Nga Ali Buzra
Pjesa e tridhjetedy
– JETË NËN TRYSNI DHE VUAJTJE –
(VLERËSIME, KOMENTE, RRËFIME)
Memorie.al / Me kërkesën dhe dëshirën e autorit, Ali Buzra, si redaktuesi e lexuesi i parë i tij, do të ndaj shkurtimisht me ju ato çfarë përjetova në këtë takim me këtë libër, i cili është i dyti për të (pas librit “Gizaveshi në vite”) e që natyrshëm po përvijon stilin e tij të të shkruarit. Sinqeriteti dhe çiltërsia e rrëfimit, gjuha e thjeshtë e pa modifikime, saktësia dhe precizioni i episodeve apo mungesa e një fantazie përpunuese, të qëllimshme të mëpastajme ose mosshfrytëzimi i saj, mendoj se i kanë shërbyer pozitivisht autorit, i cili i vjen te lexuesi në formën e tij origjinale, duke na ftuar që së paku të njohim fate e dhimbje njerëzore të panjohura, në mënyrë të rastësishme apo jo, duke na lënë ne të reflektojmë si një fillesë ndërgjegjësimi drejt një katarsisi aq të nevojshëm për ndërgjegjen e shqiptarëve.
Bedri Kaza
FAMILJA NACIONALISTE GURRA NË DRAGOSTUNJË I MBIJETOI VUAJTJEVE DHE PERSEKUTIMIT KOMUNIST
Dragostunja është një fshat me shtrirje të konsiderueshme territoriale, që nga qyteti i Librazhdit e, deri në rrëzë të Shebenikut. Tokat e gjëra të punueshme e livadhet janë shfrytëzuar nga banorët vendas, duke u marrë me bujqësi e blegtori. Dragostunja ka malin me të njëjtin emër, ku ata mbarështojnë bagëtinë në muajt e verës. Në vendin e quajtur Val, ndodhen dy liqene të bukur akullnajorë, me një pamje mahnitëse. Një ndër fiset që ka bërë emër në historinë e fshatit Dragostunjë, është ai i Gurrës.
Familja e Et’hem Gurrës së vjetër pati katër djem; Dauti, Selimi, Abazi dhe Shabani. Aty nga fundi i shekullit XIX-të, ata jetonin së bashku dhe kishin një ekonomi të stabilizuar. Mbarështonin mbi 500 kokë bagëti të imta, 15- 16 krerë të trasha, si dhe përdornin 5-6 kafshë ngarkese, kuaj e mushka për transport. Aty nga fundi i shekullit XIX-të, ata nisën të merren edhe me tregti. Dyqanin, e patën vendosur në lagjen e Gurrës, ku ishte edhe shtëpia e tyre. Plaku Et’hem, si edhe djemtë e zhvilluan mirë tregtinë, ku veç mallrave ushqimore, tregtonin edhe stof, basëm e shajak.
Furnizimin e merrnin nga karvanet që vinin nga Ohri e Selaniku. Për këtë Et’hemi i ri, djali i Daut Gurrës, 98 vjeçar, me të cilin kam kontaktuar në vitin 2014, tregon se i mbante mend kur vinin karvanet me mall. “Mushkat e kuajt e tyre, – rrëfen ai, – që kalonin në gjurmët e rrugës së vjetër, ishin me zile dhe i dëgjonim nga larg. Thernim mish e bënim hallvë që të pritnim karvanxhijtë, të cilët ndalonin në shtëpinë tonë, e më pas vazhdonin rrugën për në Elbasan”. Më shumë me tregti merrej Abazi, por edhe vëllezërit e tjerë kontribuonin sipas rastit.
Pas vitit 1900, e deri në Luftën e Parë Botërore, familja Gurra e ndjerë mjaft mirë ekonomikisht, për kohën, shtoi ndjeshëm sipërfaqen e tokës duke blerë. Ndodhte, që persona të veçantë hynin borxh në dyqan, e duke mos qenë në gjendje të shlyenin atë, rregulloheshin me tokë. Duke qenë se u ble mjaft tokë, shpesh përdorej shprehja: “Ju Gurrajt, patët dyqan e bletë gjithë tokën e Dragostunjës”.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, kur në Shqipëri hynë ushtritë e shteteve pushtuese, furnizimi u bë i vështirë e tregtia ra. Në Dragostunjë pati edhe qëndresë të armatosur ndaj forcave serbe e bullgare. Në këto rrethana, ku Gurrajt ishin pjesë e rëndësishme e qëndresës së armatosur, ushtritë e huaja ua dogjën shtëpinë edhe dyqanin. Pas lufte, vëllezërit u ndanë dy e nga dy, e më pas veç e veç, duke u marrë kryesisht me bujqësi e blegtori. Nëpërmjet punës, duke shtuar prodhimet, sidomos ato blegtorale që i çonin në treg, familjet e tyre ishin mirë ekonomikisht.
