Nga Njazi Nelaj
Pjesa e tretë
– Në shkollën kineze të Aviacionit Ushtarak –
Memorie.al / Të përzënë nga shkolla sovjetike e Aviacionit, me ëndrra të prera në mes, një pjesë e grupit të studentëve për pilotë, që kishim studiuar një vit në qytetin e Batajskut, më 8 janar të vitit 1962, pas një lundrimi “skëterrë”, me një anije mallrash, mbërritëm në qendrën e Shkollës së Tretë të Aviacionit Ushtarak të Kinës, në qytetin Çin Zhou. Ai ndodhet në “zemër” të Mançurisë; në atë kohë kishte rreth 200.000 banorë. Pa ndonjë industri të spikatur. Një qytet me ndërtime 2-3 katëshe por me rrugë të asfaltuara. Terreni përqark qytetit ishte fushor; pranë tij janë brigjet Perëndimorë të Detit të Verdhë. Njëra nga vlerat e këtij qyteti mbahej fakti që aty ishte qendra e Shkollës së Tretë të aviacionit ushtarak të Kinës. Vajtja ime në këtë shkollë e në atë qytet ishte një rast fatlum. Në listën prej 7 studentësh të kursit tonë ku bënin pjesë: Adem Çeça, Dhori Zhezha, Mihal Pano, Bashkim Agolli, Andrea Toli dhe Sherif Hajnaj (Bracki), u përfshi, fare rastësisht dhe emri im, Niazi Nelaj.
Togfjalëshin “lidhje të përkohshme”, jam i detyruar ta nënvizoj, për arsye se secili nga ne e kishte të qartë se martesa e kinezeve me të huaj dhe e kundërta, ishin rreptësisht të ndaluara. Në fillim kur shkelëm në tokën kineze, mikpritësit, mbasi na njohën me normat e me rregullat e jetës në atë vend, na lexuan një ligj, në të cilin shkruhej qartë e me shkronja të mëdha se: ”ndalohet martesa e kinezeve me të huaj dhe e meshkujve nga Kina, me vajza të vendeve të tjerë”.
Për ta bërë gjënë më bindëse, na sollën një shembull se si një marinar jugosllav mbahej në burg, për arsye se kishte tentuar të përdhunonte një femër vendase, që nga viti 1948. Kësisoj, asnjëri prej nesh nuk mund të shkonte ndesh me ligjet e vendit. Kinezët nuk bënin shaka me gjëra kaq serioze; atë që shpallnin, ata e zbatonin, pa hezitim.
Shoku ynë, i cili u shtrua në Spitalin Qendror të Aviacionit, në Pekin, para se të shtrohej dhe mbas daljes nga institucioni, u sorollat nëpër metropolin kinez, shëtiti dhe në parkun e famshëm “Tungu Jen”, ku thuhej se qarkullonin femra të përdala, të përzëna, pas çlirimit të Kinës nga shtëpitë publike të Shanghait e të ndonjë qyteti tjetër. Qarkullonte opinioni se, në vitet e parë, pas çlirimit të vendit, nga shtëpitë publike u liruan rreth 40.000 vajza të përdala.
Nuk mund të le pa përmendur 2-3 aspekte të jetës, në atë vend aziatik, i cili, për ne ishte thuajse i panjohur. E para, kinezët e quajnë vendin e tyre “Cungo”. Po të përpiqesha ta përkthej në gjuhën tonë, ky togfjalësh do të thotë: “Qendra e botës”. Një slogan tejet nacionalist. Sipas tij, çdo gjë që lidhet me historinë e njerëzimit, e ka zanafillën në Kinë. Edhe globi tokësor, në qendër të tij, ka Kinën.
Kalonim nëpër rrugët e asfaltuara të qytetit dhe shkelnim mbi disa vizatime, me shkumës të bardhë, ku dallohej qartë një hundë e madhe njeriu, me të cilën, ata ironizonin hundën tonë. Në opinionin e tyre, njeriu kinez ishte më i bukuri në botë, më i pashmi, më i zgjuari, më i shkathëti, më trimi e shumë “më” të tjera. Këto konsiderata shërbenin për të treguar epërsinë e njeriut kinez, mbi të tjerët. Në opinionin tim, si atëherë dhe tani që po shkruaj këto kujtime, mentaliteti i vendasve, për këtë çështje, ishte e mbetet racist; i kulluar.
