Nga Nafi Çegrani
Pjesa e dytë
Memorie.al / Qysh nga vitet e rinisë sime, kur shërbeja si zyrtar-operativ në SDB-në jugosllave, më 1972, ndjeva një ndjesi të veçantë përgjegjësie. Nuk ishte vetëm puna që më obligonte të grumbulloja dhe analizoja informacione sekrete; ishte ndjenja që çdo dokument, çdo raport i fshehtë, përbënte një pjesë të rëndësishme të historisë së popullit tim. Çdo dosje e shënuar me “Top Sekret” ishte si një dritare në të kaluarën që pak njerëz guxonin ta hapnin. Në atë kohë, nuk e kuptoja plotësisht rëndësinë e saj morale. Por ndërsa kalonin muaj e vite, ndërsa lexoja raportet mbi aktivitetet politike, përndjekjet dhe shkeljet e të drejtave të shqiptarëve, fillova të kuptoj se historia nuk përbëhet vetëm nga ajo që kemi përjetuar vetë, por edhe nga ajo që duhet të mbetet e gjallë për brezat e ardhshëm.
Një rast i veçantë më mbeti në mendje. Në vitet 1973–1974, pasi kisha përpunuar një raport të detajuar mbi dhunën dhe persekutimin e popullit çam, një krye shef më thirri në zyrë. Ai më tha qartë se çdo publikim i këtyre të dhënave do të më çonte në “humbje të menjëhershme karriere dhe lirie”. Ishte një kërcënim i drejtpërdrejtë, por unë ndjeja se heshtja nuk ishte një opsion. Dinjiteti dhe ndërgjegjja më thoshin se detyra ime ishte të dokumentoja dhe të rrëfeja të vërtetën, edhe nëse kjo do të më bënte objekt të presionit dhe frikës.
Në ato momente, mësova se frika është një mjet i fuqishëm i pushtetit, por individi me ndërgjegje dhe moral të qartë mund ta tejkalojë. Çdo dokument që ruaja, çdo fakt që analizoja, më jepte forcën për të qëndruar. Një tjetër incident ndodhi kur një raport mbi aktivitetet e intelektualëve shqiptarë në Kosovë, u gjend në duart e zyrtarëve të lartë të UDB-së. Më kërcënuan se ky dokument mund të shkatërronte karrierën time dhe të më çonte në burg. Por për mua, dokumentimi i së vërtetës nuk ishte një akt rebelimi; ishte një detyrë morale dhe historike.
Këto përvoja personale më bënë të kuptoj se guximi nuk është mungesë frike, por aftësia për të vepruar pavarësisht saj. Rasti im nuk ishte thjesht individual; ai ishte simbolik për gjithë ata që, nën presion dhe kërcënim, zgjedhin të mos heshtin përballë padrejtësisë. Çdo vendim për të shkruar dhe dokumentuar të vërtetën ishte një hap përpara në mbrojtjen e dinjitetit njerëzor dhe të identitetit kombëtar.
Reflektimi mbi këto përvoja më mësoi se historia e një kombi nuk është thjesht kronikë e fakteve, por rezultat i vendimeve të individëve që guxojnë të qëndrojnë për të vërtetën. Frika mund të tentojë të shtypë një individ, por ndërgjegjja dhe misioni human dhe historik janë më të fuqishme. Çdo dokument që mbajta, çdo raport që analizova dhe çdo shkrim që vendosa të përpiloj, ishte një betim për të mos lejuar që e vërteta të fshihej nga heshtja dhe frika.
Ndërsa përmbledh të gjitha përvojat, dokumentet dhe reflektimet që kam ndarë, kuptoj se historia e popullit shqiptar nuk mund të ndahet nga historia e Çamërisë dhe Kosovës. Të dyja këto territore, përmes dhimbjes, persekutimit dhe sakrificës, tregojnë se identiteti dhe dinjiteti i një kombi nuk shuhen lehtë. Çdo dosje sekrete që kam shfletuar, çdo raport që kam analizuar, ishte një dëshmi e heshtur e së vërtetës, por edhe një thirrje për veprim moral dhe historik.
Çamëria më mësoi për humbjet e dhimbshme, për okupimin dhe përpjekjet e moçme për të shuar një popull. Kosova më mësoi për mbijetesën, për luftën e heshtur të intelektualëve dhe qytetarëve shqiptarë nën regjimin titist. Duke parë këto dy histori të përplasura me dhunën dhe heshtjen, kuptova se çdo shqiptar ka përgjegjësi ndaj të kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes.
Roli i individit është vendimtar. Ai nuk është thjesht dëshmitar; ai është ruajtësi i kujtesës, dokumentuesi i së vërtetës, mbajtësi i shpresës. Ligji i “Marfit”, që më udhëhoqi gjatë gjithë këtyre viteve, nuk është një rregull burokratik, por një parim moral: çdo veprim drejt për të dokumentuar, për të shkruar dhe për të ruajtur të vërtetën kthehet në pasuri të përhershme për njerëzimin.