10.1 Daut Gurra, atdhetar e nacionalist patriot
Figura më e spikatur e familjes, që bëri emër jo vetëm në fshat por edhe në zonë e më gjerë, ishte Daut Gurra, i cili ka lindur në vitin 1880. Në moshë të re, që fëmijë, ai u shkollua në Ohër, ku mori arsim fetar. Më pas ai ka vazhduar mësimet edhe në Manastir, ku duke rënë në kontakt me figura të Rilindjes, ai mëson edhe shqip. Në Ohër e Manastir, thuhet se ka studiuar tetë vjet. Më pas shkollohet në Stamboll, ku ka ndenjur deri në prag të Shpalljes së Pavarësisë, në 1912-ën. Nga informacioni që është marrë prej të afërmve të tij, rezulton se ai ka kryer rreth 20 vjet shkollim, kryesisht fetar. Daut Gurra, zotëronte gjuhën turke dhe atë arabe. Ai ishte ndër të rrallët për kohën në zonën e Librazhdit, përjashtuar Bërzeshtën, që lexonte dhe shkruante në gjuhën shqipe.
Dy nipat tij, Bexhet dhe Ismet Gurra, tregojnë se ai, kur i mësonte për imam, u shpjegonte alfabetin arab, duke u treguar se si ishte shkronja në shqip. Aty rreth vitit 1911, Dauti kthehet përfundimisht në fshatin e tij, Dragostunjë. Ashtu si edhe shumë atdhetarë të tjerë, ai e priti me kënaqësi Shpalljen e Pavarësisë. E themi këtë, për faktin se në atë kohë, kishte edhe personalitete, që duke jetuar e punuar për një kohë të gjatë në Stamboll, si dhe duke parë rrethanat e pafavorshme politike të kohës, e shihnin me rezerva shkëputjen nga Perandoria Osmane.
Edhe pas Aktit të Shpalljes së Pavarësisë, shovinistët fqinjë mësyjnë në tokat shqiptare. Serbia sulmoi e pushtoi Kosovën e viset veri-lindore të vendit, Greqia pushtoi viset jugore, ndërsa Mali i zi mbante të rrethuar Shkodrën. Popullsia e zonave të pushtuara, filloi rezistencën e armatosur ndaj pushtuesve të huaj. Shteti i brishtë shqiptar e shtrinte autoritetin e tij vetëm në vijën Vlorë- Lushnjë-Elbasan. Situata e jashtme politike ishte tepër e tensionuar. Këtë e rëndonte edhe pozicionimi i Esat Pashë Toptanit, i cili u largua nga Qeveria e Vlorës, duke krijuar të ashtuquajturën “Pleqësi e Shqipërisë së Mesme”, paralel me Qeverinë e Vlorës.
Ndërkohë, qindra vullnetarë, veçanërisht nga Shqipëria e mesme u nisën drejt Shkodrës, në ndihmë të forcave që luftonin kundër ushtrive malazeze. Mes tyre ishte edhe Daut Gurra, 33 vjeçar, i cili bëhet drejtues i një njësiti të Taborit të Librazhdit, duke hyrë në luftime të ashpra me forcat malazeze. Gjatë luftimeve, Dauti, plagoset nga një predhë murtaje. Për këtë tregohet edhe një episode, paksa me nota humori. Në Luftën e Shkodrës, ishte edhe një egjiptian nga Dragostunja, me sa thonë quhej Ahmet Kurti, ose “usta Ahmeti”, që ishte rreshtuar në luftë bashkë vullnetarët e tjerë nga Librazhdi. Ky i fundit kryente transport me mushka, duke dërguar për ushtrinë municion e ushqime.
Një ditë, ai sheh Dautin, që po e lëviznin me barelë për ta çuar për mjekim. Duke parë tmerret e luftës, si dhe pasigurinë për t’u rikthyer përsëri në shtëpi, ai i drejtohet Dautit: “Amanet fëmijët e mi, o Daut’ A”! (Daut Aga). Mirëpo, Dauti, që e mbanin në barelë, i përgjigjet duke qeshur: “Kush është për të lënë fëmijët amanet, unë në tabut, apo ti në këmbë”? Për fatin e mirë, që të dy u kthyen pas lufte pranë familjeve të tyre. Nga dëshmitë e të moshuarve rezulton se Daut Gurra, pas kthimit nga Lufta e Shkodrës, ka qenë në krye të qëndresës kundër forcave serbe e bullgare, gjatë Luftës së Parë Botërore. Këtë e dëshmon edhe djegia e shtëpive të tij nga këta të fundit.