Kur shkuam në Kinë e nuk ishim familjarizuar akoma me ta, e kishim shumë të vështirë të bënim identifikimin e njerëzve. Të gjithë na dukeshin njëlloj e i ngatërronim me njëri- tjetrin, siç ngjet tek ne me binjakët. U desh të kalonte mjaft kohë për ta bërë dallimin mes tyre. Kuptohet, bëhet fjalë për një identifikim të jashtëm, sipas dukjes. Për ata ishim ne të njëjtë. Prandaj, kur dilnim në qytet, për punë të rëndomta (për ndonjë pazar apo thjesht për shëtitje), na shoqëronte një lumë njerëzish, të moshave, gjinive e niveleve nga më të ndryshmet.
Valët e atyre që na shoqëronin, pa kërkesën tonë, u ngjanin mitingjeve partiake të kohës së sotme, tek ne, në përkrahje të njërës apo tjetrës parti politike. Kinezët na shikonin me habi dhe vetëm bënin shenjë, me dorë të hapur, duke treguar hundën tonë të madhe. Me siguri, ne u dukeshim atyre si jashtëtokësorë. Me sa duket, në ato anë nuk kishte shkelur asnjë këmbë evropiani, deri atëherë. E dyta, në vitet ’60-të të shekullit të kaluar, Kina ishte e varfër dhe kinezët jetonin me ushqimin e racionuar që jepej me tollonë. Problem ishin ushqimet dhe veshmbathjet prej pambuku. Pasuria më e madhe që kishte një kinez, në ato kohë ishte sahati i dorës dhe biçikleta. Nuk bëhej fjalë për makina, orendi shtëpiake e pajisje luksi.
Klasat dhe fjetinat i kishim në katin e tretë të ndërtesës, me çati tjegullash. Dritaret i kishim të orientuara nga Veriu e nga Veri-Perëndimi. Lartësia na lejonte të vështronim si jetonin vendasit, në disa bidonvile të ndërtuara me baltë, njëkatëshe, ku strehohej si rregull, një familje me 5-6 anëtarë. Familjet rurale e ato në periferi të qyteteve, në ato vite lindnin shumë fëmijë. Kufizimet e lindjeve u aplikuan më vonë. Me kuriozitetin tonë të tepruar, kishim vënë re se (bidonvilet ku ata jetonin ishin pa dyer; perdet që zëvendësonin dyert na lejonin të shikonim ç’ndodhte brenda tyre), një familje kishte vetëm një palë pantallona.
Ato i vishte ai që dilte nga dera e shtëpisë; të tjerët ishin pa gjë. Varfëri e skajshme. Në fshatin tim, dikur kisha parë banorë të varfër, veshjet e të cilëve ishin tërë andra, sa nuk dihej ç’ngjyrë kishin, por, sido që ishin, secili i kishte një palë pantallona. E treta, pranë shkollës kalonte një rrugë lidhëse dhe një lumë i vogël, i cili, më shumë ngjante me një përrua ujëplotë. I vrojtonim të dy këta objekte, me orë të tëra, duke qëndruar mbi dritare ose nga korridoret. Rruga automobilistike vinte nga Veri-Perëndimi i provincës Ljao Ning e, të çonte në qytetin e Çin Zhout. Në ditët kur në qytet, bëhej pazar, një lumë njerëzish vërshonin nëpër atë rrugë, në kaos të plotë.
Në qytet dilnim shpesh e qëndronim pak kohë. Qëllimi i daljes tonë ishte të ndryshonim pak mjedisin, të shikonim njerëz të veshur me uniformë civile dhe të relaksoheshim sado pak. Na kishin porositur që, kur dilnim në qytet, të qarkullonim në grupe me 3-4 e më shumë studentë; për efekte sigurie. Në çdo hap na shoqëronin, përkthyesit tanë të gjuhës ruse. Përkthyes kishin emrin, mbasi në fakt, ata ishin gjurmuesit e survejuesit tanë. Nën petkun e përkthyesit dhe me motivin e justifikuar se duhet të kujdeseshin për sigurimin e jetës tonë, këta “përkthyes”, nuk na ndaheshin këmba-këmbës e, na ishin bërë si “burri i nënës” me baba gjallë.
