Nga Njazi Nelaj
Pjesa e katër
– Në shkollën kineze të aviacionit ushtarak –
Memorie.al / Të përzënë nga shkolla sovjetike e Aviacionit, me ëndrra të prera në mes, një pjesë e grupit të studentëve për pilotë, që kishim studiuar një vit në qytetin e Batajskut, më 8 janar të vitit 1962, pas një lundrimi “skëterrë”, me një anije mallrash, mbërritëm në qendrën e Shkollës së Tretë të Aviacionit Ushtarak të Kinës, në qytetin Çin Zhou. Ai ndodhet në “zemër” të Mançurisë; në atë kohë kishte rreth 200.000 banorë. Pa ndonjë industri të spikatur. Një qytet me ndërtime 2-3 katëshe por me rrugë të asfaltuara. Terreni përqark qytetit ishte fushor; pranë tij janë brigjet Perëndimorë të Detit të Verdhë. Njëra nga vlerat e këtij qyteti mbahej fakti që aty ishte qendra e Shkollës së Tretë të aviacionit ushtarak të Kinës. Vajtja ime në këtë shkollë e në atë qytet ishte një rast fatlum. Në listën prej 7 studentësh të kursit tonë ku bënin pjesë: Adem Çeça, Dhori Zhezha, Mihal Pano, Bashkim Agolli, Andrea Toli dhe Sherif Hajnaj (Bracki), u përfshi, fare rastësisht dhe emri im, Niazi Nelaj.
Ustai kuptoi aq sa mund të kuptonte nga kjo mënyrë komunikimi dhe nisi nga puna, tërë qejf, se i erdhi shansi në derë; ai do të qethte, ndoshta për herë të parë, një europian. “Nipçja “qëndronte i ulur në karrigen e berberit, si i “bukuri shejtan”. Qëndronte urtë e në pritje të “operacionit” të paprovuar më parë. Ai priste e unë sodisja veprimet e berberit. Doja të fiksoja çdo veprim të tij, nisur nga kureshtja, jo se do t’i merrja zanatin.
Ustai ia preu flokët e rralla ngjyrë gruri, shokut tim, i lau kokën e i’a thau atë, me peshqir. I tha të ulej përsëri në karrige e nisi ta rruante, pa porosinë e klientit. Pas këtej u befasova. Berberi, me atë briskun e madh në dorë, i cili ka një hije të rëndë e të tremb, i hoqi mjekrën “nipçes” dhe nisi t’i rruante ballin. E tmerrshme: nuk kisha parë kurrë të rruhej balli. Fillova të lëviz, në karrigen ku isha ulur; nga sikleti. U stresova, nga ato që më zunë sytë. Përjetova disa çaste “horror”.
Shokut tim, berberi mund t’i hiqte ndonjë organ e fytyra e tij do të shëmtohej përjetë. Unë “vuaja” e berberi, me një shkathtësi kineze, si ndonjë prestigjator, rrotullonte briskun e madh në dorë, pa vështirësi. Mbasi i rrojti ballin, kaloi tek veshët e nga këta, tek hunda. I krojti të gjitha. Kur nisi ti rruante kapakët e syve, të them të drejtën, më kaluan nëpër trup disa mornica e u ndjeva keq.
Nuk mbante më “ujë pilafi”. Vrojtoja, me gjak të ngrirë veprimet e berberit dhe, sikur doja të bëja “iso”, i shoqëroja lëvizjet e shkathëta të tij me lëvizje të trungut tim. U ngrit Bashkimi e në vendin e tij u ula unë. Ca nga zori, më shumë nga turpi, bëra si bëra, vendosa “të sakrifikoj”. U trimërova nga qëndrimi “burrëror i Nipçes” dhe i’u futa aventurës.
Zura vend në karrige e u rehatova. Me trup isha aty, por mendja më bridhte gjetiu. Mendoja: Po sikur t’i shkasë brisku e të më presë hundën apo buzët e të më lerë siç lanë Guimplenin, kompraçikosët, sipas romanit të famshëm të të madhit Viktor Hygo, ‘Njeriu që qesh’. Mbasi u çua nga karrigia e shpëtoi nga ai “ferr”, “Nipçja”, përsëri, me këmbë e me dorë, e pyeti berberin sa kushtonte shërbimi që i bëri. Shifrat ishin lehtësisht të deshifrueshme.
