Nga Prof. Dr. Përparim Kabo
Pjesa e dytë
Memorie.al / Pranimi i bashkimit të dy Gjermanive nga Gorbaçovi, në 40- vjetorin e krijimit të Republikës Demokratike Gjermane, kapërcen vlerësimin gjeopolitik të pas Luftës së Dytë Botërore dhe pranimin e një bashkimi thjesht në kuadrin e tregut global zgjerimi, i cili, siç deklaronte Mikhail Gorbaçovi “nuk binte ndesh me vlerësimin që jepte politika e re (Perestrojka) për këtë çështje kaq themelore”. Por, se ka edhe dy pikërëndesa, të cilat luajnë rolin kryesor në gjykimin e ngjarjes, bashkimi i dy vendeve me sisteme të kundërta, kapitalizëm në Republikën Federale Gjermane dhe komunizëm në Republikën Demokratike Gjermane, si dhe kalimi i kësaj të fundit në anën e NATO-s.
Rrethanat që shpunë tek ‘56-ta hungareze
Përmbledhtas, si shkaqe kryesore janë pranuar: Kolapsi ekonomik dhe standardi i ulët i jetesës, që provokuan pakënaqësinë e klasës punëtore. Fshatarësia ishte e pakënaqur nga politikat për tokën. Partia komuniste, e pafuqishme për të bashkuar krahët reformistë dhe stalinistë (është e kuptueshme këta përjashtojnë njëri- tjetrin). Gazetarët dhe shkrimtarët, ishin të pakënaqur me kushtet e punëtorëve e situatën e përgjithshme dhe nuk mund të gëlltisnin prezencën ushtarake sovjetike, megjithëse deri në atë kohë, ajo kishte qenë vetëm në kazermë. Këta intelektualë përshkallëzuan qëndrimin dhe aksionin dhe në proces morën kontrollin e sindikatave punëtore.
Fjalimi i Hrushovit për qeverisjen sovjetike, nën drejtimin e Stalinit, kishte shkaktuar shumë debate në elitën drejtuese të Partisë Komuniste Hungareze. Por, nëse Partia Komuniste ishte verbuar nga debatet në udhëheqje, populli ndërmori veprimin. Ndaj, në këtë optik, duhen ndriçuar rrethanat, faktorët, interesat dhe raportet njerëzore. Duhen rigjykuar marrëdhëniet ndërkombëtare dhe raportet e krijuara mes Perëndimit dhe Lindjes, ndeshja e të cilave në 1956-ën precipitoi në qendër të Evropës, por saktë mund të thuhet edhe në zemër të kontinentit, ku çdo ndryshim apo përmbysje prek ekuilibrat globale. Marrëveshja e Potsdamit, e njohu Hungarinë si një vend të mundur dhe nën influencën sovjetike dhe më tej, sepse Hungaria u bë vend anëtar i Traktatit të Varshavës.
Zgjedhjet e lira të vitit 1945, nxorën një qeveri koalicioni. Nën imponimin e marshallit sovjetik, Kliment Voroshillov, qeveria u detyrua të jepte disa poste të rëndësishme Partisë Komuniste. (Magyar Komunista Part ose MKP), e cila kishte fituar në zgjedhjet pluraliste të pasluftës vetëm 17% të votave. Ministri i Brendshëm që erdhi nga kjo parti, ishte Lazlo Rajk. Ai vendosi autoritetin protektorues të shtetit përmes një policie sekrete e lidhur dhe si zgjatim i NKVD-së sovjetike, i cili bënte presion dhe eliminonte opozitën fetare, nacionaliste dhe grupimet demokratike.(Rajk ishte një lloj Koçi Xoxe dhe po si ai pati të njëjtin fund, u eliminua nga të vetët për tradhti).
Pas kësaj periudhe të shkurtër të multipartitizmit, Partia Komuniste, tanimë e quajtur Partia e Punëtorëve Hungarezë, (Magyar Dolgozok Partja ose MDP), pasi absorboi partitë e tjera politike, nxiti që kandidatët e tyre të mos bënin kurrfarë opozite në 1949-ën, kur Hungaria ishte duke u transformuar në shtet komunist, “Republika Popullore e Hungarisë” (Magyar Nepkoztarsasag), nën diktatin e Matias Rakoshit. Autoriteti posesiv i shtetit filloi spastrimet nga 1948-1953. Disidentët partiakë u denoncuan si “titistë” e “agjentë të perëndimit” dhe u dënuan përmes gjyqeve shembullore të hapura.