Kudo ku shkelnim ne, do të mbinte si nga dheu edhe përkthyesi. Nuk ishin pak. Në çdo grup fluturimi, i cili, si rregull kishte 3 studentë, ishte caktuar një përkthyes. Nga të gjithë raca e përkthyesve, vetëm njëri, Petja, me nënë ruse e baba kinez, nga krahina autonome e Uigurit, e zotëronte mirë, si gjuhën ruse dhe atë kineze. Të tjerët i thoshin këmbës; dorë. Petja, ishte i gjatë, me moshë rreth të dyzetave, me flokë të drejtë, të zinj e të ashpër, si tel, siç i kanë ata kinezët. Nëna ruse e Petjas, me burrin kinez, kishte lindur dy djem: Petjan dhe Vollodjan. Ky i fundit ishte pilot, në Flotën Ajrore Civile të Kinës dhe fluturonte në aeroplanët ‘IL- 14’, në Pekin.
Petja ishte njeri mjaft i mirë, i kulturuar e kompetent në profesion. Me mua dhe me shokët e mi sillej, si mik e si shok. Ai na kuptonte dhe ne e kuptonim. Nuk ishte si Petja, një grua me syze, e cila ishte e veshur me rroba ushtarake dhe pretendonte se ishte përkthyese nga gjuha ruse, në atë kineze. Ajo ishte e shkurtër, “e ngjeshur” dhe nuk dinte mirë as rusishten, as gjuhen kineze. Nuk bëhej fjalë për të njohur terminologjinë e Aviacionit. Ajo nuk dinte as të ecte në rrugë, si ushtarake. Ishte një ‘shapllamuqe’ e vërtetë.
Një ditë, kjo “përkthyesja” jonë po na përkthente në rusisht një film kinez, me luftë. Ishin çastet kur, në fushën e betejës mbërritën forcat japoneze. Në mes të asaj qetësie, kur njerëzit kishin mbajtur frymën e prisnin tërë ankth zhvillimin e mëtejshëm të ngjarjeve, ajo, solemnisht e me një zë të fortë përktheu “prishli jebanci”! Duhej të thoshte mbërritën japonezët por tha, “mbërritën hamshorët”! Qeshëm, me lot.
Qeshën dhe “përkthyesit” e tjerë, në veçanti Petja, i cili e fliste mirë rusishten. Një herë tjetër, kur po na përkthente shpjegimin që na bënte instruktori i teknikës së pilotimit, për një figurë (element i përdorimit luftarak të avionit), në vend që të thoshte: “bojevoj razvorot”, që do të thotë “kthesë luftarake”, tha: “vojennij razvorot”, që do të thotë: “kthesë ushtarake”, etj. “gafat e saj”, nuk kishin te numëruar. I tregova këto, me qëllim që të argumentoj mendimin se ata nuk ishin përkthyes, por gjurmues.
Të them të vërtetën, përkthyesit, të cilët, normalisht duhet të ishin njerëzit më të afërt e më të dashurit për ne, u bënë aq të bezdisshëm e të padëshiruar, sa, padrejtësisht ndonjërin e vinim në lojë. Ndoshta, në anën e këtij argumenti, në një rast të më pas, do t’ju sjell ndonjë ndjesi e perceptim vetjak, natyrisht, të pa këndshëm që, ka të bëjë me raportet student: përkthyes, në ato mjedise shkollore e më gjerë.
Por tani po vijojmë rrëfimin e veprimtarive organizuese për prezantimin me Shkollën e tretë të Aviacionit Ushtarak Kinez. Do t’ju dëftoj dhe për regjimin e jetës tonë, në atë shkollë, siç kishte porositur komandanti i Aviacionit Shqiptar: “I trajtoni si vendasit”!
Ditën e parë, pas mbërritjes tonë në mjediset e shkollës, secilit nga ne i dhanë nga një legen, të bukur, prej porcelani cilësor, me lule të stampuara, i cili nxinte rreth 10 litra ujë. Lulet që llamburitnin në faqet e legenit, ishin sipas stilit kinez: Dragonë, pagoda e të tjera lule, të kombinuara bukur, dukshëm prodhime të mjeshtërve vendas, të cilët, në këtë fushë janë të pakrahasueshëm. Na pajisën dhe me nga një peshqir pambuku, me përmasa 100 X 50 cm., si ata që përdorim ne, për të fshirë fytyrën, pas larjes.
Adjutanti i repartit, një kapiten, i gjatë, me trup sikur të ishte i prerë për rreshtor, na priu, në shoqërinë e “përkthyesit”, në një dhomë të veçantë ku ishin montuar bukur, disa lavamanë. Çdo lavaman kishte sipër një rubinet çezme, të verdhë, nga e cila nuk rridhte asnjë pikë ujë. Adjutanti, sikur po na rrëfente ndonjë shpikje të jashtëzakonshme, demonstroi mënyrën e të larit të fytyrës. Kjo ishte me të vërtetë interesante dhe e panjohur për ne.