Shoku im, për të gjitha pagoi 1 juan. Me paratë tona të asaj kohe, shuma ishte 60 lekë. U ula e po shikoja veten time, në pasqyrë. Se si m’u duk vetja, isha zverdhur. Ndoshta nga emocionet e papara. I bëra shenjë ustait që të më shkurtonte vetëm flokët. “Shë”, gjegji kinezi, duke më lënë të kuptoja se e kishte kuptuar atë që i thashë. Berberi, gjithë qejf nisi të më shkurtonte flokët.
Në atë moshë flokët e mi ishin mjaft të dendur, si pyll, të ashpër e me onde. Berberi, kur qethte kokën time, djersinte, nga sikleti. Berberi, para se të fuste gërshërën në flokët e mi, kaloi dorën nëpër flokë, e vuri re kalvarin që e priste, diçka tha në gjuhën e tij dhe ia nisi punës. Më qethi siç donte e siç dinte ai; “Polluboks”.
Po të më kishte parë ndonjë devolli i moshuar, në ata çaste do të thoshte: “Të paska qethur si kërkë (gomar i vogël). Kur më pyetën shokët: Ku u qethe? u përgjigja: “Gjeta një marangoz, doni tua tregoj”? Ishte e sigurt që atje do të kalonin, me radhë shokët e mi, se në garnizon vetëm ai berber ishte.
Gëzova kur berberi përfundoi qethjen dhe larjen e kokës time. Nuk më rrojti e nuk më krojti. Më erdhi çehrja në vend, Shpëtova nga ai kalvar i çuditshëm e nga ai ankth i madh. Mora frymë i lehtësuar. Asnjeri nuk mund ta konceptojë atë lloj vuajtje, pa e supertuar. Pritni, çudia nuk ka mbaruar. Para se të dilja nga “dyqani” e pyeta berberin: “Sa kushton shërbimi”?
Ai, i kënaqur, duke u zgërdhirë, ngriti dy gishtat lart, siç bëjnë “demokratët” tek ne dhe tha në gjuhën e tij: “Ljang Juan”! që do të thotë: 2 juan. U çudita. Jo pa një farë revolte iu drejtova mjeshtrit, me shenja, duke i treguar se shoku im, përpara meje u qeth e u rrojt e, pagoi vetëm 1 juan. Sa munda u përpoqa t’i shpjegoj atij që na “torturoi”: kokë Bashkimi e kokë unë, përse duhet të paguaj dyfish?!
Kinezi, gjithnjë duke u zgërdhirë, e me qetësi tipike kineze, tha: “Koka e shokut tënd është sa një grusht dhe tregoi grushtin, të mbledhur; ti e ke kokën të madhe, na…kaq, dhe tregoi dy duart të hapura”. Edhe këtë që nuk e kisha dëgjuar e nuk ma merrte mendja, e provova, në atë floktore në Lindjen e Largët aziatike.
Kuptuam se në Kinë, “gjoba” për qethjen e flokëve, shkon në raport të drejtë me madhësinë e kokës. Berberi nuk bëri ndonjë matje për këtë, por, me sy, e me hamendje e përcaktoi çmimin në mënyrë të përafërt. Shpejt, të gjithë shokët e mësuan edhe këtë veçori të sjelljes kineze.
Që atë ditë, kur shkonim tek berberi, para se të uleshim në karrigen e tij i kërkonim vetëm të na qethte. Rruheshim vetë. Sherifi la mjekër e mustaqe, e nuk u rrojt sa kohë qëndruam në shkollë. Ruaj një fotografi të tij, të asaj kohe, me mjekër e me mustaqe. Për kinezët, lënia e mjekrës dhe e mustaqeve, nga ushtarakët, nuk ishte problem.
Siç duket, në bisedimet që kishte zhvilluar e në porositë që kishte lënë, komandanti i Aviacionit tone, e kishte lënë jashtë vëmendjes këtë detaj. Edhe “shefi ynë”, Ademi, që atëherë la mustaqe e favorite të gjata. Mustaqe lamë dhe unë e Andrea Toli. Në këtë sipërmarrje nuk na mbështeti Misha dhe Dhori.
“Nipçja”, edhe po të donte nuk mund të linte mustaqe e mjekër, mbasi ishte qimekuq e qimerrallë e, nuk i shkonin. Përfituam nga fakti se në rregulloren e ushtrisë kineze, nuk shprehej lejimi ose jo i mbajtjes të mjekrës dhe mustaqeve, nga ana e ushtarakëve. Në anën tone, kishim dhe statusin e ushtarakut të huaj, i cili na favorizonte.