Mijëra hungarezë ishin arrestuar për opozicionin e tyre politikë. Ata torturoheshin, burgoseshin në kampe përqendrimi apo ekzekutoheshin, mes tyre dhe veteran të MDP-së, i tillë ishte Laszlo Rajk, por dhe shumë të tjerë. (Sa ngjan kjo me historinë të pasluftës. Thelbi është i njëjtë, sistemi komunist u imponua me terror dhe dhunë, me frikë e spastrime kundër elitës qytetare të shoqërisë, por edhe kundër atyre që konsideroheshin kundërshtarë brenda llojit). Urrejtja ndaj sundimit të elitës së MDP-së, ndaj nacionalistëve ekstremë, si dhe ndaj pushtuesit sovjetik, u reflektua në peticionin e studentëve me 16 kërkesa të bëra nga studentët demonstrues, të cilët u ngritën më 23 tetor 1956. Në këto kërkesa përfshiheshin, largimi i trupave sovjetike nga Hungaria, largimi i udhëheqjes së MDP-së dhe lëshimi i të dënuarve politikë.
Si aleate e nazizmit, Hungaria kishte pranuar marrëveshjen për reparacionet dhe dëmshpërblimi shkonte në rreth 300 milionë $ brenda 6 vjetëve, që do të shlyhej ndaj Bashkimit Sovjetik, Çekosllovakisë dhe Jugosllavisë, pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, si dhe të mbështeste financiarisht garnizonet sovjetike në Hungari. Për shkak të inflacionit shumë të lartë të pasluftës, Banka Kombëtare Hungareze, vlerësoi se kostoja e reparacioneve shkonte në 500-584 milionë $ në vit, pra një shifër që luhatej nga 19-22% të ardhurës kombëtare të asaj kohe.
Për më tepër, Hungaria, si të gjithë vendet e Bllokut Lindor, satelite të varura nga KNER-i (Këshilli i Ndihmës Ekonomike Reciproke) ishte e privuar nga tregtia me Perëndimin apo nga furnizimet prej Planit Marshall, çka mund të rivitalizonte ekonominë hungareze. Kështu, pjesërisht nga humbja e një pjese të aseteve industrial, si pagesë për reparacione ndaj Bashkimit Sivjetik, ekonomia e Hungarisë në periudhën e pasluftës njohu një rënie të ndjeshme. Prodhimi i përgjithshëm shkoi në 1/3 atij të paraluftës.
Monedha hungareze pengo (lexo pengë) përjetoi një depresion substancial dhe në pasluftë Hungaria vuajti një hiperinflacion të tillë, më të lartin të dokumentuar në historinë e saj. Në fillim të viteve ’50-të, stili sovjetik i planifikimit ekonomik u implementua nga qeveria e Rakoshit, bujqësia u kolektivizua dhe fitimi që vinte nga ky sektor përdorej prej shtetit për zgjerimin e industrisë së rëndë. Manipulimi mbi kontrollin e pagës dhe çmimet e diferencuara për prodhuesit dhe konsumatorët ishte, si të thuash “karburanti” i pakënaqësisë, si dhe rritja e deficitit në borxhin e jashtëm.
Në aspektin politik, si një energji ndryshimi dhe si shprehje e një liberalizimi të jetës edhe brenda sistemit, vlejti ai që quhet “liberalizmi poststalinian”. Më 5 mars 1953, vdiq Jozef Stalin, duke lënë pas një vakum pushtetor në rangjet e larta të Bashkimit Sovjetik, çka devijoi për një kohë të shkurtër në një periudhë destabilizimi, përgjatë të cilës ndjenjat antistalin ishin toleruar. Në shumë parti komuniste kishte filluar të zhvillohej një krah reformist. Në Hungari, Rakoshi ishte i detyruar t‘i lejonte postin e kryeministrit reformistit, Imre Nagy në vitin 1953, megjithëse ai mbeti asokohe sekretari i Përgjithshëm i Partisë Komuniste Hungareze.
