Nga Hanna Kozlowska
Memorie.al/ publikon një shkrim të gazetares dhe publicistes polake, Hanna Kozlowska, një reportere në ekipin e gazetarëve të Quartz. Ajo më parë ka punuar për The New York Times si gazetare për NYT Opinion dhe ka qenë anëtare e revistës Foreign Policy. Ajo ka qenë gjithashtu një korrespondente për Times, në Poloni u diplomua në Kolegjin Swarthmore. Në këtë shkrim ajo trajton historinë se si kremtoheshin festat e Krishtlindjeve në periudhën e regjimit komunist ku Polonia, ashtu si dhe pjesa më e madhe vendeve të Lindjes Komuniste, apo siç quheshin në atë kohë, “Demokracitë Popullore”, ku tregu pothuaj ishte bosh dhe dhuratat për fëmijët me rastin e këtyre festave ishin një “mollë e ndaluar”! Dhe si ndryshuan kremtimet e këtyre festave pas shembjes së diktaturave komuniste në Poloni dhe vendet e tjera të Lindjes, gjë e cila solli edhe për fëmijët polakë lodrat e munguara të prindërve dikur fëmijë.
Polakët që u rritën gjatë epokës komuniste u pëlqen t’u thonë fëmijëve, nipërve dhe mbesave të tyre, se si fëmijë, ata do të ishin të kënaqur me një portokall të thjeshtë nën pemën e Krishtlindjes. Kjo është, pjesërisht, një paralajmërim kundër pritjes së një bollëku dhuratash, por është gjithashtu një shprehje e nostalgjisë për kohë më pak të komplikuara. Gjatë katër dekadave të sundimit komunist, marrja e një sasie frutash ishte shpesh një ngjarje e gëzueshme: “Kjo ishte lumturia!” tezja ime e madhe Magdalena më tha: “Krishtlindjet në Poloni kanë qenë një konstante e palëkundur, një mbledhje familjare e do të sigurohej disi një festë. Vendi ishte dhe është fort besimtar katolik, më shumë se një komb i Amerikës Latine në devotshmërinë e tij, se çdo shtet tjetër evropian. Sundimi komunist nuk e zbehu besimin fetar të njerëzve. Edhe autoritetet komuniste e dinin se ata duhet t’u siguronin njerëzve, peshk dhe mish për Krishtlindje, dhe nëse nuk e bënin këtë, dihej zemërimi i njerëzve. Në vitin 1970, pasi autoritetet ngritën çmimet e mishit, polakët e zakonshëm u rebeluan, duke çuar në rrëzimin e një udhëheqësi komunist, që ishte prej një kohe të gjatë”.
Që nga kohërat e epokës komuniste, Krishtlindjet në Poloni kanë ndryshuar. Nëse shikojmë disa dekada më mbrapa, dhuratat e Krishtlindjeve ofrojnë një vështrim të shkurtër në situatën ekonomike dhe klimën politike të Polonisë.
Në kohë të vështira, pirgu i dhuratave të pemës së Krishtlindjes ishte vetëm një karamele, fruta ose një kapelë të punuar me dorë. Kur komunizmit po i vinte fundi, në fund të viteve ’80-të, disa familje kishin mundësi të paguanin ‘Barbies’ ose ‘LEGO’, të cilat u vunë në dispozicion në dyqane të veçanta. Sot, dhuratat janë të shtrenjta, si karta e dhurata p.sh., (si një fundjavë s.p.a) këto pasqyrojnë përparimin ekonomik të Polonisë, historinë e saj të suksesit, pas-sovjetik.
Krishtlindja në rrënoja!
Polonia u shkatërrua plotësisht gjatë Luftës së Dytë Botërore, e shkatërruar nga Gjermania naziste dhe Rusia Sovjetike. Por edhe gjatë “Luftës”, siç dihet në vend, prindërit u përpoqën t’u jepnin fëmijëve të tyre një iluzion për një Krishtlindje normale. “Nuk kishte asgjë. Ne ishim të lumtur kur merrnim një karamele … Mami qepi kukulla lecke dhe i veshi ato për t’i bërë ato sa më të bukura, bëri mobilie të vogla për kukullat”, më tha Magdalena, e lindur në vitin 1939.
