Nga Uran Kalakulla
Pjesa e trembëdhjetë
Nazizmi dhe komunizmi
Memorie.al / Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, puntorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KGB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
Ishte më i gjatë se Llambi, por edhe ky i dobët si një kufomë, me një fytyrë të fishkur si ato kumbullat e thara. Kishte dy sy të rrumbullakët e të vegjël si të një shpendi; me një hundë të madhe, si sqep papagalli. Kur u gjenda para tij dhe më ftoi të ulesha, ishte po ai ritual tashmë i njohur prej meje: nuk duhet t’i thosha askujt se çfarë do të bisedonim me të, se hetuesit që kisha pasur para tij, nuk kishin qenë të saktë, juristë e, se vetëm ai ishte i tillë, me fakultet të mbaruar, me diplomë. Por, kur ia pashë shkrimin, ai e kishte më keq se Llambi, madje me plot gërma të mangëta, pa llogaritur fare ortografinë. Më vonë, një shoku i tij që erdhi më pas, kur ia tregova se Vangjeli m’u paraqit si jurist i mbaruar, qeshi me të madhe dhe më tha se; “Vangjelka, nuk kishte as shtatëvjeçaren të mbaruar”, më keq se kapterët!
Me Vangielin nuk u zgjatëm shumë. Puna kishte arritur deri aty (ishte fryrë aq shumë), sa asnjë nga ne të shtatë nuk duhej të shpëtonte; as nga plumbi, as nga litari. Kështu që më leverdiste më mirë, të dilte e vërteta në shesh, sesa gjithë ajo legjende që ishte ngritur me fantazira e lavdira të rreme. Siç duket, kjo puna jonë ishte fryrë aq shumë (edhe nga vetë Sigurimi, në mos edhe nga ndonjëri prej nesh), sa, kur pata dalë në burg, pas faljes së jetës, edhe ata që gjeta aty, sidomos ata të “dhomës së rinisë”, më thanë se ne ishim jo shtatë, por shtatëdhjetë a shtatëqind dhe se e kishim ngritur flamurin pa yll, m’u në mes të Shijakut, aq sa unë nga një anë mbeta me gojë hapur dhe, nga ana, tjetër qesha me të madhe.
Hetuesi i tretë dhe i fundit i kësaj radhe, ishte prapë një kapiten, por tashmë i dytë; po nga Korça. E quanin Vaskë Panariti. Por, ndryshe nga dy të parët, ishte vërtet flokëkuq, por i ri (rreth tridhjetë vjeç) dhe me një fizik atleti. Nuk kam si e shëmtoj me zor këtë njeri, që, për më tepër, dukej se kishte edhe një fytyrë të qetë e simpatike, madje. Ishte çudi se si kishte hyrë ai në radhët e hetuesve të Sigurimit?! Në shumë drejtime, m’u duk sikur s’kishte asgjë të ngjashme, me kolegët e tij të mëparshëm, që një Zot e di, sa kishin qenë: dhjetë, dymbëdhjetë aро…?!
Vaska më tha se ishte tamam jurist, se kishte mbaruar vërtetë fakultetin Juridik, se kishte punuar njëherë si ekspert në Prokurori, pastaj e kishin transferuar, pa dëshirën e tij, në organet e Punëve të Brendshme e, drejt si hetues i Sigurimit të Ministrisë. Vura re mirë se, tek shqiptonte emrin e “armës së mprehtë të Diktaturës së Proletariatit”, sikur bënte buzën në gaz me ironi, apo i shpëtonte një grimasë përbuzjeje. Të ishte e mundur që në ato radhë, ku bënte pjesë edhe ai, të kishte hyrë një lloj “disidenti” fillestar?! Ishte e qartë për mua, se ngrehina e fryrë e Partisë dhe e Pushtetit, sikur kishte nisur të kërkëllej nga plasaritjet, m’u në zemrën e saj!
Të mos harrojmë se prishja me Bashkimin Sovjetik, kishte muaj që ishte shpallur tashmë zyrtarisht dhe po jepte shenjat e para të zhgënjimit dhe pakënaqësisë. Mirëqenia relative e kohës së Hrushovit, aq sa mund të kuptohej kjo në sistemin komunist, kishte mbaruar dhe era e keqe e krizës, jo vetëm politike dhe morale, por edhe ekonomike, po ndihej gjithnjë e më shumë. Mos ishte kjo krizë edhe në ndërgjegjen e Vaskës?
