. Nuk i raportova udhëheqësit të fluturimeve, mbasi e dija që do të më urdhëronte të ndërprisja plotësimin e detyrës e, do të më kthente në aerodrom. As instruktorit Lju Shë Mo, nuk i thashë; që të mos më jepte fluturime kontroll, shtesë, në zonë. Sedra e sëmurë më pengoi të bëj atë që duhet të bëja. Shokut të grupit të fluturimit, Dhorit, ia thashë; siç i dëftojnë vajzat njëra-tjetrës, të fshehtat e zemrës, e ai më sugjeroi si të veproja po të më ndodhte tjetër herë.
Dëshironim të përfundonim programin e fluturimeve e të ktheheshim në atdhe, sa më parë. Kërkesën tonë ua bëmë të ditur autoriteteve të shkollës, duke e paraqitur çështjen sikur, vajtja jonë në përbërje të Aviacionit Shqiptar, në kushtet e reja (të izolimit total nga Traktati i Varshavës), ishte emergjencë. Kinezëve, ky “argument” u pëlqeu e na thanë fjalë të mira, duke na cilësuar atdhetarë, të cilët, pavarësisht nga mosha e re, jetonim me pulsin e kohës. Mirëpo ata nuk lëvizën asnjë fije peri nga planet e tyre.
Ata i marrin punët “shtruar” e nuk nguten, kur është fjala për të bërë atë e ashtu siç duan. Atyre që do ta lexojnë këtë shkrim mund t’u duket paradoks, mund edhe të mos ta besojnë por, kështu ka qenë. Bëhej analiza vjetore e Aviacionit Kinez, diku në muajin janar të vitit 1963. Mbledhja zhvillohej në kryeqytet dhe zgjati plot 21 ditë. Se çfarë u tha në një kohë aq të zgjatur, e dinë vetëm ata që morën pjesë në atë mbledhje. E çuditshme, na duket tani, por ka ndodhur pikërisht kështu. Edhe një shembull tjetër; marrë nga jeta jonë e përditshme, në Shkollën e Aviacionit. Një pilot kinez, për të kryer dy ngritje në “rreth”, (koha e vazhdimësisë të një fluturimi në “rreth” është 7 minuta), duhet të bënte 2-3 ditë përgatitje, nga 8 orë në çdo ditë. Çfarë durimi kishin ata njerëz? Na habitën.
Provuan ta aplikonin dhe me ne metodën e tyre të përgatitjes. Një ditë para fluturimit, bënim 8 orë përgatitje. Nga kjo kohë, afërsisht gjysma ishte praktikë në kabinën e aeroplanit. Dobia e kësaj përgatitje dukej të nesërmen, kur do të ngriheshim në ajër. Kur piloti i përsërit e i kujton, përmendësh veprimet, nga futja në kabinën e avionit, deri sa del prej saj, patjetër që do ta ketë më të lehtë në ajër. Ditët ishin të ftohta por kishte dhe ditë me diell. Pavarësisht nga kushtet e motit, studenti për pilot ishte i detyruar të qëndronte në kabinë, duke përsëritur çdo veprim, për aq kohë sa ishte e parashikuar në program.
Komandanti i katërshes, një “boluc” faqekuq, (me probleme diareje), me çadër të hapur në dorë, për të na mbrojtur nga dielli, qëndronte mbi kabinën e avionit kur ne ushtroheshim brenda saj. Argumenti më i mirë i tyre, për të na detyruar të ushtroheshim aq gjatë në tokë ishte: Përgatitja e një piloti luftarak, shtetit kinez i kushton, aq sa kushton pesha e trupit të tij prej ari. Përpara këtij argumenti, asnjë justifikim nuk qëndronte. Donim, s’donim, bënim siç na thoshin ata që drejtonin përgatitjen tonë ajrore.
Me justifikime të ndryshme, programi ynë i fluturimeve u zvarrit deri në fund të shkurtit të vitit 1963. Programin e përdorimit luftarak të aeroplanit ‘Mig-15’; pjesën më të rëndësishme të përgatitjes luftarake, nuk e zhvilluam. Me argumentin: “Zhvillojeni në kushtet konkrete të vendit e të reparteve tuaja”. Në përfundim të programit, na pajisën me diplomë. Diploma ishte e bukur; me ngjyrë të kuqe, të cilën kinezët e kishin shumë për zemër dhe me stemën e Ushtrisë Çlirimtare të Kinës.
