Nga SHEFQET DOBRA
Pjesa e parë
Memorie.al / Njerëz të mbledhur si bagëtitë, nga të gjitha trevat, i grumbulluan në katër kazerma të madha, në një ish – repart ushtrie, – në Bënçë të Tepelenës, të cilin e quajtën: “kamp “internimi,” kurse në letrat që dërgonim apo që na vinin, njihej si repart ushtrie, sepse adresa ishte: Reparti numër (…) Tepelenë. Në fakt ky nuk ishte – kamp internim, as repart ushtrie; ishte tamam një burg, se ishte i rrethuar me tela me gjemba, ruhej me roje të armatosur, ku numëroheshin mëngjes e darkë, në punë shkonin të ruajtur me policë të armatosur. Por për të mos ditur se aty ishte një burg, ku kishte: burra e gra, të vjetër e të sëmur, fëmijë për gjiri dhe më të mëdhenj, që në shkollë, shkonin e vinin, të ruajtur me policë. Nuk duhet ta dinin të dinin se ka një burg të tillë.
Ishin katër kazerma të mëdha, me katër radhe krevatesh, me dy dyer të mëdha dy kanatshe, poshtë qytetit të Tepelenës, për brinjë kalasë të Ali Pashës. Ky ish – repart ushtarak, – si duket, italianët para se të largoheshin – e kishin minuar fushën brenda rrethimit dhe gjatë lëvizjes nëpër atë fushë, herë pas here, qëllonte që poshtë këmbëve tona, të shpërthente ndonjëra. Shumë të vegjël e të madhej, prej këtyre minave, morën “dënimin maksimal”, pa gjyq! Eh, ç’janë kujtimet e vegjëlisë, ato nuk shlyhen kurrë nga kujtesa, ato janë si themeli i shtëpisë që, edhe nëse shtëpia shembet, themelet janë të gatshëm të ngrihen mure tjera. Fëmijët shkonin në shkollë, para e pas dite, të shoqëruar me policë, e ku ishte ndryshim i këtij kampi nga burgu?!
* * *
Nuk mund të gjesh nënë që të braktis fëmijën e sajë, por këtu braktisja e fëmije qe masive prej nënave; po, pse këto nëna, i braktisnin fëmijët e tyre, pjesën e zemrës së tyre, a ka zemër nëne ta bëjë këtë?! Është vërtetë e çuditshme dhe e pabesueshme, një gjë e tillë, por, për fat të keq, e vërtetë. Nëna, veçanërisht zemra e nënës, pranon të humbasë jetën e sajë, për të mbrojtur fëmijën e vet dhe ka shembuj të tillë me shumicë, madje, shembuj të tillë ka me shumicë edhe në kafshët që, për të mbrojtur këlyshin e vet, ka luftuar deri në humbjen e jetës, po nënat njerëz, si ka mundësi ta bëjnë një gjë të tillë?!
Sepse njerëzit që kanë arsye, bëjnë më të keqen për sojin e tyre. Forca e krimit, i detyron nënat të kryejnë këtë veprim absurd! Me logjikën e sotme, është e pamundur por, po të shtyhemi në kohë, do bindemi se si këto nëna, që vërtetë do pranonin të sakrifikonin jetët e tyre, e bënë këtë? Ishte ajo, forca njerëzore që mposht e shkatërron sojin e vet. Njerëzit sundimtar, janë më të egër nga egërsirat, për të siguruar rehatin e mirëqenien e tyre, i grumbulluan këta njerëz në këto kazerma të mëdha, si të ishin bagëti dhe, ndoshta, këta njerëz, nuk vlerësoheshin sa bagëtitë. Gjithë ditën e për ditë, i çonin të punonin, për të ngrënë u jepnin vetëm 400. gram bukë misri, thatë. Jetë më mizerje, mendonim se nuk do kishte, por, kishim gabuar.
Në vitin 1950, një mëngjes, pasi mbaroi apeli i mëngjesit, polici tha: “Sot nuk do shkoni në punë. Duam qetësi”! “Përse ky pushim sot?! Ç’e mirë do jetë?! Qoftë për mirë”! – Thoshte dikush, “mbase do na lirojnë” – thoshte një tjetër, të gjithë të gëzuar, këtë mendonin. Të vuajturit presin të mirën, presin mëshirën nga ndëshkuesi, por në racën njerëzore, kjo nuk ndodh kollaj! Një orë më vonë, përgjegjësit e kazermave thirrën: “Të gjithë, pa përjashtim me gjithë rroba në fushë! –Lirim”! “Si një e një që bëjnë dy! Mori fund”! – tha – një i moshuar.
