Nga Ruben Avxhiu
-2 Korriku dhe një histori personale –
Memorie.al / Plot 35 vjet më parë, në 1 korrik 1990, familja ime filloi pushimet vjetore në një nga plazhet e Durrësit. Besoj te pjesa e quajtur “Iliria”. Në datë 2 u ktheva në Tiranë. Të nesërmen kisha “mbrëmjen e maturës”, festa e fundit përpara ndarjes, një traditë për shkollat e mesme të kryeqytetit. Bashkë me shokun tim, Gent Demi, ishim ngjitur në tarracën e pallatit tim, për të folur për ngjarjet e ditës. Tirana ishte duke dalë mendsh. Vera ishte e nxehtë por, akoma më e nxehtë ishte dëshira masive e të rinjve, për t’u arratisur nga Shqipëria.
Në fakt, diktaturat komuniste kishin rënë kudo në Evropë dhe Shqipëria ishte e fundit. Të gjithë thonin se ndryshimi ishte shumë afër. Mirëpo, dukej se pak kush donte të priste. Shumica e të rinjve, më shumë se rrëzimin e regjimit, ëndërronin ikjen drejt botës së bukur që shihnim në televizionet e huaja. Dhe ato ditë të nxehta vere, dukej sikur të gjithë po bëheshin gati për të ikur.
Pak javë më parë, familja Popaj që prej vitesh rrinte strukur në ambasadën italiane ishte lejuar më në fund të ikte në Itali. Ngjarja kishte qenë një sinjal për mijëra të tjerë, se po të hyje në ndonjë ambasadë të huaj, ishte e mundshëm që të ikje në Perëndim. Pallati im ndodhej në kryqëzimin fatlum të “Rrugës së Kavajës” dhe të ashtuquajturës “Rruga e Ambasadave”, ku ndodheshin shumë nga përfaqësitë e rëndësishme diplomatike, si Ambasada Gjermane, Franceze, Greke etj.
Atë mbrëmje të 2 Korrikut, dukej sikur e gjithë Tirana ishte derdhur aty. Shëtisnin përgjatë rrugës me ambasada që zakonisht ishte e fjetur dhe pa njerëz. Shumica ishin kuriozë, por kishte plot që hetonin me sy rojet e sigurisë, për të gjykuar nëse mund të kapërcenin gardhin në kohë, për t’u futur brenda. Dhjetëra vetë ishin tashmë në anën tjetër të mureve. Tensioni ishte i fortë. Numri i policëve filloi të shtohej.
Në një moment afër muzgut, u dëgjua një uturimë e madhe. U varëm nga ballkoni bashkë me Gentin, për të dalluar se çfarë po ndodhte poshtë dhe pamë se të gjithë po vraponin për t’u larguar nga “Rruga e Ambasadave”. Dikush kishte dhënë urdhër për ta zbrazur dhe mbyllur. Një gardh policësh u vendos në hyrje të rrugës. Menduam se mbaroi me aq. Por njerëzit mesa duket nuk ishin larguar. Ata qëndronin të mbledhur vetëm pak metra më larg, madje dukej se po shtoheshin me shpejtësi. Aty pastaj ndodhi diçka që nuk ishte parë në Tiranë që prej gati gjysëm shekulli. Në vend që të shpërndahej, turma u lëshua dukur uturirë drejt forcave të policisë, që të kapur në befasi u tërhoqën në panik thellë, në “Rrugën e Ambasadave”.
Ka gjithmonë një moment të çmendur, që fillon ndryshimin e historisë së një vendi, për mirë apo për keq. Shqiptarët kishin vite që jetonin me frikë, aq sa edhe shumë prej atyre që dukej se kishin humbur gjithçka, përsëri nuk flisnin apo vepronin hapur kundër shtetit. Për një kohë, ngjante si baticë-zbaticë. Herë turma e shtynte grumbullin e policisë brenda në rrugën e ndaluar e, herë policia i shtynte mbrapsht në “Rrugën e Kavajës”, deri sa njerëzit zhdukeshin drejt rrugicave, për t’u shfaqur përsëri me vrull me uturimën me të cilën shoqëronin yryshin drejt ambasadave.