Kisha vënë re se Vaska, nuk betohej asnjëherë për partinë, por vetëm për nderin e familjes. Madje, një ditë, arriti të thotë se; edhe mund të mos ishte fare anëtar partie! Por kjo nuk më befasoi dhe aq, sepse e dija që, të ishe në Sigurim, nuk ishte e domosdoshme të ishe me triskë partie. Triska e Sigurimit, madje, nënkuptonte të kishe një koeficient fort më të lartë, se ajo e partisë. Po Vaska, siç e hetova mirë, jo vetëm që nuk dukej njeri i keq, i prirur ndaj së keqes, por më dukej disi si babaxhan.
Nuk kam mbajtur asnjë proces me Vaskën, megjithëse ai më nxirrte shpesh nga biruca për në hetuesi, në një nga zyrat që s’ishte asnjë e tij, se nuk kishte. Më merrte, fjala vjen, në zyrën e Ilia Bodecit, një si derr i egër, ose në atë të Dhori Shkodranit, me të cilët, zyrtarisht, nuk kisha fare punë. Por, kur qëllonte të më takonin në korridor, më shihnin me syrin e ujkut të tërbuar. Dhe këta, sidomos Dhori, sot janë bërë, madje prej vitesh, avokatë; që mbrojnë të pandehurit dhe korrin lekë! Hajde demokraci shqiptare, hajde! Por, le të kthehemi te Vaska.
Në fakt, hetuesia për ne, tashmë, ishte në të mbaruar. Kishim një vit që merreshim me të. Siç duket, prandaj dhe Vaska nuk mbante proces-verbal. Bënte me mua biseda të lira, madje, edhe për problemet e grupit, por për tema kulturore, letërsie. Për shembull, mbaj mend se një herë më pyeti se, a nuk ishte budallallëk ajo teza, sipas së cilës, Shekspiri nuk ka ekzistuar fare si njeri, por vetëm si fiksion, si një pseudonim?! Dhe, kur unë iu përgjigja, se një tezë e tillë, nuk ishte hedhur aspak në hava, por deri diku e provuar, ai mbeti i habitur. Një herë tjetër më pyeti, se cili poet shqiptar, ishte me i miri. Natyrisht, unë nuk përmenda Fishtën, se nuk kisha luajtur mendsh, por përmenda Naimin, sidomos tek “Lulet e verës”.
Përmenda Mjedën, Migjenin dhe Lasgush Poradecin.
– “Po Çajupi”? – me pyeti.
– “Çajupi është patriot dhe është ndër të parët që ka shkruar me realizëm për të metat e shoqërisë shqiptare të kohës së tij e, pse jo, edhe pas tij. Por, Çajupi nuk është në majën e poezisë shqiptare”. Një ditë Vaska më befasoi krejtësisht, pasi krijoi bindje dhe njëfarë besimi tek unë. Ndoshta, edhe një farë konsiderate, në mos respekt.
– “Me vjen çudi, se si një njeri i kulturuar si ti, ka rënë në burg”!
Unë buzëqesha me naivitetin e tij dhe guxova, më në fund, të perifrazoj një shprehje të Leon Tolstoit, që e kisha ndeshur në një nga veprat e tij më të dëgjuara: “Kur dhuna e padrejtësia ngrihen në sistemin shtetëror, vendi i njerëzve të ndershëm, ishte burgu”! E Vaska e hapi gojën nga habia e madhe që e pushtoi ato çaste. Por, e bukura erdhi ne fund, kur ai, një dite, papritmas tha: – “A e di se, ju nuk e kishit hiç keq? Vetëm se u gabuat në kohë”!
Isha unë këtë radhë që mbeta gati me gojë hapur, nga habia. Shumëkush, duke lexuar këto faqe, ku unë flas përgjithësisht pozitivisht për këtë hetues të Sigurimit të Shtetit, do të thotë me vete, sigurisht: – “More, ke lojtur nga mendtë? Ka patur ndonjëherë sigurims të mirë”? Po, vërtet sigurims të mirë, si rregull, as ka patur e as mund të ketë. Por, ama, unë nisem këtu nga parimi që thotë: “Mes dy të këqijave, zgjidh atë më të voglën”! Pastaj, ka dhe një arsyetim tjetër, që bazohet në një aforizëm të njohur nga shumë njerëz: “Nuk është puna që e bën njeriun, por njeriu që e bën punën”, e cila, e thënë ndryshe, pa ia ndryshuar aspak kuptimin, do të thotë: Të njëjtën punë, asnjëherë dy njerëz, nuk e kryejnë njësoj, jo vetëm nga aftësia e profesionalizmit, por nga shpirti i tyre i ndryshëm.