Po zgjatem pak duke sjellë përjetimet individuale të asaj kohe, të largët, në një vend të panjohur, pasi dua të ndaj disa kuriozitete e të shuaj kureshtjen e lexuesit, për atë “botë thuajse të panjohur” e interesante.
Në vijim të “guidës” tonë nëpër garnizon, shoqëruesit tanë bujarë, na çuan për të parë mjediset ku do të ushqeheshim. Në pamje të parë, çdo gjë shkëlqente. Personeli që merrej me gatimin e ushqimeve, mjedisi ku gatuhej, enët, instrumentet (ata vetë hanin me shkopinj; ne na kishin sjellë lugë e pirun) dhe çdo gjë, ishte e pastër e në vendin e vet.
Mensën e kishim të përbashkët me pilotët kinezë. Kuzhina kineze është mjaft e pasur dhe asortimentin e ka të larmishëm. Kalonim mes përmes tavolinave të kinezëve. Në fund të mensës ishin tavolinat tona. Tavolinat e vendasve ishin të ngarkuara me lloj – lloj gatimesh. Me mish e pa mish. Mbi tavolinë kishte dhe pije: (verë, birrë dhe liker). Pijet e forta i kishin të ndaluara. Për të hapur oreksin, mbi tavolina, në ca pjatanca të gjata, kishte disa lloj mezesh.
Sa u përket pijeve, pilotëve kinezë, çdo ditë u servirnin pije të lehta, falas. Verën e kishin të mirë; birra ishte pak e fortë. Ata pinin me qejf likernat, të cilët, ne, nuk i shikonim dot me sy. Neve na pëlqente vera dhe birra e tyre. Shishet me liker që na përkisnin neve, i shkëmbenim me verë e birrë, nga racioni i tyre. Në ditët kur kishim fluturim nuk pinim. Shishet me birrë dhe verë i grumbullonim, për t’i konsumuar në ditët e shtuna e të diela dhe në festa.
Tavolinat në mensë ishin plot me lloj-lloj gatimesh por, ne nuk mund t’i konsumonim ato. Gjellët e gatuara sipas traditës kineze nuk ishin në shijen tonë. Në Shqipëri dhe në Bashkimin Sovjetik, ishim ushqyer me kuzhinë mesdhetare, e cila është “e rëndë” në gatim, por që na pëlqen. Gatimi kinez ndryshonte shumë nga yni. Ata hanin, ngopeshin e ishin shumë të kënaqur nga ushqimi që u servirnin.
Neve na ikte oreksi qysh se hynim në mensë. Kur shikonim pjatat e tyre, mbi tavolinë plot me kërmij, karkaleca, bretkosa, breshka uji, ca si krimba, gaforre të skuqura, me njërin thua të dalë jashtë, për t’i kapur, etj., në vend që oreksi të na hapej, na mbyllej fare. Pamë shpendë, të ziera e të pjekura por mishin e tyre nuk mund ta hanim.
Mishi i tyre ishte i zi e pa shijë. Pyetëm kuzhinierin, përse mishi i shpendëve ishte i zi dhe ai na tregoi mënyrën e therjes e të gatimit të tyre. Kinezët nuk i thernin shpendët, tek qafa, që t’u dilte gjaku, por i shponin në qiellzë e gjaku mbetej brenda trupit të shpendit. Pamë me sy atë që përflitej tek ne se, kinezët hanë çdo gjë që fluturon e çdo ujor që noton.
Zvarranikët i konsumonin si ushqim, njëqind për qind. Gjarpri u servirej miqve më të çmuar, ashtu si truri i majmunit të gjallë. Sipas rajoneve e provincave, popullsia kishte preferenca të ndryshme. Në Jug, afër Vietnamit e Laosit, thuhej se ushqimi më i preferuar ishte truri i majmunit të gjallë; në Mançuri, rajon afër Koresë, i preferuar ishte mishi i qenit etj. Do të kemi rast të flasim më vonë për këtë çështje.
Rëndom, tek ne ka qarkulluar opinioni se kinezët ushqehen kryesisht me oriz. Në një farë mënyre, ata konsumonin shumë oriz dhe e gatuanin thuajse si ne. Na pëlqente gatimi i orizit, pilaf, i përzier me vezë. Na e servirnin në një tas, të thellë të mbushur plot dhe ne mund të merrnim sa të donim, madje disa herë.