I gjithë pallati, ashtu si pjesa tjetër e lagjes, ishim nëpër ballkone duke parë të shokuar këtë zhvillim të jashtëzakonshëm. Nga të gjithë të tjerët, pallati ynë kishte pamjen më të mirë. Në një moment, ndërsa turma tërhiqej, policët arritën shkëpusin një djalë të ri, që mbase rrëshqiti apo u rrëzua dhe mbeti pas. E rrethuan shumë vetë dhe e rrahën barbarisht. Mua më hypi gjaku në kokë dhe fillova t’i shaj.
Ata ngritën kokën lart. Unë u tërhoqa mbrapsht instinktivisht që të mos më shihnin. Por ndërkohë i shanin edhe nga ballkone të tjera. Unë isha në katin e katërt. Një pensionist në katin sipër, u thirri policëve: “Bjeruni me plumb, fashistëve”! Mua më kërcyen përsëri: “Çfarë thua mor maskara”, i bërtita komshiut. Nuk isha i vetmi që po shkëmbeja të shara. Mes ballkoneve kishte filluar një mini-luftë civile, ndërsa beteja poshtë vlonte. Ndërsa po afrohej mesnata, papritur, një kamion me karrocerinë të mbuluar, ndaloi në mes të turmës, pak më tej Teatrit/Kishës.
Në moment, u ngrit mbulesa e lëkurës që pjesës mbrapa dhe prej saj filluan të kërcejnë jashtë disa djem të rinj, të gjatë dhe të fuqishëm. Me tre-katër goditje, rrëzuan përtokë disa burra që qëlluan afër. Më tej u shtuan. Ishin gati 20 prej tyre. Superioriteti fizik, shkaktoi panik te turma. Ndryshe nga policët, këta ishin shumë më efikas. Aty pamë për herë të parë, ata që do të njiheshin me emrin “sampistë”. Forca speciale të zgjedhura e të përgatitura për raste të jashtëzakonshme. Arma sekrete e regjimit. Të rinjtë binin përtokë pa ndjenja dhe këta i merrnin në krahë dhe i hidhnin brenda në kamion, si të ishin thasë me miell.
Ndërkohë kishin ardhur përforcime të policisë nga shumë drejtime. Rrugicat mbase nuk ishin më të sigurta për t’u fshehur. Filmat e kohës dhe tregimet nga koha e luftës, ishin të mbushura me histori se si komunistët ilegalë, fshiheshin në shtëpitë përdhese tiranase, të mbrojtur nga populli. Tani ishin ata që donin të shpëtonin prej regjimit komunist, që po gjenin strehë në shtëpitë përdhese të rrugicave që derdheshin në “Rrugën e Kavajës”. Të ndjekur nga policë e sampistë, ata trokisnin në dyer njerëzish që nuk i njihnin dhe familjet tiranase i fusnin brenda. Oborri i një shtëpie ishte mbushur plot me të rinj, që kishin shpresuar se do të hynin në oborrin e ndonjë ambasade e tani, nuk guxonin të dilnin më në rrugë.
Poshtë pallatit tonë, policia ishte organizuar më mirë. Një burrë që mund të ketë qenë Dilaver Bengasi, organizonte lëvizjet. Me sinjalin e tij filluan të ndaloheshin të gjithë autobusët që shkonin drejt Kombinatit apo, vinin prej tij. Të gjithë të rinjtë që kapeshin brenda në autobus nxirreshin, rriheshin dhe arrestoheshin. Nuk kishte arsye tjetër për forcat e rendit, që të ishe jashtë shtëpisë në mesnatë, përveçse nëse nuk kishe dalë për të marrë pjesë në rrëmujë. Nuk e harroj djalin e parë që doli nga autobusi i parë. Një sampist po priste te dera e autobusit. Pa zbritur nga shkallët u zgjat, e kapi, e ngriti në ajër, si të ishte leckë dhe e lëshoi përtokë. Ulërima e tij ishte ngjethëse.