Daut Gurra njihet si një ndër dijetarët më me zë të kohës për zonën e Librazhdit. Në kohën e Zogut kandidon për deputet dhe merr mjaft vota, por me marrëveshje, ia jep ato Selaudin Blloshmit. Për këtë, Dauti i thotë Selaudinit: -“Kjo është punë më shumë për ty, se sa për mua…”! Selaudini, ishte i shkolluar, ai kishte kryer akademi ushtarake, ndërkohë Dauti, ishte baxhanak me Hajdar Blloshmin, e Selaudinin e kishte nipin e gruas. Nuk janë ta qarta arsyet, por në rrethana të caktuara, ai ka qenë edhe kundërshtar i Zogut, ku siç duket, ai ishte i pozicionuar me beun elbasanas, Shefqet Vërlacin. Për këtë, të afërmit rrëfejnë se Zogu, i propozon ta gradojë, por ai nuk ka pranuar.
Nuk është e qartë plotësisht koha, por për të është nxjerrë edhe një urdhër arresti, ndërsa ai nuk dorëzohet. Djali i tij, Et’hemi, në takimin që kam patur me të, më ka rrëfyer se Dauti ka dalë firar (në arrati), në kohën e Fan Nolit. Rrethohet nga forca të xhandarmërisë, ndërsa ai del nga rrethimi në lagjen “Mërqizë” të Dragostunjës, duke u veshur si grua. Në arrati, rrëfen Et’hemi, e ka mbajtur me ushqime Azis Hysa, nga Librashd-Katundi. Kjo ngjarje nuk kaloi pa pasoja. Atij, i konfiskojnë pasurinë, duke i marrë 40 qengja dhe një mushkë. Këto janë fakte, që dëshmojnë se Daut Gurra shpesh vihej në opozicion me qeveritë e kohës.
Kështu, në një takim me beun elbasanas, Shefqet Vërlaci, siç duket, kur ky i fundit ishte kryeministër, Dauti nuk futet i pari në zyrën e tij, por vë përpara një tjetër. Në fakt Beu, i drejtohet Dautit duke i thënë: “Ç’kemi andej, o Daut”? – “E ç’të kemi!, – i përgjigjet ai, – barrën e mushkës ia kanë vënë gomarit”. – “Po gomari ç’thotë”?, -vazhdon duke qeshur beu. – – “Ç’të thotë!, ose fuqi, ose ndonjë bumje në kry”! Ishte fjala për barrën e taksave ndaj fshatarësisë. Falë autoritetit që gëzonte, si dhe dijeve që kishte, për disa kohë Dauti ka qenë emëruar kryetar komune në Librazhd me sekretar, Petrit Hakanin, me të cilin ka punuar në një zyrë.
Dauti, ishte njeri i thjeshtë dhe familjar i përsosur. Kur vëllezërit ishin pa u ndarë, ai nuk drejtonte vetë familjen, por “të parë shtëpie” linte të vëllanë, Abazin. Vetë lëvizte me mushkën e tij, e shpesh vizitonte miqtë e shumtë dhe të afërmit. Gjithsesi, familja e vëllezërve Gurra, në kohën e Zogut mbahej mirë ekonomikisht. Ata mbarë-shtronin mbi 400 kokë bagëti të imta, mbi 10 krerë lopë, kafshë ngarkese për transport etj., duke dalë në treg me prodhime të bulmetit e gjë të gjallë.
10.2 Daut Gurra vihet në krye të çetës së Ballit Kombëtar për Dragostunjën
Pushtimi fashist i vendit, ashtu si edhe për shumë figura të shquara nacionaliste të Librazhdit, u prit me indinjatë të thellë edhe nga Daut Gurra. Në bisedat nëpër “mexhlise”, ku të gjithë të pranishmit ndiqnin me vëmendje fjalën e tij, ai shprehej se Zogu, vërtet, u pre në besë nga Italia, por ai duhet të ishte treguar më i kujdesshëm në marrëdhëniet me Italinë. Ata që e kanë njohur tregojnë se Dauti ishte komunikues dhe i matur në biseda. Por, megjithëse qëndronte më lart se të tjerët në nivele njohje, për situatën politike të kohës, kur e pyetnin, nuk përbuzte, nuk fyente, por e merrte fjalën, duke dhënë përgjigje të thjeshta, sipas nivelit të bashkëkohësve të vet.