Përmes arkivave, përmes raporteve dhe përmes përvojës sime personale, kuptova se frika mund të jetë e fuqishme, por nuk mund të mbizotërojë mbi ndërgjegjen dhe mbi nevojën për të vepruar drejt. Historia nuk shkruhet nga heshtja, por nga ata që guxojnë të tregojnë të vërtetën, pavarësisht rreziqeve.
Mesazhi për brezat e ardhshëm është i qartë: kujdesi për të shkruar dhe për të ruajtur historinë është një detyrë morale dhe humaniste. Çdo dokument, çdo kujtesë e ruajtur, është një dritë që ndriçon të vërtetën. Brezat që vijnë duhet të mësojnë se historia nuk është thjesht e shkruar në libra, por edhe në vendimet e individëve që guxojnë të qëndrojnë për drejtësinë dhe identitetin e popullit të tyre.
Dhe kështu, Çamëria dhe Kosova nuk janë vetëm territore; ato janë simbole të një kombi të copëtuar, të një historie të mbijetuar dhe të një përgjegjësie që nuk mbaron kurrë. Drita e së vërtetës qëndron jo vetëm në dokumente, por në guximin për të shkruar, për të dëshmuar dhe për të kujtuar. Ky është amaneti që i lë breznive: të mos lejojnë që e vërteta të fshihet nga heshtja, frika apo injoranca, por ta mbajnë gjallë si pjesë të shpirtit dhe historisë së kombit shqiptar.
Qysh nga vitet e rinisë sime, kur shërbeja si zyrtar-operativ në SDB-në jugosllave që nga viti 1972, ndjeva një ndjesi të veçantë përgjegjësie. Nuk ishte vetëm puna që më obligonte të grumbulloja dhe analizoja informacione sekrete; ishte ndjenja se çdo dokument, çdo raport i fshehtë, përbënte një pjesë të rëndësishme të historisë së popullit tim. Çdo dosje e shënuar me “Top Sekret” ishte si një dritare në të kaluarën, që pak njerëz guxonin ta hapnin.
Në atë kohë nuk e kuptoja plotësisht rëndësinë morale të këtij misioni. Por ndërsa kalonin muaj e vite, ndërsa lexoja raportet mbi aktivitetet politike, përndjekjet dhe shkeljet e të drejtave të shqiptarëve, fillova të kuptoj se historia nuk përbëhet vetëm nga ajo që kemi përjetuar vetë, por edhe nga ajo që duhet të mbahet gjallë për brezat e ardhshëm. Historia është një urë që lidh të kaluarën me të ardhmen, dhe unë, ndonëse një zyrtar i zakonshëm operativ, ndjehesha pjesë e saj.
Në arkivat e pluhurosura, ndërmjet dosjeve të numëruara me kujdes, gjeta informacione për fatin e popullit çam, që jetonte nën heshtje dhe okupim, por edhe për Kosovën, e cila përjetonte një regjim të rreptë titist. Çdo dokument ishte një histori e fshehtë, një dëshmi që nuk mund të lejohej të shuhej në errësirën e burokracisë.
Ndërsa i analizoj, mendja ime përpiqej të lidhte pikat: një raport për konfiskimin e pronave, një tjetër për shkeljet mbi të drejtat e pakicave, një tjetër për arrestime të montuara – të gjitha këto bashkë formonin një tablo të dhimbshme, por edhe të detyrueshme për të vepruar.
Arkivat e Shërbimit inteligjent jugosllav nuk ishin thjesht thesar informacioni; ishin dritare të së fshehtës, nga të cilat mund të shikoje botën e fshehtë të pushtetit dhe të popullit që përpiqej të mbijetonte. Çdo dosje ishte e koduar, e vulosur me shenja që sinjalizonin rrezikun dhe rëndësinë e saj: “Top Sekret”, “Përdorim të Brendshëm”, ose “Nuk lejohet publikimi”. Në vitet e para të shërbimit tim, më dukej sikur isha vetëm një kujdestar i heshtur i dokumenteve, por shpejt kuptova se çdo shënim, çdo raport, kishte peshë historike.
Midis dosjeve të shumta, hasja raporte që përshkruanin situatën në Çamëri. Ishin shënime operative mbi shpronësimet e pronave, ndalimet dhe dhunën që ushtronte administrata greke ndaj shqiptarëve çam. Një raport i vitit 1944 përshkruante eksodin e dhunshëm të familjeve, djegien e shtëpive dhe konfiskimin e tokave. Një tjetër raport i vitit 1950 përshkruante përpjekjet e mbetura për t’u integruar ekonomikisht dhe socialisht në kushtet e okupimit. Çdo fjali e shkruar aty dukej e thatë, burokratike, por për mua ishte një dritë e heshtur e së vërtetës – dëshmi e një dhimbjeje që nuk mund të shuhej.