Në vitet pas Luftës, shumë familje polake vareshin nga paketat e ndihmës që jepte Administrata e Kombeve të Bashkuara për Ndihmën dhe Rehabilitimin (UNRRA), të formuara këto për të ndihmuar zonat e çliruara nga zgjedha naziste. Nga viti 1945 deri në 1947, Polonia mori 2 milion tonë produkte, kryesisht racione ushqimore ushtarake të konservuara, por edhe karamele e çokollata. Prindërit i fshehin ato për raste të veçanta, siç janë Krishtlindjet. “Paczki” – quhen paketat që vinin nga jashtë apo nga të afërmit, ose nga donacionet, kjo do të ishte shtylla kryesore e pushimeve për dekadat e ardhshme.
Pushimet nën një regjim të ri
Në vitet ’50-të, polakët duhet të mësoheshin me jetën nën një regjim shtypës, stalinist, i cili ishte ateist nga përkufizimi. Në fakt, për disa vite, udhëheqësit e vendit u përpoqën të bënin dy festa të tjera: – ‘21 dhjetori’, një festim i ditëlindjes së Stalinit dhe Vitit të Ri – më të rëndësishme këto se Krishtlindjet. Pema e Krishtlindjes u bë pema e “Vitit të Ri”, e zbukuruar me kjo me lodra të formuara si fabrika, rrota, vinça dhe tanke të ushtrisë. Santa Claus (Shën Nikolla) nuk jepte më dhurata; në vend të kësaj, ishte Gjyshi Frost, një personazh sovjetik, që mbante veshjen e një fshatari rus, ose një kaftan prej ari. Por hileja nuk funksionoi, një Krishtlindje tradicionale ishte shumë e rëndësishme për polakët.
Nëse shikojmë disa dekada më mbrapa, dhuratat e Krishtlindjeve ofrojnë një paraqitje të shkurtër të situatës së përgjithshme ekonomike dhe klimës politike të Polonisë. Jeta filloi të normalizohej në këtë realitet të ri politik, megjithëse raftet e dyqaneve mbetën të pajisura dobët. Përgjatë dekadave të ardhshme, artikujt themelorë të veshjeve, të tilla si të brendshme dhe çorape u konsideruan si dhurata të kërkuara për Krishtlindje. Pajisjet shkollore si p.sh (“një fletore e thjeshtë, e bukur”, tha Magdalena) ose veshjet e përdorura nga donacionet e huaja ishin dhurata e zakonshme. Një i afërm tjetër kujton, një këmishë fanellate që do t’ja bënte një teze rrobaqepëse. Gjatë gjithë epokës komuniste mbretëruan dhuratat e bëra me dorë: gratë thurnin kapele, shalle dhe çorape; nëna ime si adoleshente në vitet 1980, bashkë miqtë e saj dekoronin dërrasat e prerjes së mishit, për t’i përshtatur ato si dhurata dhe u’a shpërndanin familjeve për t’i suprizuar sado pak ato.
Mësimet e rëndësishme politike të Krishtlindjes
Çdo vit, duke filluar nga vitet 1950-të, gazetat dhe transmetimet televizive do të raportonin se sa larg ishin anijet nga vendet “miqësore” si Kuba ose Kolumbia që mbanin banane, portokall, bajame. Përpjekjet për të shkarkuar anijet u përshkruan nga raportet e lajmeve propagandistike me shumë hollësi, duke u siguruar njerëzve që nëse ushtria ndihmonte, portokallet, nuk do të kalben përpara se të shkonin në shtëpitë e tyre. Në vitin 1979, një gazetë intervistoi njeriun që koordinonte shkarkimin e anijeve: “Të Dielën, përfituam nga moti i mirë… për të shkarkuar katër anije me portokalle, limona, grejpfruta dhe banane. Temperatura 0°C na lejon të transportojmë këto produkte delikate në depo”.