Disa muaj pas pushtimit Italian, që tashmë ishte bërë fakt i kryer, Dauti u caktua komandant poste në Librazhd. Këtë gjë, ia kërkoi me ngulm paria e fshatit të tij. Thuhet, se burrat më me zë në Dragostunjë, si; Mahmut Kaca, Ali Qosja etj., i kërkojnë të marrë këtë detyrë për të siguruar e ndihmuar fshatin. “Një do të bëhet, – shpreheshin ata, – më mirë të jetë Dauti ynë”. Mbas pushtimit gjerman, përsëri paria e fshatit i kërkon të mos e prishë me gjermanin, sepse fshati që është në anë të rrugës automobilistike dhe në afërsi të Librazhdit, mund të digjet.
“Mirë e thoni ju, – u thotë ai bashkëfshatarëve, – por ta dini se shtëpinë time, do ta djegin partizanët”. – “Një shtëpi e bën katundi”, – i përgjigjen ata. Megjithëse, në atë kohë, flitej për të keqen e komunizmit, por nuk mendohej se pas lufte në Shqipëri do të vendosej një qeveri, e cila duke u sulur me gjithë egërsinë e saj, mbi familjet kundërshtare të regjimit, nuk do të kursente as fëmijë, gra e pleq. Kështu që, nuk mund të bëhej fjalë për të ndihmuar këto familje në ndërtimin e shtëpive të tyre të djegura, por do të ndiqeshin edhe ata që mbanin marrëdhënie me ta.
Ashtu si edhe në fshatrat e tjerë përreth, edhe në Dragostunjë u ngrit çeta e Ballit Kombëtar, në krye të së cilës u vu Daut Gurra. Dauti kishte njohje e miq të shumtë kudo. Autoriteti dhe besueshmëria që ai gëzonte në zonë e më gjerë, dihej edhe nga përfaqësuesit e Frontit Nacional-Çlirimtar. Duke patur parasysh këtë fakt, në shtëpinë e tij vjen i dërguari i Shtabit të Përgjithshëm dhe i Qarkorit të Partisë për Elbasanin, Sami Baholli, i cili qëndron aty dy ditë. Ai i kërkon Dautit, të bashkohet me Frontin e partizanët. Për këtë djali i tij Et’hemi, mes të tjerash thotë se; babai i tij i përgjigjet Samiut: “Ne nuk na lejon kurani të bëhemi me ju. Ju jeni me bolshevizmin, që nuk njeh pronë e fe. Ju do t’i prishni xhamiat, se jeni të lidh me rusin. Keq më vjen, se ju kam mik, por me ju nuk mund të vij”.
Vite më vonë, Sami Baholli është shprehur se Daut Gurra është diplomat i zoti. Në pranverë të vitit 1944, njësi të ushtrisë partizane, godasin forcat gjermane në rrugën Librazhd- Korçë. Përplasjet u zhvilluan te vendi i quajtur, “Arrat e Gurrës” deri në Hotolisht. Kundërpërgjigja e gjermanëve, në rast se sulmoheshin, dihej. Ata digjnin aty qendrat e banuara. Për rastin në fjalë, komanda gjermane vendos të djegë fshatrat; Dragostunjë, Spathar e Hotolisht. Dauti, duke qenë në dijeni për këtë, dërgon të vëllanë Selimin, bashkë me djalin e tij Xhemalin, te gjermanët. Ata marrin kontakt me komandën gjermane, ku i thonë se jemi të dërguar nga Daut Gurra, dhe se Dragostunja e fshatrat e tjerë, nuk kanë dorë në këtë luftë.
Komandanti gjerman u vendos atyre rripa oficerësh, që të mos cenoheshin. Të dy burrat ecin bashkë me autokolonën gjermane deri në Qukës. Kështu me ndërmjetësimin e Daut Gurrës, nuk u dogjën fshatrat e Librazhdit, në anën e rrugës automobilistike, duke dalë garant te gjermanët. Në këndvështrimin radikal majtist, komunikimi me gjermanët, shihet thjesht si “bashkëpunëtor i tyre”, apo si “tradhtar e armik i kombit”. Fakti është ndryshe. Daut Gurra, nuk ishte tradhtar, përkundrazi, ai e donte shumë atdheun, rrethin, fshatin dhe familjen e tij. Bashkëpunimi i tij, dhe jo vetëm i tij, por edhe i shumë nacionalistëve të tjerë me gjermanët, nuk ka shkuar asnjëherë kundër interesave kombëtare. Me këtë nuk dua të them se në Shqipëri nuk ka patur elementë të shitur te gjermanët, që kanë vepruar kundër interesave të popullsisë.