Ushtaraku, çeli njërën nga rubinetet e çezmës dhe derdhi në legen disa litra ujë. Ndoshta e mbushi legenin me ujë në një të tretën e thellësisë të tij. Aq sa ishte e mjaftueshme për të lagur e shtrydhur peshqirin. E lagu dhe e shtrydhi lehtë peshqirin e, me atë të lagur fërkoi fytyrën, cep më cep. Tregimi që na bëri adjutant, ishte i qartë e i thjeshtë. Të gjithë e kuptuam e nuk lindi nevoja ta përsëritnim veprimin e tij.
Qëllimi i këtij “mësimi tregues” ishte të mësonim se në mjediset e shkollës, nuk duhet të harxhohet, por të kursehet uji. Në mjediset kineze, fytyra, duart, këmbët, nuk lahen me ujin e rrjedhshëm të çesmës, por siç na e tregoi oficeri i degës ekonomike të shkollës. I vetmi qëllim i këtij veprimi, ishte kursimi i ujit. Si në të gjithë drejtimet, edhe në çështjen e harxhimit të ujit, kinezët janë nikoqirë të mirë.
Porosia e dytë, lidhej me mënyrën e përdorimit të ujit për të pirë. Në territorin e garnizonit tone, kishte çezma me bollëk por, nga rubinetet e tyre rridhte vetëm ujë i nxehtë, i përvëluar. Kinezët, për të pirë konsumojnë vetëm ujë të ngrohtë. Ashtu si vietnamezët në Bashkimin Sovjetik, të cilët e mbanin pagurin në rripin e mesit.
Nuk di përse m’u kujtua fshati im, i cili nuk shquhet për burime të shumta uji, përveç lumit të Vjosës dhe ujit të ftohtë, që del nga shkëmbi anës tij. Kur merrja udhë e më pihej ujë, me të ndeshur ndonjë çezmë nga e cila rridhte ujë, zgjatja njërën dorë, në formën e një luge dhe pija ujë në shputën e dorës. Kur ndeshja ndonjë burim, tek pellgu i tij futja grushtin e me disa të tillë, shuaja etjen.
Këtu, në Mançurinë e largët, mijëra kilometra larg trevës ku jam rritur, duhet të mësohesha të pija ujë të ngrohtë. Që ta kishim më të lehtë, na pajisën me nga një termus, i cili mbante brenda rreth 2 litra ujë. Me veshjen e qelqtë që kishte brenda, termusi e ruante ujin, të nxehtë, siç e futje në të, disa orë më parë. U mësuam ti mbushnim këta ujëmbajtës, me ujë të ngrohtë dhe, kur kishim etje, pinim, sipas dëshirës, duke e përdorur kapakun e termusit, si gotë.
Përdorimi i ujit të ngrohtë, për të pirë ka avantazhet e veta. Së pari, një njeri nuk mund të konsumojë shumë ujë, siç do të ndodhte po të pinim ujë të ftohtë dhe, e dyta, uji i zier është i pastër nga ana bakteriologjike dhe të ruan nga inflamacionet e fytit. Me këtë risi, në jetën tonë, u përshtatëm jo përnjëherësh dhe jo pa vështirësi.
Fantastike, e paparë ishte banja me ujë të ngrohtë. Ishim mësuar me dushet që hidhnin ujë vazhdimisht, mbi kokë e ne fërkoheshim, me duar. Në Kinë gjetëm tjetër metodë. Atje banja ishte kolektive. E kam fjalën për mjediset ushtarake në të cilët jetova. Në një sallë të mbyllur ishte ndërtuar një tip baseni (pellgu), në formë rrethi, i thellë rreth 30 cm. e me rreze 7-8 m.
Poshtë dhe anash, baseni ishte i veshur me pllaka porcelani, të bukura e të lëmuara. Mbushej me ujë të ngrohtë baseni, sa ta duronte trupi. Qëndronim të shtrirë dhe linim jashtë vetëm kokën. Në basen futeshim të përzier, për nga kombësia; shqiptarë e kinezë, së bashku. Qëndrimi ashtu, në ujë të ngrohtë, shërbente për regjjen e lëkurës, që të hiqej më lehtë zhuli dhe kursehej uji. Në ujë të ngrohtë qëndronim rreth 20 minuta. Vendoseshim në formë rrethi, vështronim njëri-tjetrin e qeshnim, pa kuptim.