“Këto raporte që do të qetësonin shpirtrat, tregojnë se autoritetet u kujdesën për njerëzit”, tha historiani Marcin Zaremba. Në vitin 1972, sipas botimit polak të Newsweek, dyqanet polake morën një furnizim të produkteve nga Perëndimi si: Italia, Austria, Gjermania Perëndimore dhe Britania e Madhe. Gjatë Krishtlindjeve, gazetat polake raportonin me përpikëri se cilat produkte do të ishin në dispozicion. Një revistë në vitin 1972, shkruajti se: “Së bashku me produktet ushqimore, do të ketë pëlhura për fustane mbrëmjeje, veshje elegante për gra dhe bizhuteri prej ari nga Libani.”
Në vitin 1973, një agjenci shtetërore e sondazheve, tha se vetëm rreth gjysma e polakëve të rritur, morën një dhuratë për Krishtlindje. Edhe nëse ekonomia po dukej më mirë, pak ishin në gjendje t’i përballonin këtë “luks”. Dhuratat më të njohura ishin kapelet, shamitë dhe pantoflat, të ndjekura nga veshjet më të shtrenjta si këpucët dhe pulovrat.
Një hap i shkurtër në kujtesën institucionale pati pasoja të mëdha për regjimin. Në dhjetor 1970, udhëheqja e Partisë Komuniste, vendosi të rrisë çmimet e vendosura nga qeveria, të mishit dhe disa produkteve të tjera ushqimore. Mishi në ditën e Krishtlindjes ishte i detyrueshëm për shumicën e familjeve polake. Polakët, të lodhur nga shtypja dhe varfërimi i tyre u ngritën në protestë. Demonstratat masive të punëtorëve u shkatërruan brutalisht nga ushtria dhe policia. Si rezultat, Władysław Gomułka, udhëheqësi i partisë në atë kohë, u përjashtua nga pushteti. Askush nuk do ta përsëriste gabimin duke e bërë Krishtlindjen më të shtrenjtë.
Radhët pesë-orëshe për krapin dhe LEGO-të për disa të zgjedhur
Për të marrë ndonjë gjë në Poloninë komuniste, përfshirë ushqimet themelore dhe sendet shtëpiake, duhet të qëndroni në një radhë të gjatë, gjatë Krishtlindjeve. Dhe sa më keq të ishte ekonomia, aq më shumë radhët do të shtoheshin. Në mesin e viteve 1970, kur vendi duhej të fillonte të shlyente borxhin e tij të jashtëm, situata ekonomike ndryshoi me shpejtësi për keq. Ndërsa në vitin 1971, popullsisë kaloi mesatarisht 73 minuta në radhë çdo ditë, në 1976 këto radhë u bënë mesatarisht 94 minuta, sipas Newsweek.
Zaremba, kujton një Krishtlindje drejt fundit të dekadës, kur i’u desh të priste në radhë për pesë orë për të marrë peshkun (krap) e Krishtlindjeve.
Një gazetë në 1980 shkruajti: “Ka më shumë shikues të vitrinave sesa blerës të vërtetë”. Në dyqanet e lodrave ose dyqanet e rrobave “blerja e diçkaje vërtet të bukur, dhe në të njëjtën kohë jo shumë e shtrenjtë është një arritje”.
Duke filluar nga mesi i viteve ’70-të, ishte gjithnjë e më e lehtë për të marrë produkte nga Perëndimi, veçanërisht nëse keni qenë relativisht mirë me ekonominë. “Gjithçka që mbante erë nga Perëndimi, mund të ishte një dhuratë, si: një sapun, shampo, çokollatë”, më tha shoqja e mamasë time, Dorota. Dyqane speciale të quajtura “Pewex”, u krijuan për të blerë produktet perëndimore, me dollarë. Një VCR kushtoi 499 dollarë në vitin 1988 – ekuivalenti i dy pagave vjetore për pagën mesatar, sipas historianit, Piotr Osęka.