Për më tepër, që pushteti i Rakoshit ishte përmendur nga Hrushovi në fjalimin e shkurtit 1956, ku ai denoncoi politikat e Stalinit dhe mbrojtësit e saj në Evropën Lindore, ku nënvizohej se gjyqet shembullore kishin qenë të padrejta. Pasoja e këtij demaskimi ishte vendimi që mori Rakoshi më 18 korrik 1956, që të dorëhiqej edhe nga posti i sekretarit të Përgjithshëm të Partisë dhe ai u zëvendësua nga Erno Gero.
Brenda kampit socialist, pas vdekjes së diktatorit të Bashkimit Sovjetik, vihen re lëvizje antisovjetike. Kështu, më 17 qershor 1953, punëtorët e Berlinit Lindor u ngritën, duke kërkuar dorëheqjen e qeverisë komuniste të Gjermanisë Lindore. Kjo lëvizje u shtyp menjëherë me forcë, bashkë me ndihmën ushtarake të forcave sovjetike. Pati të vdekur, numri i të cilëve shkonte nga 125-270. Në qershor 1956, revoltë punëtore pati edhe në Poloni, e cila u shtyp me një bilanc prej 74 të vdekurish. Pra, poststalinizmi liberal, që shkonte drejt autonomisë deri në shkëputjen nga Moska dhe zinxhirët e saj, kulmoi në Hungari.
Por shkëputja e saj do të thoshte jo thjesht largim i një vendi satelit, por prishje ekuilibrash evropianë dhe më gjerë mes atyre që quheshin dy blloqe të kundërta. Hungarezët zgjodhën me zgjuarsi, që largimin nga kampi socialist dhe Traktati i Varshavës të identifikohej jo me kalimin në NATO, por me neutralitetin e Hungarisë. Bashkimi Sovjetik, nuk mund ta pranonte këtë sfidë, e para se Hungaria do të shkonte drejt kapitalizmit, qoftë edhe si shtet neutral në politikën ndërkombëtare, por, gjithashtu, një precedent i tillë mund të nxiste një proces zinxhir. Sovjetikët e gjykuan situatën në lidhje edhe me ngjarjet ndërkombëtare. Në 9 maj 1955, 10 vjet pas rënies së Rajshtagut, Gjermania Perëndimore hyri në NATO.
Ministri i Jashtëm i Norvegjisë, në atë kohë zoti Halvard Lange, e vlerësoi këtë ngjarje: “Një pikë kthese decizive në historinë e kontinentit tonë”. Më 14 maj 1955, ishte krijuar Traktati i Varshavës nga Bashkimi Sovjetik dhe vendet satelite. Jo pa ironi, në lidhje me realitetet jo fort të largëta dhe të afërta mbi të cilat veproi Bashkimi Sovjetik në emër të këtij traktati, që gjoja ngrihej mbi principet e miqësisë, kooperimit dhe asistencës së dyanshme, ishte shkruar: “Respekt për indipendencën e sovranitetin e shteteve dhe gjithashtu mosndërhyrje në çështjet e tyre të brendshme”.
Më 15 maj 1955, u nënshkrua traktati me shtetin austriak, që i jepte fund pushtimit të Austrisë nga aleatët dhe e vendoste atë si një shtet neutral. Ky traktat ishte deklaruar si mjaft sinjifikativ, pasi ndryshonte përllogaritjet e planeve të Luftës së Ftohtë, sepse u vendos një kordon neutral ndarës për NATO-n nga Vjena në Gjenevë dhe u ngritë rëndësia strategjike e pozitës së Hungarisë në Traktatin e Varshavës.
Në korrik 1956, Gamal Abdel Nasser Presidenti i Egjiptit, nacionalizoi kanalin e Suezit dhe linjat e transportit të naftës me anije për Evropën Perëndimore dhe SHBA-së. Kryeministri britanik i asaj kohe, Anthony Eden, kërkoi mospërdorimin e forcës, fillimisht duke i bërë Nasser-it paralajmërim për një sulm të mundshëm. Në harkun kohor, korrik-tetor 1956, iniciativa e inkurajuar edhe nga SHBA-ja për uljen e tensionit rezultoi e pasuksesshme. Një aleancë sekrete mes Izraelit, Francës dhe Britanisë, ishte definuar për të invaduar Egjiptin dhe Britania e Franca do të ndërhynin për të siguruar kanalin.