Shumë nga bashkëvuajtësit tanë, mund të dëshmojnë fare mirë dhe drejtësisht se në një burg apo kamp-burg, mes një komandanti kampi apo, polici e një tjetri, megjithëse ishin ngarkuar të kryenin të njëjtën detyrë, njëri të linte një birë hunde të lire, për të marrë ajër e, tjetri të merrte frymën, krejtësisht.
Kush mund ta kujtojë, fjala vjen, në kampin e Rubikut (vitet ‘64-‘66), kapter Nasin apo Hasanin (plakun në Elbasan), besoj më jep të drejtë të them, se ata ishin ndër kapterët më të butë që, shpesh, kthenin kokën prapa, gjoja se nuk kishin parë gjë me sy, nëse një i burgosur shkelte rregulloren. Po kështu, shumëkush mund të kujtojë (për kohën e burgimit tim, ose më parë apo më pas ende), emra të tillë të shëmtuar, si: kapter Xhako Mihaj e kohës së Hazbi Lamçes, kapter Haxhi Xibrakun e Kampit 307 të Rubikut, Asllan Ukën e burgut të Burrelit dhe kështu me radhë. Apo komandantin e Kampit 303 në kohën e burgimit tim, nënkolonel Hysen Kapllanin, që i përmbahej strikt rregullores së shkruar, nga një anë, dhe komandante të tillë, si Bajram Korvafaj me shokë.
Dyzimi i personalitetit
Dukuria që unë po e quaj “dyzim i personalitetit”, ekziston te njeriu gjatë gjithë jetës së tij, nëse ndërgjegjja formohet, siç mendoj, nga dy përbërësit kryesorë të saj: qenien racionale dhe atë emotive. E thënë shqip: arsyeja dhe ndjenja. E para krijon filozofinë, shkencën, kurse e dyta, artin. Po, a mund të jenë te një individ, njëherësh të barasvlershëm, këta dy përbërës të qenies njerëzore, në shkallën më të lartë të zhvillimit të tyre?
Unë besoj se, jo. Ja, arsyeja bazë, sipas meje, që i ndan njerëzit krijues të vlerave të mëdha kulturore, në dijetare dhe artistë. Rrallë herë ndodh e kundërta, pra, kur një individ është njëherësh i madh, edhe si dijetar, edhe si artist. Unë, për vete, njoh pak raste të tilla, ku këto cilësi të kenë arritur shkallën më të epërme, atë të gjenialitetit. Një Leonardo da Vinçi e, pak si ai!
Te njerëzit e thjeshtë, këta përbërës mund të barazohen, sepse janë si dy kotiledonët e një kokrrizeje gruri a fasuleje, që rrinë afër, ngjitur njëra- tjetrës dhe ushqejnë tjetra-tjetrën. Kështu, tek individi i zakonshëm, deri diku, ka një ekuilibër (si përmasa e dy këtyre kotiledoneve). Ndaj, përgjithësisht, thuhet se njeriu sa arsyeton, aq edhe ndien. Pra, nuk ka në faqe të dheut njeri normal, pa këto dy veti. Po në burg, në vetminë e detyruar e të gjatë, gati pafund, të qelisë?! Këta dy krahë të qenies njerëzore, jo vetëm mbijetojnë në këtë errësirë të jetës, por, përkundrazi, sikur rriten më tej, zhvillohen e mobilizohen aq shumë, saqë njeriu i shkretë, i mbyllur (si kafsha), në kafazin e hekurt, ka rrezik të tërbohet më shume, pra, të arrijë pranë shkallës së çmendurisë.