Në diplomë shkruhej, në gjuhën kineze se personi kishte kryer programin e stërvitjes ajrore në Shkollën e Tretë të Aviacionit dhe u ishte nënshtruar provimeve. Në një fletë të vogël, sa diploma, ishte i përkthyer teksti i mësipërm, në gjuhën ruse. Diploma kishte fotografinë e personit dhe nënshkrimin e komisarit e të komandantit të shkollës. Diploma ime mban nëmurin 0404. Në fotografinë e diplomës, kam dalë me mustaqe e me uniformë kineze. Në jakën e xhaketës, dallohen shenjat e studentit të Aviacionit, krahët e shtrirë të një zogu.
U ndamë nga shokët tanë të të njëjtit profesion; nga studentët për pilotë të grupit të shturmanëve të Krasnodarit. Ata do të vijonin fluturimet në aeroplanët reaktivë ‘Mig-15’, edhe disa muaj, pas largimit tonë. Kinezët na përcollën; siç na pritën, me shumë njerëz e me zhurmë të madhe. Ishim mjaft të gëzuar dhe entuziastë. Më në fund, kishte mbërritur “dita e bekuar” kur do të merrnim udhën e kthimit në Atdhe. Ishim shumë të malluar për njerëzit tanë. Gjatë kohës që qëndruam në Kinë, asnjëri prej nesh nuk mori nga të tijët ndonjë letër apo njoftim. Çdo gjë, të mirë apo të keqe, do ta mësonim kur të ktheheshim në vatrat tona.
Na kishte marrë malli për çdo gjë shqiptare; për gurë e për drurë. Shqipëria na kishte munguar e prej saj nuk kishim asnjë lajm. Nuk e kam fjalën për propagandën politike të kohës. Atë e kishim me tepri. Ai që ka jetuar larg vendit të tij, nuk besoj ta ketë të vështirë të kuptojë domethënien e asaj ndjenje të përjetuar kur merr udhën e largët për t’u kthyer në vatrat e të parëve të t’u, atje ku ke lerë e je rritur. Sido që jemi rritur në kushte të vështira, por edhe vështirësia ka ëmbëlsinë e saj, e cila nuk mund të shkëmbehet me asgjë, as me florinj.
Më 1 prill të vitit 1963, në orët e mbas ditës, me një tren të klasit të dytë, u nisëm nga qyteti i Sui Xunit, për në Pekin. Treni ishte me fjetje. Do të udhëtonim gjatë gjithë natës. Udhëtuam 24 orë; të nesërmen, më 2 prill 1963, në të thyer të ditës, mbërritëm në stacionin hekurudhor të kryeqytetit kinez. Në stacion na pritën përfaqësues të lartë të aviacionit vendas, në shoqërinë e të cilëve u sistemuam, për të kaluar natën në hotelin e ushtrisë kineze. Atë natë do të pushonim, do të qetësoheshim e do të thurnim plane për ditën që vinte.
Mikpritësit na dhanë programin e ditës së nesërme. Siç e kanë në traditë kinezët, shoqëruesit tanë të shkathët do të na çonin për të parë disa objekte muzeale dhe vende historike, të cilat nuk i kishim parë. Në program parashikohej dhe një drekë lamtumire në restorantin famëmadh “Rosa e Pekinit”, të cilën e shtronte Komanda e Aviacionit të Ushtrisë Çlirimtare të Kinës. Ky restorant ishte i destinacionit për pritjen e delegacioneve dhe të grupeve me miq të shtrenjtë, siç ishim ne.
Më duhej të lidhesha e të bisedoja me shokun tim të afërt, Sherif Çelo Hajnaj (Bracki), i cili studionte në Universitetin e Pekinit, për t’u bërë përkthyes i gjuhës kineze, mbasi u shkëput prej grupit të studentëve për pilotë. Lidhjen me të e realizova nga hoteli ku isha sistemuar. Në korridoret e hotelit, qarkullonin mjaft kinezë. Ata i habiti telefonata ime me Sherifin. Flisja në një gjuhë të pakuptueshme për ata dhe me zë të fortë. Gjithsesi u mora vesh me shokun tim dhe lashë takim për të nesërmen.