Sulmi u krye më 29 tetor 1956, duke e lënë SHBA-në dhe aleatët e tjerë perëndimorë, me mundësinë për t‘u justifikuar në kritikën e kufizuar ndaj intervencionit ushtarak sovjetik në Hungari, ndërkohë që nuk i ndaluan aksionet e dy aleatëve kryesorë evropianë. U duk sikur virtualisht u lejua (nuk pengua) veprimtaria ushtarake në zonat e influencës, me ndryshimin që ajo që ndodhi në sulmin ndaj Suezit e kishte emrin naftë, ndërsa ajo që ndodhi në zemër të Evropës, e kishte emrin Hungari.
Por, situata ishte mjaft e komplikuar. Amerikanët dhe Perëndimi ishin të shqetësuar për penetrimin sovjetik në Lindjen e Mesme dhe furnizimit me armë ruse të aleatëve të saj në rajon. Egjipti nuk lëshohej kollaj nga rusët, aq sa Hrushovi i deklaronte në atë kohë ambasadorit jugosllav se në qoftë se sulmohet Egjipti, unë nuk do të kursej të dërgoj edhe djalin tim në luftë. Izraeli u përdor si mjet lufte dhe pretekst sulmi nga anglezët dhe francezët, ndaj ai, më 28 tetor 1956, pushtoi Sinain e dy ditë më pas Franca dhe Anglia kërkuan tërheqjen e tij dhe Egjiptit nga kontrolli mbi kanalin. Ky ishte skenari i parapërgatitur nga dy fuqitë evropiane, i cili si erdhën ngjarjet nuk funksionoi. Pas një jave zhvilloheshin zgjedhjet e përgjithshme në SHBA-së.
“Ajzenauri ishte thellësisht i fyer nga një manovër që lidhej, duket me supozimin se ai nuk mund t‘u kundërvihej zgjedhësve të tij çifut javën e fundit të fushatës elektorale” (Henry Kissinger, ‘Diplomacia’ botimi shqip, faqe 541). Në një seancë pas mesnate të 3-4 nëntorit 1956, Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara, kaloi një rezolutë shumë të ashpër dhe filloi të diskutonte për një forcë paqeruajtëse të OKB-së për Kanalin e Suezit, thjesht si manovër që të tërhiqeshin forcat franceze dhe britanike, pasi prania e forcave të OKB-së do të varej edhe nga dëshira e vetë shtetit sovran, ndaj kuptohej që vetë Nasseri do të kërkonte largimin e tyre.
Amerika ndihej e poshtëruar nga aleatët e saj më të afërt. Por, po atë ditë, më 4 nëntor 1956, 150.000 forca sovjetike të mbështetura nga mijëra tanke, shumica e tyre për ironi të fatit, apo tinëzisht të përdorur si të tillë, ishin tanke gjermane që ishin përdorur nga nazistët në luftën kundër Bashkimit Sovjetik dhe që ishin zënë rob nga ushtria e kuqe. “Në 1956-ën, dy ngjarje të njëkohshme ndryshuan skemën e marrëdhënieve ndërkombëtare.
Kriza e Suezit shënoi fundin e naivitetit për Aleancën Perëndimore; që nga ajo kohë, aleatët perëndimorë nuk do t‘u besonin më pohimeve të tyre për një simetri të përkryer interesash. Në të njëjtën kohë, shtypja e përgjakshme e kryengritjes hungareze tregoi se Bashkimi Sovjetik mund të ruante sferat e interesave të tij edhe me forcë, po të qe nevoja dhe se thirrjet për çlirim ishin fjalë boshe. Nuk kishte dyshim se Lufta e Ftohtë do të zgjaste dhe do të ishte e hidhur, me ushtri kundërshtare përballë njëra-tjetrës, përgjatë vijës ndarëse të Evropës dhe për sa kohë askush nuk e dinte”. (Henri Kissinger, ‘Diplomacia’, botimi shqip, faqe 550-551).