Flamur Dede, një tiranas i këndshëm, nga radhët e studentëve që kishin fluturuar në Krasnodar si shturmanë fluturues, kur mbushte pjatën me pilaf të gatuar me vezë, fërkonte barkun e thoshte në gjuhën kineze: “Ta mi fan, hao çë” që do të thotë: “Orizi me vezë – është ushqim i mirë”!
E ironizonim shpesh Mulin, me fjalët e tij e ai vetëm qeshte. Në mendimin tim, ata që ushqeheshin me oriz në Kinë, ishin njerëz të privilegjuar e fatlumë, siç ishim ne, pilotët. Ushqimi bazë i kinezit, në atë kohë ishin lakrat. Këtë e kam parë me sy dhe e kam përjetuar 15 muaj radhazi.
Lakrat që përdornin si ushqim kinezët, nuk ishin të rrumbullakëta e me ngjyrë të bardhë, si në vendin tonë, por ishin të vogla, të stërzgjatura e jeshile. Ruajtja e tyre bëhej nëpërmjet shtratifikimit mbi tokë, në formë kavaletash, siç stivosen e ruhen mollët apo panxhari i sheqerit në rrethinat e Korçës e në trevat përqark.
Duke parë mundësitë e shumta që ekzistonin në shkollën tonë, për të na ushqyer shëndetshëm, u kërkuam autoriteteve ushtarake të shkollës së aviacionit, të kërkonin e të sillnin për të gatuar një kuzhinier, i cili, mundësisht të kishte gatuar për pilotët dhe kuadrot e ushtrisë sovjetike, kur këta kishin asistuar ushtrinë kineze, si specialistë, në vitet ’50-të.
U desh të kalonte një farë kohe që të gjendej e të vinte në shkollë, një kuzhinier i kësaj kategorie. Kuzhinieri u gjet e ai nisi të na gatuante gjellë, sipas kërkesave tona. Ndër gatimet më të preferuara tonat ishin: patatet e fërguara, pulat e pjekura, të therura, si tek ne, gaforre të skuqura, mishin e bardhë të të cilave e shikonim me sy, kur e gatuante “mjeshtri” i thirrur për ndihmë, pilaf me vezë dhe një mishtë pjekur, pa shijen e mishit, për të cilin na thanë se është mish kaprolli.
Ngjyra e këtij mishi ishte pak si në rozë e ne dyshuam. Ajo që na bëri të ishim dyshues në këtë çështje, lidhej me faktin se ndodheshim pranë gadishullit korean, popullsia e të cilit e konsumonte mishin e qenit, si ushqim të preferuar. Dyshimi ynë u vërtetua shumë shpejt dhe fare rastësisht.
Në një mbrëmje të zakonshme, kur errësira kishte rënë mbi qytet, në intervalet mes orëve të studimit, me 2-3 shokë të grupit po shëtisja nëpër garnizonin ushtarak. Siç ndodh rëndom në këta raste, kaluam nga fusha e sportit dhe u futëm nëpër rrëza, prapa kuzhinës dhe kaldajës. Mbi një pirg me qymyr guri të padjegur, dikush nga ne pa një lëkurë.
U afruam; njëri prej nesh e kapi dhe e ngriti lart, me ndihmën e një huri që gjeti aty pranë. Ngjyra e lëkurës ishte gri dhe trupi i kafshës së therur dukej haptas që kishte qenë i vogël. Na tërhoqi vëmendjen fakti që koka ishte e rrjepur por në të nuk kishte brirë. Dinim që kaprolli ka brirë, prandaj nuk e kaluam pa i kushtuar vëmendje këtij fakti. Më pas hapëm putrën e kafshës dhe pamë se gishtat përfundonin në ca thonj, si të qenit. Njëri nga ne e shpalosi lëkurën dhe, së bashku arritëm në përfundimin se kishim përpara një lëkurë qeni. Nuk kishte asnjë mëdyshje se ishim ushqyer me qen.
Atë që pamë ua referuam drejtuesve të logjistikës të shkollës, me nota proteste. Më i larti në gradë, duke qeshur, tha: “Go, go, zhou go hao çë”, që, në gjuhën tonë do të thotë: “Qen, qen, mishi i qenit është i shijshëm”. Bëmë si bëmë, u mësuam dhe me konsumimin e mishit të “kaprollit” qen.