Kur u nis për në universitet, Sherifi më kërkoi 100 juanë, për të blerë një biçikletë. Aso kohe në Pekin, mund të qarkulloje kryesisht me biçikletë. Nga kursimet e mija kisha grumbulluar disa para e, ia lehtësova punën shokut tim të mirë. Erdhi koha për të ma kthyer shumën e marrë hua, Sherifi, meqenëse unë po të kthehesha në Shqipëri. Duhej të blija disa dhurata, për njerëzit e mi në Shqipëri, siç bën çdo shqiptar kur kthehet në vendin e tij. Të nesërmen, me qëllim që të qarkullonim lehtë nëpër kryeqytet, autoritetet vendase na pajisën me nga një auto-veturë.
U lidha përsëri me Sherifin dhe shkova në Universitet. Shoku im më priste tek dera e konviktit. Së bashku u ngjitëm në dhomën ku ai banonte, e cila ishte në katin e tretë të një ngrehine 10 katëshe. Sherifi u largua nga dhoma, për punë të tij, rreth një orë. U ula në një kanape, në pritje të shokut. Papritur, në dhomë hyri një femër, e re në moshë, shoqe e shokut tim. Ajo ishte me origjinë ruse. Biseduam rusisht; e trajtova si shoqe të shokut. Në dhomë hyri e doli dhe një student shqiptar, “boluc”, i cili tha se ishte tiranas. Erdhi Sherifi e, të tre, me makinën “time” që priste në hyrje të konviktit, shkuam në një ekspozitë me mallra industriale, ku bëheshin dhe shitje, me çmime “të kripura”.
Me të hollat e kursimeve vetjake dhe me ato që më ktheu shoku im, bleva një stof polak, për kostum, më të shtrenjtin që ishte reklamuar në atë ekspozitë. Stofi ishte ngjyrë gri në jeshile, me riga i lehtë e i derdhur. Bleva dhe një palë këpucë, të zeza, në formë rakete, me brima, të cilat, në ato vite ishin mjaft të pëlqyera nga të rinjtë shqiptarë. Në atë ekspozitë, pikasa e bleva dhe dy palë çorape najloni, me vija, mjaft të bukura. Ndërkohë që shoku im dhe shoqja e tij ruse, më shoqëronin, për të respektuar vajzën, me një gjest kalorësiak, i’u drejtova asaj: “Bli, për vete çfarë të duash”! Ajo, e habitur, refuzoi, kategorikisht.
Unë, i vendosur në atë që thashë, sipas kodit moral të trevës time se: “Miku i mikut nderohet, i pari”, i bleva vajzës një shishe parfum, të cilën ajo e zgjodhi vetë e i’a dhurova. Ajo, përballë këmbënguljes time e pranoi dhuratën modeste dhe gjeti rastin të më falenderonte, me fjalët: “Nuk kam parë ndonjëherë një shqiptar kaq të mirë”! Doemos që u ndjeva mirë, por vura re se edhe shokut tim, iu bë qejfi. Nxitonim. Për drekë ishim të ftuar nga komandanti i Aviacionit Kinez, për të drekuar, tek restoranti me famë botërore: “Rosa e Pekinit”. Ishte dreka e lamtumirës.
Në drekë ishim në shoqërinë e disa oficerëve të lartë kinezë, njëri nga të cilët mbajti një fjalim lamtumire të gjatë. Ai dhe kolegët e tij, të pranishëm në atë eveniment zyrtar, nuk linin rast pa i bërë hosana miqësisë luftarake mes dy popujve tanë e pa lavdëruar rolin e dy udhëheqësve të “mëdhenj” të tyre. Kuzhinieri i restorantit, i krekosur, me faqe të cilat sa nuk i pëlcisnin nga shëndeti, i pastër në të gjithë qënien e tij, me një tabaka të bukur në dorë, na paraqiti një rosë, të therur, të vendosur mbi tabakanë që mbante në dorë. Ai, jo pa mburrje deklaroi: “Me këtë rosë që shikoni, unë do t’ju gatuaj 18 gjellë të ndryshme”.
Atë që tha me fjalë, nuk vonoi shumë e kinezi e bëri fakt. Vetëm gjuha e rosës na u servir si gjellë më vete. Hëngrëm, pimë e bëmë qyfyre. Në atë mjedis të ngrohtë e miqësor, kaluam nëpër mend jetën tonë në Kinë, qysh se shkelëm në Kanton, një vit e ca më parë, deri sa po i linim lamtumirën kryeqytetit kinez. Kohën derisa të nisej treni, për në Jug, menduam ta shtynim duke parë objektet karakteristike të tij. Pekini ishte i ndarë më dysh: Pekini i vjetër dhe Pekini i ri. Objektet antike të qytetit të vjetër i kishim parë, kur erdhëm; na mbeteshin të shikonim ndërtimet e reja të kryeqytetit kinez. Veturat i kishim në dispozicion e kjo na e bënte më të lehtë punën. Pekini i ri zgjerohej e zbukurohej përditë, përballë të vjetrit i cili dukej sikur pushonte pak, në qetësinë e viteve të shumtë që mbante mbi “supe”.