Elementë të tillë kanë qenë njerëz të rëndomtë, spiunë të shitur, por jo nga krerët nacionalistë. Në rastin konkret dua të them, se asnjë nga krerët nacionalistë të zonave për të cilat shkruaj, nuk kanë vepruar kundër interesave kombëtare. Gjatë periudhës gjermane, nuk ka asnjë fakt, që të dëshmojë, se Dauti u ka shërbyer atyre, në dëm të interesave të vendit. Asnjë person i lidhur me Lëvizjen Nacional-Çlirimtare, nuk është ndjekur apo vrarë nga gjermanët, në dijeninë e Daut Gurrës, përkundrazi, ai ka ndikuar të shpëtojë njerëz e fshatra nga vrasjet e djegia. Gjatë lëvizjes së forcave gjermane nga Librazhdi drejt Qukësit, mund të ishin djegur e shkatërruar fshatrat buzë rrugës automobilistike. Po, sa njerëz të pafajshëm mund të ishin vrarë? Cili do të qe bilanci?
Jo vetëm për qëndrimin e Daut Gurrës, por edhe të shumë nacionalistëve të tjerë në periudhën e luftës, më duhet të komentoj disa biseda, me bashkëkombësit tanë nga Kosova të përvuajtur ndër shekuj. Personalisht kam patur rastin të bisedoj me shumë kosovarë, të cilët qëllimisht i kam pyetur, mbi qëndrimin që ndajnë për Ibrahim Rugovën. Të gjithë shprehen qartë e të vendosur për të, duke thënë: “Ibrahim Rugova, nuk lind më në Kosovë”! – “Po, ai nuk ishte për luftë të armatosur kundër serbëve, ndërkohë që Kosova ishte e pushtuar nga ata”! – u kam thënë gjatë bisedës. – Ne e kemi provuar edhe luftën, e dimë atë, por besnikëria e Ibrahim Rugovës, ndaj kombit dhe Kosovës, i tejkalon përmasat edhe të drejtuesve të UÇK-së. “Kur Ibrahim Rugovës i është kërkuar nga krahu radikal që veç të japë kushtrimin për luftë, – shpreheshin ata, – ai është përgjigjur: Nuk e dua Kosovën, pa kosovarë”.
Ndoshta, nuk është rasti tamam për të paralelizuar, por gjithsesi, nuk kemi të drejtë të akuzojmë as edhe një nga krerët e Ballit të zonave për të cilat kam shkruar në këtë libër, për tradhti. E them këtë mbasi, po të jetë për të analizuar tradhtinë dhe besnikërinë ndaj popullit, apo çështjes kombëtare, ajo duhet parë në mënyrë më komplekse. Duhen analizuar ngjarjet, jo vetëm në anën e Ballit, por edhe të Partisë Komuniste të Shqipërisë, dhe veçanërisht ndikimin e Dushan Mugoshës dhe të emisarëve të tjerë jugosllavë, që ishin jo vetëm bashkëpunëtorët, por edhe drejtuesit e PKSH-së, në përplasjet civile në Shqipëri, në eliminimin e mjaft prej figurave të rëndësishme të luftës edhe brenda Frontit.
Në momentet e kalimit të Brigadës së Parë Sulmuese, Daut Gurra i mban gjermanët në Dragostunjë, deri sa kalojnë partizanët në drejtim të Qarrishtës. Për këtë kanë folur të moshuarit Dragostunjas, të cilët ishin dëshmitarë të ngjarjes. Ata kanë rrëfyer se Dauti, jep porosi që çdo familje të gatuajë e t’u jepet bukë partizanëve. Ndërkohë, ai dërgon njerëz të kontaktojnë me Komandantin e Brigadës, të cilët i përcjellin atij, fjalët e Dautit, që; “mëngjesi të mos i zërë aty”, mbasi rrezikohen nga forcat gjermane. Megjithëse, në vitin 1944, konfliktualiteti i hapur mes Frontit dhe Ballit Kombëtar, ishte evident, Daut Gurra, me detyrën komandantit të Ballit Kombëtar për Dragostunjën, jo vetëm nuk hyn në konflikt të armatosur me ta, por duke shfaqur karakterin e tij të fisshëm e burrëror, shpëton jetë partizanësh. / Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