Gjatë kohës që qëndrova në Kinë, nuk pashë me sy qumësht; as nënprodukte të tij. Kur ua thamë këtë menaxherëve e u kërkuam bulmet, morëm përgjigjen: “Ne nuk kemi qumësht për fëmijët e vegjël”! Përgjigja që morëm nuk linte vend as për komente, as për interpretime. Nuk thonë më kot: “Kur s’ka, as mbreti s’ha”!
Unë dhe shokët e mi, sidomos Dhori Zhezha, të cilit i vumë nofkën “Kinez”, u afruam shumë me ushtarë e oficerë të rinj vendas. Për të mësuar gjuhën e për të ditur diçka më tepër për jetën e tyre. Një ditë po bisedoja me një ushtar. Ishte goxha djalë, i gjatë, i pashëm, i shëndetshëm e i fuqishëm. Kryente detyrën e mekanikut të aeroplanit.
Emrin e tij e kam të vështirë ta kujtoj, edhe pse ngjanin me njëri tjetrin: Li quanin njërin e, Li tjetrin. Si në Kashnjet, ku emri Zef është më i përhapuri. Djali, mbasi kishte përfunduar shkollën e mesme, me nivel mbi mesatar, në vend që të shkonte në universitet, kishte preferuar të vinte ushtar.
Preferenca e tij, në këtë rast lidhej me faktin se në ushtri, të paktën ushqimin e kishte të siguruar. Ky nuk ishte një rast i vetëm as sporadik. Në Kinën mbi 1 miliardë njerëz, të asaj kohe, çështja e të ushqyerit nuk ishte gjë e lehtë. Prandaj mjaft të rinj, pas përfundimit të shkollës së mesme, shfaqnin dëshirën për të shkuar ushtar.
Orizoret në Kinë janë të pa mata. Kur përshkon rrugën, me tren, nga Jugu në Veri, të zë syri ngastra të mbjella me oriz dhe ara me grurë, bimë leguminoze, bishtajore, çum i zi etj. drithëra buke, të cilat kultivohen mbi baza shkencore e japin rendimente të pa para. Arat e mbjella nuk i shikon vetëm në fushë, por, atje, në çdo provincë e rajon, dora e njeriut ka bërë mrekulli. Vetëm kinezët mund ta qëndisnin malin me brezare, aq bukur, duke e transportuar dheun nga larg, në distancë disa kilometra, me disa shporta të thurura me xunkth e shkurre të tjera.
Gjelbërimi në Kinë të shoqëron në çdo skaj, nga Kantoni në Çiçikar e nga Port Arturi në hapësirat Perëndimore ku banojnë Ujgurët. Prodhimet e drithërave të bukës e në përgjithësi produktet bujqësore në tre vitet e fundit, për shkak të thatësirës të tej zgjatur kishin rënë e ushqimi i popullatës ishte vënë në vështirësi.
Shumëkush mund të befasohet, mundet edhe të mos besojë, kur të lexojë nëpër rreshtat e këtij rrëfimi se kinezët nuk e njohin bukën. Ne jemi ballkanas dhe bukën e kemi pikë të dobët. E kemi të vështirë ta konceptojmë si mund të ushqehet njeriu, pa përdorur bukë. Kishte nga tanët që çdo gatim, madje edhe pilafin, doemos duhet ta shoqëronin me pak bukë. Ndryshe nuk u shijonte.
Kur ishim në Bashkimin Sovjetik, u mësuam, nga zori të konsumonim më pak bukë; por në Kinë, bukën nuk e shikonim me sy. Por, në shkollën sovjetike të Aviacionit, vendin e bukës e kompensonin patatet dhe lakrat, dhe gatimi bëhej me yndyrë, gjë që në kushtet e atij të ftohti, në një farë mase ishte e justifikuar. Në Kinë gjellët e tyre nuk na ngjitën aq. Kërkuam bukë.
Na sollën ca “topa “brumi, të ziera në avull, pa kripë e pa shijë. Edhe pse nuk na pëlqyen, ishim të detyruar ti konsumonim, me apo pa dëshirë. Na gjeti si atë që thonë: “Kur s’ke pulën; ha dhe sorrën”! Sorra, për kinezët hynte ndër shpendët e preferuar. Ata e konsumonin me dëshirë. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