Në çdo vend e nga secili popull, mund të mësosh gjëra interesante sa i takon mënyrës të jetesës. Në Kinë, surprizat për ne që nuk e njihnim atë vend, nuk kishin të sosur. Ishim vajtës e doemos duhet të përshtateshim me veçoritë e jetesës dhe huqet e atyre njerëzve. Disa sjellje të tyre ishin tejet interesante.
Nuk patëm rastin të blinim vezë, mbasi ato i kishim të siguruara, në mensë por, kur pyetëm vendasit mbi mënyrën e shitjes të vezëve, mësuam një kuriozitet të këndshëm; vezët nuk shiteshin me kokrra, si tek ne por me peshë. Interesante dhe origjinale kjo mënyrë tregtimi. Nuk ishte e vetmja surprizë që përjetuam në atë vend surprizash. Po e pasurojmë tregimin, me të tjera ndodhi, të jetuara.
Një ditë tek berberi i garnizonit ushtarak
Së bashku me shokun tim të grupit, Bashkim Salih Agolli, nga fshati Zvarrisht i krahinës së Lozhanit, të cilit i kishim vënë nofkën “nipçe” e nga kjo ai nuk ofendohej, një ditë shkuam tek berberi i garnizonit ushtarak, për t’u qethur. Bashkimi ishte një njeri me humor të këndshëm. Me trup të imët e me kokën sa një goricë, me flokë të rrallë e të lëpirë, me fytyrë të rreshkur si fund me pala korenti, ai ishte shakaxhi i thekur. Humori i tij i hollë e me kripë, na shkrinte së qeshuri. Pak ta ngacmoje “nipçen”, e ai shpërthente me qyfyre, të cilat na pëlqenin e na relaksonin, pa masë.
Kur donte të ironizonte dikë, “nipçja” nuk i thoshte: qenke gomar, por “babai i mushkës”. Na mbante gjallë shoku ynë, me shakatë e këndshme e me të folurën gjithë llaska, tipike të trevës së origjinës të tij. Të dy ishim bërë për t’u qethur e nxituam tek berberi i vetëm i garnizonit ku banonim. Unë me flokët si pyll e, ai me ata flokë të rrallë gjysmë biondë.
Berberi i përkiste moshës së re (rreth 30 vjeç). Kur na pa që u drejtuam tek kthina ku punonte, na priti me atë buzëqeshjen karakteristike, e cila ngjante më tepër si ngërdheshje. Berberhania ishte e vogël e pa salltanete. Pajisja kryesore ishte një karrige, e cila ulej e ngrihej dhe rrotullohej, e një pasqyrë e vendosur në mur.
Veglat e punës ishin të kohës së “Nuhut”. Binte në sy një brisk, i madh, nga ata që mprehen me rrip lëkure. Në një kënd të kthinës (nuk i them dot dhomë), ishte vendosur një legen porcelani, i bardhë e rreth tij vareshin disa peshqirë sysh. Sipër legenit ishte montuar një mbajtëse uji, me rubinet, prej së cilës dilte ujë i ngrohtë. Zumë vend në stolin pranë derës dhe pritëm radhën, sa u qeth një kinez.
Nuk na habiti mënyra e të qethurit të kinezit, mbasi e kishim parë atë model, tek të gjithë ushtarakët kur hiqnin kapelet. Ishte po i njëjti model: qethje e lartë, me cullufe në majë të kokës, të cilës rusët i thonë: “Polluboks”. Mbasi u çua kinezi, për të respektuar moshën (“nipçja ishte 2 vjeç më i madh), respektova të ulej, i pari shokun tim. Pas kësaj nis habia.
Berberi e pyeti shokun tim, në gjuhën e vet. Por as ne nuk kuptonim kinezçen, në ato fillime, as berberi nuk dinte rusisht. Përkthyesi që nuk na ndahej këmba- këmbës, nuk e kishte pikasur largimin tonë nga mjediset ku qëndronim zakonisht dhe shokët tanë na kishin “mbuluar “në këtë aventurë, nëse mund ta quajmë të tillë. Shoku im që ishte ulur në karrigen e berberit dhe unë, së jashtmi, me duar e me këmbë, ashtu si mundëm i shpjeguam berberit mënyrën e qethjes. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