Sepse, mendja njerëzore, me gjithë epërsinë absolute të saj, ndaj çdo makine elektronike super moderne, ka edhe ajo, në plasticitetin e vet proteinik, një kufi, përtej të cilit humbet qëndrueshmërinë dhe afrohet me çmendurinë. Gjuha shqipe, me një mençuri të madhe e fort depërtuese, sikur të ketë hulumtuar edhe këto raste të skajshme te jetës, ka gjetur dy fjalë fort të njëllojta mes tyre, që ndryshojnë nga njëra-tjetra, vetëm nga një parafjalë e vockël, një shkronjë: mençuri, çmenduri. E para-mendje, e dyta-mohim i mendjes. Izolimi në qeli, ishte një nga torturat më çnjerëzore që ka shpikur mendja djallëzore e inkuizitorëve, gjatë historisë. Sigurimi komunist, e huajti atë nga shekujt e errët të mesjetës.
Klaustrofobia (frika nga izolimi), në një mjedis të mbyllur e të ngushtë, mungesa e ajrit të mjaftueshëm, mungesa e dritës, e ushqimit, e ujit, e mundësisë së të kryerit të nevojave të pashmangshme fiziologjike, papastërtia, heshtja e vazhdueshme apo dëgjimi i pashmangshëm i britmave të tmerrshme kafshërore të fqinjit të çmendur që bërtet në kupë të qiellit, ngaqë po e rrahin shtazërisht policët, bezdia dhe neveria nga minjtë e gjirizit që të vizitonin papritmas ditën e natën (sidomos kur ishe i lidhur me pranga), jo për të ngrënë kotheren e bukës që të ka mbetur, por veshin e hundën (kur je i lidhur e, sapo dremit pakëz nga lodhja e pagjumësia e madhe e pësuar), syri i kuq prej qeni i policit te bira e sportelit të derës së mbyllur me shul e me dry, pisllëku, zhveshja e grisja e teshave të trupit, acari i dimrit dhe zagushia e vapës së paduruar (kur tarraca e birucës bëhet si saç nga përvëlimi i diellit të korrikut), ndonjë zë i largët gruaje a fëmije, që të kujtojnë familjen, sharjet e kërcënimet e policit, buburrecat bezdisës që kanë “marrëveshje” me minjtë e gjirizit,… çfarë të them tjetër nga “jeta e birucës”?
Dhe mbi këto, akuza e përbindshme e hetuesit, që ti as në ëndërr s’e kishe parë e, fati yt i mëtejshëm, mes jetës së mjerë në burg apo, dalja para skuadrës së pushkatimit ose litarit të trekëmbëshit, mos janë pak? Sigurimsat komunistë, ishin mjeshtra për t’i shkaktuar njeriut të shkretë, fatkeqit të mjerë. Gjithë këto tortura që zgjasnin jo ditë, javë e muaj, por nganjëherë edhe vite të tëra! Ja ku e ka shkakun çmenduria e burgut, a me saktë e qelisë!
Në vetminë e thelle te qelisë, nëse njeriu ka një sistem nervor të fortë, të qëndrueshëm dhe sidomos një vullnet të pathyer për të rezistuar deri ne vdekje, nuk mundet, megjithatë, t’i shpëtoje asaj që unë e quaj këtu “dyzim i personalitetit.” Kështu, dashur pa dashur, në mënyrë fare të natyrshme, banori fatkeq i qelisë bëhet njëherësh objekt dhe subjekt, pra e ndan veten më dysh, duke krijuar dy qenie njëherit, subjekte të një dialogu të pashmangshëm, mes dy personazheve, si në skenën e teatrit: njeri, për shembull, hetuesi, tjetri i pandehuri; njëri i pandehuri, tjetri dëshmitari i akuzës; njëri prokurori, apo gjykatësi, tjetri i akuzuari; njëri përgjegjës i skuadrës së pushkatimit e, tjetri kandidati për t’u pushkatuar, që ende nuk ka pësuar mbi trupin e tij rrebeshin e plumbave…!
Por mund të ndodhë edhe ndryshe, për një problem të një natyre tjetër: po të kthehesha edhe njëherë në jetën e lirë, duke kujtuar një rast fatkeq, në zënien me drejtorin e punës, apo shefin e arsimit, a do ta kisha duruar dot fyerjen e tij apo, do t’i kisha thënë kështu e kështu? Me një fjalë, ti krijon në mendjen tënde një skenë drame me një dialog, kur je edhe drejtori, por edhe nëpunësi i fyer. Kjo bisedë “e brendshme”, “pa zë”, njihet fort mirë në psikologji. A nuk quhet ai “ventriloque” (fjalë për fjale: bisedë barku), pra bisedë me veten?