Duke filluar nga mesi i viteve ’70-të, ishte gjithnjë e më e lehtë për të marrë produkte nga Perëndimi, veçanërisht nëse keni qenë relativisht mirë.
“Pewex, ishte një rrjetë dyqanesh, nga më të mirë e më të shikuar në vitrinat e këtyre dyqaneve. Ju mund të vëzhgoni një pjesë të Perëndimit, ndërsa nuk largoheni kurrë nga Polonia”, tha Osęka. Lodrat LEGO dhe kukullat Barbie, u bënë të disponueshme për më të privilegjuarit dhe ky grup ishte në rritje. Në vitet 1980, një formë e klasës së mesme, kishte filluar të shfaqej, me autoritetet që lejuan disa lloje të ndërmarrjesh private të funksiononin. Të tjerët, që kishin qasje në dollar si: anëtarë të opozitës anti-komuniste, të cilët mbështeteshin nga paratë perëndimore, familje rurale që kishin të afërm në SH.B.A. ose Gjermani dhe artistë, të cilëve u lejohej të udhëtonin.
Krishtlindjet në qendër tregtare, si kudo tjetër
Situata në dyqanet polake nën pemët e Krishtlindjeve, ndryshoi shumë shpejt pasi komunizmi ra, në qershor 1989. Krishtlindjet e vitit 1990, një vit pasi u futën reformat e para të tregut, ishte një realitet i ri, tha Osęka. Linjat u zhdukën, raftet ishin të pajisura me produkte. Ju mund të merrni pothuajse gjithçka, nëse paguani çmimin e duhur. Më shumë polakë filluan të blinin pajisje sportive, pajisje elektronike. Për disa vjet, gjithçka ishte në dispozicion dhe Krishtlindjet shpejt u komercializuan mjaft. Monedha ndryshoi, dikur ju duhej një rrjet i gjerë shoqëror për të marrë atë që donit, tani ju duheshin para.
Sot, falë tranzicionit ekonomik kryesisht të suksesshëm të vendit, dhuratat në Poloni i ngjajnë atyre në ekonomitë e zhvilluara. Sipas hulumtimit nga TNS OBOP, polakët shpenzojnë më shumë në dhuratat e Krishtlindjeve në çdo vit. Ndërsa gjithnjë e më shumë njerëz blejnë në internet, qendrat tregtare mbushen me njerëz, në ditët që vijnë para Krishtlindjeve. Marketingu i Krishtlindjeve fillon në nëntor, sa më herët aq më mirë. (Në epokën komuniste, autoritetet do të llogaritnin mënyrën e furnizimit të dyqaneve pikërisht një javë para Krishtlindjeve në mënyrë që të shmangnin përshtypjen e rafteve të zbrazëta para pushimeve dhe të krijonin një panik në blerje).
Në një kthesë të çuditshme historike, me më shumë akses dhe më shumë zgjedhje, paratë u bënë një problem i ri!
Tualetet ose parfumet mbretërojnë si dhurata më të njohura, por polakët kanë filluar tashmë të dhurojnë “përvoja” ose “aktivitete”, si: një abonim në palestër ose një udhëtim. Portokallet dhe çorapet, janë zëvendësuar me kartolina, dhuratë në një qendër estetike ose kujdes për fytyrën. “Ju gjithashtu mund t’i jepni dikujt një plan diete,” më tha Dorota. “Ju kurrë nuk keni menduar për këtë në të kaluarën, sepse mbipesha nuk ishte aq e vërejtur në kohën tuaj”. Nëna ime dhe disa nga miqtë e saj bënin alkool ose lëng frutash në shtëpi, të cilat i mbështillnin në paketime tërheqëse. Revistat e grave shkruajnë për këtë lloj dhuratë të re, është “në modë”, një përsëritje e trendit të ushqimit organik ose “eko”.
Shoqja e mamasë time tha që në disa mënyra, veçanërisht për ata që kanë më pak para, dhënia e dhuratave gjatë epokës komuniste ishte më e vogël, dhuratat për to ishin një kavanoz reçel ose një shishe likeri DIY ato ishin dhurata të lira./Memorie.al
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