Fqinjët ishin të gjithë në ballkone, por askush nuk zgjatej për të parë, vetëm dëgjonin në heshtje tmerrin. Kur dukej se ishte qetësuar gjithçka dhe turma ishte shpërndarë në shtëpi e qeli burgu, një nga drejtuesit, që më vonë kam lexuar se ka qenë krimineli Zylyftar Ramizi, bëri me shenjë nga ballkoni im. Ose ashtu m’u duk. “Merrini edhe ata”, tha. Unë dhe Genti u futëm menjëherë brenda. Fikëm dritat. Pashë disa policë që u mblodhën dhe u drejtuan nga hyrja. E kishim parë çfarë u kishte ndodhur atyre që ishin arrestuar. Ishte e lehtë të bëhesha trim nga maja e ballkonit, kur ende nuk dihej fundi. Megjithëse, më shumë se trimëri, kishte qenë shpërthim emocional.
Dikush trokiti lehtë në derë. Ne heshtëm. Dëgjova zërin e njohur të gjyshes, e cila banonte në katin e dytë të pallatit tonë. E hapa derën. “Mbyllni dritat dhe mos bëni zë”, më tha. Në duar kishte një dry. Unë mbylla derën dhe dëgjova që më mbylli brenda nga jashtë me dryn. Ndërkohë nëpër pallat po dëgjoheshin zhurmë e zallamahi. Diku nga kati i tretë, gjyshja duket se u shkëmbye me policët që ngjiteshin lart: “Ku po shkon nëne”? i thanë ata. “Në shtëpi time”, i tha gjyshja me një gjinokastritshe të prerë. E lanë të zbriste.
Uniformat mbërritën më në fund në derën time. Trokitën fort. Shkundën drynin. Dhe diçka thanë. U ngjitën edhe në katin sipër. Kur u shuan zhurmat, gjithë frikë, iu afrova dritares, për t’i parë kur po dilnin. Po tërhiqnin me dhunë, Janin nga kati i dytë, baba i dy fëmijëve, dhe më duket Elisabetën, në kati i tretë, një këngëtare e operës, në mos gaboj. Edhe këta kishin marrë anën e qytetarëve, nga ballkonet përkatëse. Pashë Zylyftar Ramizim që ngriti kokën dhe u tërhoqa nga dritarja. Më dridheshin gjunjët. Por kishim shpëtuar mirë.
Genti fjeti te unë atë natë. Megjithëse të them të drejtën, askush nuk fjeti dot. Biseduam deri në mëngjes. Sa u gdhi, dolëm dhe vrapuam të shtëpia e shokut tonë, Kel Demit, për të folur për ngjarjet. Që aty shkuam në mbrëmjen e maturës. Në një sallë poshtë, në Hotelin “Arbëria”, në Bulevardin që atëherë quhej “Dëshmorët e Kombit” e që tani i është kthyer emrit “Zogu I-rë”. Plani ishim të hanim dhe të pinim si për herë të fundit së bashku, mbase të deheshim, të kërcenim e të këndonim, ta mbyllnim me bujë “rininë”, përpara se të shkonim drejt universitetit apo punës, sipas fatit të gjithë secilit.
Mirëpo, të gjithë ishin të mpirë. Askush më shumë se ne të dy, që për pak do ta kishim “festuar” maturën në ndonjë qeli, duke ngrënë dru. Të gjithë ishim të etur për të ndarë me njëri-tjetrin lajmet më të fundit, që zienin në gjithë Tiranën. Njëri tregonte për një baba që kishte mbetur mes turmës, bashkë me të birin e vogël, kur kishte filluar dhuna. Djali qante i tmerruar nga pamja dhe babai që përpiqej ta gënjente: “Është film të keqen babi, mos u tremb po luajnë film”.
Ngadalë, konjaku dhe fërneti, muzika dhe melankolia e mbylljes së një kapitulli të bukur të jetës, na kaploi të gjithëve. Mbaj mend veçanërisht që këndonim me zë të lartë këngën italiane “Che sara (Che sarà)” nga Ricchi e Poveri, me vargjet pikante që shkonin me ditën: “Paese mio ti lascio, io vado via” e që vazhdonte me refrenin “Che sarà, che sarà, che sarà/Che sarà della mia vita chi lo sa?/So far tutto o forse niente/Da domani si vedrà/E sarà, sarà quel che sarà!”