A është e pashmangshme një dukuri e tillë në vetminë e burgut, të qelisë? Po. Ajo është e pashmangshme! Dhe kjo është një torturë më vete, sepse shkakton një lodhje të madhe në mendje e në shpirt, saqë arrin kufijtë e fundit të qëndresës. Dostojevski, ky shkrimtar gjenial i vuajtjes njerëzore, e ka trajtuar mrekullisht këtë dukuri tipike të dyzimit, le personalitetit, sidomos te vera e tij “Netët e bardha”. Miçtateli (ëndërrimtari), është prototipi i dukurisë së dyzimit të personalitetit. Ky personazh është njeri timid, i varfër, i mjerë, i topitur nga përbuzja e shoqërisë, njeri i fyer dhe i izoluar nga kjo shoqëri.
Ai nuk mund ta realizojë veten në një mjedis armiqësor ndaj tij, – por ai është njeri, ka personalitetin e vet, ka ndjeshmëri, ka aspirata, do që të jetojë, qoftë edhe jashtë dëshirës se vet. Dhe meqenëse në realitetin që e rrethon kjo dëshirë e tij, nuk mund të realizohet, ai e realizon qenien e tij, vetëm në ëndërrimet e veta. Ja pse quhet “ëndërrimtari”. Në një nga netët e bardha të Shën-Peterburgut, i mbyllur siç është në dhomën e mjerë e të ftohtë të nënçatisë, ai krijon një jetë fiktive me fantazinë e tij të zhvilluar tej mase prej hallit: një herë është princ i pashëm, me të gjitha të mirat e botës dhe atëherë gratë e bukura i sillen vërdalle me këmbëngulje dhe secila prej tyre mundohet ta joshë në lojën erotike me një këmbëngulje të madhe, saqë i shkreti “princ”, që nuk e ka njohur asfare dashurinë në jetën reale, kalon nga njëra te tjetra, duke mos ditur kujt t’ia bëjë qejfin më parë e sidomos me kë të konsumojë dëshirën e tij të pashmangshme erotike.
Natën tjetër e bën veten një lloj kalorësi trim e hero, që ka marrë përsipër të ndreqë padrejtësitë e botës, duke mbrojtur jetimet, fat-keqët nga yryshi përmbytës dhe shtypës i kapadainjve dhe sundimtarëve tiranë. E kështu me radhë. Ja, pikërisht kështu ndodh edhe me të burgosurin e vetmuar në qelinë e burgut. Kështu më ka ndodhur edhe mua vetë. Unë krijova skena dhe situata lirike, me fantazi gati tamam si “ëndërrimtari” i Dostojevskit: skena familjare, ku përkëdhelja pafundësisht deri në llastim, djalin tim foshnje, ku i plotësoja çdo nevoje e teke, ku i blija sime shoqeje veshjet më të bukura e bisedoja me të dy, sikur t’i kisha pranë, sigurisht në një shtëpi të mirë, të rehatshme, me të gjitha pajisjet e duhura moderne, pa më dhembur koka për paratë që i shpenzoja si ujët e lumit, jo për vete, por për të dashurit e zemrës sime.
Një ditë tjetër ëndërroja sikur unë dhe shokët e mi, nuk ishim arrestuar, por kishim kontribuar fuqishëm për rrëzimin e regjimit komunist dhe përpiqeshim gjithashtu për ndërtimin e një mirëqenieje të shkëlqyer të vendit e të popullit tonë. Një herë ëndërroja sikur studioja në një nga universitetet e mëdha të botës, që kishin qenë ëndrra e rinise sime, si Heidelbergu, Sorbona, Harvardi, ku të mbroja me sukses temën e diplomimit tim, para profesorëve me mjekër të bardhë e të gjatë deri në brez. Një herë tjetër, sikur mbaja një konference për Fishtën a Prenushin, në një sallë të madhe, duke atakuar ashpër dënimin e tyre nga regjimi komunist e, duke nxjerrë në dukje vlerat, duke debatuar, sigurisht me vendosmëri, me kundërshtarët e mi letrarë e politikë. Një herë tjetër krijoja skenën e një romani historik, duke marrë përsipër deri të folurën e personazheve; më pas, debatin tim me prokurorin a kryetarin e gjyqit, për grupin tonë! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