Në mbrëmje u grumbulluam në hotel, më shpejt se zakonisht. Ramë të flinim por gjumi nuk na merrte. Përfytyronim: si do të ishte lundrimi ynë i ardhshëm për në Atdhe. Asnjëri nga ne nuk dëshironte të përsëritej kalvari i lundrimit të shkuar, me anijen oqeanike “Durrësi “, një vit e gjysmë më parë. Besonim se flotilja e shoqërisë të përbashkët lundruese shqiptaro-kineze “Çhal” do të ishte shtuar me anije të reja, më të shpejta e më komode.
Gjithsesi, të gjitha anijet e kësaj shoqërie lundrimi ishin mjete të transportit detar të destinuara për transport mallrash, kësisoj ne nuk mund të kishim pretendime për një lundrim të mirëfillte turistik. Nuk e kishim më atë kureshtje për të parë porte e qytete të rinj. Nëpër atë rrugë detare, kishim kaluar një herë. Nuk e di me saktësi nëse atë natë fjeti ndonjëri prej shokëve, apo të gjithë bënim sikur flinim.
Pa u gdhirë mirë, me tren, u nisëm drejt Jugut. Këtë rrugë e kishim përshkuar një herë e për të nuk kishim kuriozitet. Diku u kthyem djathtas e mbërritëm në portin e Cangonit. Kinezët i thoshin Can Gjan. Një qytet mjaft i bukur turistik me vila, një e dykatëshe, larg portit, me kopshte e lulishte fantastike. Kishim udhëtuar me tren 48 orë, kur u ndodhëm përballë një mrekullie. Kinezët, me fantazinë e tyre fantastike, kishin shfrytëzuar për mrekulli natyrën e bukur të rrethinave të qytetit, për të ngritur një pikë turistike dhe klimaterike të përsosur.
Qyteti ndodhet në lindje të gjirit të Tonkinit, rreth 700 km. në Jug-Perëndim të Kantonit. Porti është më i vogël nga ai i Kantonit dhe i Hong Kongut, por qyteti është mjaft piktoresk. U sistemuam në disa vila fantastike, në anën Veri-Perëndimore të portit. Më parë, në ato mjedise kishin banuar këshilltarët sovjetikë të Ushtrisë Çlirimtare të Kinës.
Duhet penë e fortë për të përshkruar ato bukuri të rralla që na panë sytë 10 ditë me radhë. Vilat një e dykatëshe ishin në distancë rreth 50 m. nga njëra tjetra, të lidhura me rrugica, të shtruara ma asfalt e me lulishte ku trëndafilat çelnin gjatë gjithë vitit. Fakti që në Jug të Kinës, moti është i ngrohtë gjatë gjithë vitit, e favorizonte mjaft kultivimin e luleve gjithë ngjyrëshe, me aromë të këndshme. Pranvera kishte ardhur e lulet ishin “tërbuar”.
Bukuria e mjedisit bënte që ai qytet dhe rrethina të tij të ishin të lakmuara nga turistë të vendeve të ndryshëm. Na sistemuan në ato vila, si miq të shtrenjtë që ishim, në ikje e sipër. Duhet të qëndronim atje derisa anija oqeanike “Vlora “të përpunohej në portin pranë e të bëhej gati për të dalë në det të hapët. Anija shqiptare “Vlora “i ishte shtuar flotiljes të shoqërisë të përbashkët lundruese “Çhal” dhe lundronte me flamurin shqiptar, të ngritur në direk e në kiç.
Ditën e kalonim nëpër atë qytet lulishte, duke luajtur lojë letrash, bilardo e ping-pong dhe ndonjëri angazhohej në lojën e shahut. Të gjithë, të mbledhur kokë më kokë thurnim plane e ëndërronim për të ardhmen. Grupit tonë iu bashkëngjit një agronom nga Vonoi i rrethit të Vlorës, të cilin e quanin Gogo Vjero. Ky Gogoja kishte shkuar në Kinë me një delegacion të Ministrisë të Bujqësisë, për të përhapur përvojën shqiptare në kultivimin e ullirit. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