Vërtet që nuk e dinim se çfarë do të ndodhte me jetën tonë. Ishte një kryqëzim i natyrshëm në jetë, por ishte më shumë se aq. I gjithë vendi nuk e dinte se çfarë e priste. Në fakt, fati nuk priti shumë për të na e vërtetuar se sa e paparashikueshme ishte gjithçka që po vinte. Në një moment, muzika pushoi dhe një burrë me kostum, na komunikoi se mbrëmja ishte anuluar për shkak të muzikës së huaj dhe degjeneruese që po përdornim. Urdhri ishte i prerë. Kush mund t’u vinte faj të rinjve, që donin të iknin. Që kapërcenin mure e, vraponin drejt hyrjes së ambasadave. Nuk ishte më as çështje ideologjie, e regjimi.
Ky ishte një shtet që kishte dështuar në ekonomi e, në shumë sektorë të jetës, por ndërkohë i dilte koha të përgjonte se si visheshim, si qetheshim, e çfarë muzike dëgjonim! U ktheva në shtëpi dhe pashë se ishte vendosur një lloj shtetrrethimi dhe pallati im kishte mbetur brenda zonës së ndaluar. U tregova policëve se banoja aty dhe më lanë, por duke më ndjekur me sy gjithë dyshim. Mësova se fqinjët e arrestuar, ishin kthyer pa ndonjë problem të dukshëm në shtëpitë e tyre. Por për shumë të rinj të arrestuar, nuk mësua fati për ca kohë. U fol për të ekzekutuar, për trupa të hedhur në Malin me Gropa, diku afër Tiranës.
Prindërit kishin gjetur një mënyrë për të telefonuar nga plazhi. Donin që të kthehesha urgjent. Të nesërmen u nisa. Në plazh nuk kishte bisedë tjetër, përveç lajmeve nga Tirana. Duke ndenjur aty, humba periudhën kur shteti hoqi dorë nga mbrojtja e ambasadave dhe për disa ditë, lejoi që të hynte kushdo që donte që të hynte në to. Pastaj e mbylli rrugën përsëri. Ngjarjet e atyre ditëve, për herë të parë m’i ka rifreskuar libri me kujtime “Guri i fundit i Dominosë” nga Ilir Demalia, një nga protagonistët e atyre ditëve, i cili kishte hyrë në Ambasadën Gjermane.
Më vonë kam lexuar versionin nga ana tjetër e barrikadës, në një libër të shkruar nga Dilaver Bengasi që kishte drejtuar aksionin e policisë. Sot, për fat të mirë, shqiptarët kanë një studim të plotë të ngjarjeve të atyre ditëve, të pasur me dokumente e referenca, që jep gamën e plotë të zhvillimeve. Ai është “Kriza e Ambasadave: Shqipëria në vitin 1990”, nga Afrim Krasniqi, një lexim i domosdoshëm për këdo që do të mësojë më shumë, për atë periudhë të historisë sonë.
Do t’i rikthehem pak kësaj teme edhe në ditët në vijim për të kujtuar disa gjëra me rastin e 35-vjetorit të ngjarjes. Për fat të mirë, gjithçka u zgjidh në fund. Mijërat që hynë në ambasadat, u lejuan të dalin dhe të shkojnë në vendet përkatëse të ambasadave ku kishin hyrë. Vërtet që duke qenë në plazh, nuk qeshë dëshmitar i ngjarjeve që vijuan aq afër shtëpisë sime, në “Rrugën e Ambasadave”, por pata mundësinë të shoh diçka tjetër, që shqiptarët nuk arritën ta shihnin: anijet që mbanin refugjatët, duke ikur nga vendi ynë në drejtim të horizontit.
Të gjithë plazhistët kishin dalë në breg dhe ndiqnin në heshtje pamjen. Askush nuk nxirrte zë. Disa qanin. Një miting i madh zyrtar në “Sheshin Skënderbej” i denoncoi të ikurit si tradhtarë të kombit. Regjimi bëri çmos për t’u sjellë sikur nuk kishte ndryshuar asgjë. Muret e ambasadave u lartësuan dhe fortifikuan, për ta bërë të pamundshme përsëritjen e kësaj ngjarjeje. Po krisja kishte qenë fatale. Gjashtë muaj më vonë, regjimi komunist u dorëzua dhe i hapi rrugën pluralizmit politik. Memorie.al