Po ashtu, arkivat përmbanin raportime mbi Kosovën, ku regjimi titist ushtronte kontroll të rreptë mbi jetën politike dhe kulturore të shqiptarëve. Një dosje e vitit 1971 shënonte survejimin e intelektualëve që shprehnin mendime për të drejtat e shqiptarëve dhe të paktën tre raste të arrestimeve politike. Një tjetër raport fliste për infiltrimin e agjentëve të shërbimeve nëpër organizata arsimore dhe kulturore shqiptare, duke mbikëqyrur çdo aktivitet të dyshuar si “kundër-rend shtetëror”.
Çamëria, vendi i heshtur nën okupim, qëndronte gjithmonë në mendjen time ndërsa shfletoja arkivat. Një raport i vitit 1944 përshkruante eksodin e dhunshëm të familjeve çame nga fshatrat e tyre: shtëpi të djegura, toka të konfiskuara dhe një përpjekje sistematike për të shuar identitetin e një populli.
Një tjetër raport i vitit 1951 përshkruante ndalimet e të rinjve që përpiqeshin të organizoheshin ekonomikisht dhe arsimorisht, dhe survejimin e familjeve që kishin mbetur. Çdo fjali që lexoja më dhimbset; këto nuk ishin vetëm statistika, por jetë të thyer, shpresë të shuar dhe histori që kërkonin të dëgjoheshin.
Në dosjet e tjera, gjeta raporte mbi përpjekjet e shqiptarëve çam për të ruajtur traditat e tyre, gjuhën dhe identitetin kombëtar. Administrata greke dhe strukturat e pushtetit vendës i shihnin këto përpjekje si kërcënim, duke ushtruar kontrolle dhe dhunë të përditshme.
Një raport i vitit 1960 shënonte: “Çdo aktivitet kulturor i shqiptarëve çam mund të jetë burim destabiliteti. Duhet mbajtur nën kontroll, çdo përpjekje për formim kombëtar është e ndaluar.” Këto fjalë, të shkruara në letër burokratike, për mua ishin dëshmi të një padrejtësie që nuk mund të injoroja.
Kosova, ashtu si Çamëria, ishte një territor ku historia dhe dhuna përplaseshin çdo ditë, por në mënyrë më të sofistikuar dhe të kontrolluar. Një dosje e vitit 1971 përshkruante survejimin e intelektualëve shqiptarë që shpreheshin publikisht për të drejtat e popullit të tyre. Shënimet raportonin mbi takime të fshehta, shprehje kritike dhe diskutime në mjedise universitare, të cilat regjimi i shihte si kërcënim ndaj rendit shtetëror. Disa prej tyre u arrestuan pa gjyq të drejtë, u përballën me procese të montuara dhe u dënuan për veprime “kundër-rend shtetëror”.
Një tjetër raport i vitit 1974 përshkruante infiltrimin e agjentëve në shoqata kulturore dhe organizata arsimore shqiptare. Çdo aktivitet që lidhej me gjuhën, historinë dhe kulturën shqiptare ishte nën survejim të vazhdueshëm. Dokumentet tregonin se regjimi përdorte frikën, shantazhin dhe kërcënimin për të mbajtur nën kontroll çdo zë që kërkonte të dokumentonte të vërtetën për fatin e Kosovës.
Roli i individit u bë gjithmonë më i qartë. Arkivat më mësonin se mbijetesa nuk ishte thjesht çështje fizike, por edhe morale. Intelektualët, mësuesit, dijetarët dhe qytetarët shqiptarë luftonin për të ruajtur identitetin e tyre, për të dokumentuar të vërtetën dhe për të transmetuar historinë, pavarësisht kërcënimeve.
Kjo luftë e heshtur për të mbijetuar ishte një vazhdimësi e dhimbjes së Çamërisë dhe tregonte se historia e kombit shqiptar nuk mund të ndahej nga të dyja territoret: njëra kishte mbetur e okupuar jashtë kufijve, tjetra nën presionin e regjimit.
Gjatë viteve të shërbimit tim, nuk munguan momentet kur frika tentonte të zëvendësonte bindjen morale. Kryeshefat e UDB-së shpesh më kërcënonin se çdo hap drejt publikimit të fshehtësive mund të çonte në pasoja të rënda: burgje të mbyllura, izolim dhe përballje me represion të paprecedent. Por ndërsa shikoja dosjet dhe dokumentet për Çamërinë dhe Kosovën, ndjeja një detyrë që tejkalonte frikën personale – një thirrje për të vepruar me dinjitet dhe përgjegjësi.
Një rast i veçantë më mbeti në mendje. Në vitet 1973–1974, pasi kisha përpunuar një raport të detajuar mbi dhunën dhe persekutimin e popullit çam, një krye shef më thirri në zyrë dhe më tha qartë se çdo publikim i këtyre të dhënave do të më çonte në “humbje të menjëhershme karriere dhe liri…! / Memorie.al
(Fragment shkëputur nga Vëllimi i dytë i librit ‘Platforma strategjike e Kombit shqiptar’, me autor Nafi Çegrani).