Po në 4 nëntor, Këshilli i Sigurimit aprovoi një rezolutë kritike ndaj aksionit ushtarak sovjetik. Asambleja e Përgjithshme, me 50 vota pro, 8 kundra, 15 abstenime kërkoi ndalimin nga Bashkimi Sovjetik të ndërhyrjes. Por e sapo konstituara, qeveria e Kadarit refuzoi të pranonte observimet e OKB-së. Kështu, përpjekjet e radios “Europa e Lirë”, e cila nxiste hungarezët që ta mbanin rezistencën ndezur, me qëllim ndërhyrjen e NATO-s dhe forcave të OKB-së, rezultuan të papeshuara. Sekretari i përgjithshëm i NATO-s, Paul Henry Spaak, e quajti revoltën hungareze “Vetëvrasje kolektive e një populli të tërë”.
Falja…!
Në vitin 1988, ambasadori hungarez në OKB, Geza Jeszenszeky, kritikoi Perëndimin për mosveprim në 1956-ën, duke cituar influencën e OKB-së asokohe dhe duke dhënë shembullin e intervecionit të OKB-së në Kore në vitet 1950-1953. Giorgio Napolitano në atë kohë, kishte qenë sekretari i Partisë Komuniste Italiane. (PCI) shkruan në kujtimet e tij të vitit 2005 (autobiografi politike), se atij i vinte keq për justifikimet e sovjetikëve në veprimet e tyre ndaj Hungarisë.
Në dhjetor 1991, kur Hungaria përfundoi një marrëveshje bilaterale me Bashkimin Sovjetik, i cili po copëtohej nën drejtimin e Mihal Gorbaçovit dhe Rusia përfaqësohej nga Boris Jelcini, në hyrje të marrëveshjes kërkohej falje zyrtarisht për 1956-ën e përgjakshme. Kjo falje u përsërit nga Jelcini në 1992-in, në një fjalim në Parlament. 13 shkurt 2006, “State Department” i SHBA-së, përkujtoi 50- vjetorin e revolucionit hungarez të 1956-ës.
Po në Shqipëri a ka vend për falje dhe “meshë pendimi?”
Pasi edhe përpjekjet më të sinqerta të asaj kohe, që edhe në vendin tonë të mënjanohej stalinizmi dhe t‘i hapej udha një fryme më demokratike, më liberale, më pak autoritare brenda vet sistemit, morën një goditje nga radikalizmi stalinian. Ai nuk u ndal deri edhe në pushkatimin e një gruaje shtatzënë (Liri Gega) dhe luftëtarëve të tjerë antifashistë të orëve të para. Por, për këto spastrime, krime dhe përndjekje, kundra atyre qytetarëve liberalë dhe opozitarëve kundër prosovjetizmit qeveritar, të frymëzuara edhe nga stuhia hungareze e 1956-ës, që u sendërtuan në burgosje dhe internime, ende askush nuk reket të kërkojë falje publike.
Revolucionin hungarez e quajtëm asokohe “kundërrevolucion” dhe ende forcat e majta në Shqipëri, që nga ajo kryesorja Partia Komuniste dhe të gjitha simotrat, nuk kanë kërkuar një falje për këtë stigmatizim, sa injorant në vlerësimin teorik aq edhe antihuman në planin njerëzor. Por kjo ngjarje, ende nuk është bërë as edhe një pikë reflektimi për të kuptuar që moskalimi i asaj faze, që në Lindje u quajt revizionizmi modern, bëri që në prag të 1990-ës dhe në vitet që po pasojnë, të gjithë ata që mbetën në politikë dhe u konvertuan në partitë e reja të pluralizmit, kanë sjellë me vete në ndërgjegjet e tyre, në psikologjinë dhe moralin, në filozofinë politike e mënyrën e të sjellurit, një stil të ashpër arbitrar dhe radikal.
Ndërsa tek antropologjia jonë dallohet një mungesë totale të kurajos civile për të dalë në rrugë dhe për t‘u ndeshur në emër të së vërtetës dhe moralit të saj. Ja përse te ne askush nuk kërkon falje të sinqertë, pasi ne ende nuk kemi të kultivuar ndërgjegje qytetare, që di të kërkojë dhe të mbajë përgjegjësinë që buron nga falja, si akt fisnik i njerëzve të qytetëruar. Kjo lloj ndërgjegje është krijuar gjatë gjurmëve të historisë, pikë kulmore e së cilës për hungarezët, por edhe për të tjerët, është përleshja gjithpopullore e 1956-ës, e cila vjen këto ditë me rëndësinë e një ngjarjeje epokale. Një arsye për reflektim dhe për vetëpastrim në rrugën e nisur edhe për ne shqiptarët. / Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