“Epo, boll na mbajtën, ç’na duan më? Turshi nuk do na bëjnë de! Të shkojmë e të vdesim në shtëpitë tona të paktën”. Sa shumë u gëzuam ne të vegjlit! Dilnim nga kazerma gjithë zhurmë, të gjithëve, u qeshte buza. Një djalë tha: “Ç’më duhen rrobat? Nuk i marr, se më duket sikur dëgjoj erën e këtij të mallkuari kamp”. – “Merrini, merrini! S’i dihet, ka të papritura këtu! Po nuk ju deshën, i hidhni rrugës” – tha një plak. – “Ti vetëm të keqen ndjell”! – iu përgjigjën dy djem të rinj. Burri, duke parë që i kishte pushtuar gëzimi, nuk u foli, po, mërmëriti më zë të ulët: -“Bereqaversën, edhe për pak minuta të ndjehesh i lumtur…”! Hamendjet që shprehte secili sipas mendjes së tij, e përshkonte turmën cepi më cep, gëzimi që i kishte pushtuar gjithë, bëri që, gjithë zhurmë të dilnin e të rreshtoheshin në fushën, secili thoshte ashtu si e mendonte.
Çfarë nuk dëgjohej! Gjithsecili arsyetonte, si të mundte. Disa thoshin; “Do e shkrijnë këtë kamp, se i ka dalë nami i keq”. Dikush edhe uronte, atë që kishte vënë dorën në zemër për këta njerëz. Është mëkat, kur shpresa të zhgënjen. Kur ne pritnim në fushë, filluan të shtohen policët. Në këtë kohë, në rrugën që vinte nga ura e Bënçës, u duk një re tymi.- “Po vinë makinat- urraaa” – bërtitnim ne fëmijët, gjithë shend e verë. Shpresonim se ato makina, do na çonin sipas rretheve, ashtu si na kishin marrë po, kur ato ndaluan para zyrave të komandës, gëzimi u kthye në trishtim, e qeshura na ngriu në buzë, ç’të shikonin, nga ato të mallkuara makina, pamë të zbresin, fëmijë e të moshuar. Kampi po shtohej me të tjerë fatkeq! Ç’zhgënjim! “Mirë që po vinë ata në këtë ferr ku ishim ne, po ne pse na nxorën jashtë”?
Dy të moshuar, ranë për tokë, i morën në një makinë që ishte boshatisur, i çuan urgjent në Tepelenë, të shoqëruar nga Hazis Ndreu, infermieri i kampit. Ne rrinim brenda telave, ata, matanë portës. Ata e kishin të sigurt që do futeshin në kamp, po ne ç‘pritnim? Shikonim vetëm ecejaket e oficerëve me letra në dorë, që futeshin e dilnin nga zyra. “Ç’hesape bënin këta xhanëm, ça presin që nuk i fusin këtu”?! Më në fund, u hap porta, i futin brenda të ardhurit me rroba në krah, i rreshtuan veç nga ne. U bënë dy kuadrate njerëzish, të ruajtur nga policët. Nga të dyja anët, kishte pjesëtarë të familjeve, që ishin ndarë para disa viteve. S’kishte më vend për hamendje se do liroheshim, po makinat pse u futën brenda? Kjo na trishtonte po, nuk mund ta merrnim me mend, çfarë.
Hyri dhe togeri, duke biseduar me një oficer policie që kishte një bark të madh, që kur ecte, dukej si ndonjë brumbull, po sa një buall, ai, sikur mezi ecte dhe merrte frymë me zor. Bisedonin e qeshnin të dy. Në çdo makinë, ishin dy policë ose nënoficerë policie. Togeri bisedonte me ushtarakët e sapoardhur para kuadrati tonë. Të dy palët, kishin lista në dorë, kurse ne, vetëm vështronim “burrat” e shtetin, duke pritur: ça do bëjnë me ne. – “Ndoshta do lirohen vetëm fëmijët, ose edhe të vjetrit” – tha njëri. – “Çysh thojsh or tej”?! – tha një plak nga Dibra – a nuk po shofish se: pleç e cull, janë të tanë ata që erdhën”? Më në fund, e hapi gojën dhe togeri ynë: – “Dëgjoni këtu!- tha. Janë zgjedhur ata që janë të aftë për të punuar, do largohen nga kampi. Kush të dëgjojë emrin, të marrë rrobat të hip në makinë! Të tjerët të qëndrojnë në vend. Nuk duam asnjë rrëmujë”! – tha.
– “Po fëmijët, zoti komandant”? – pyetën disa njëherësh. – “Fëmijët? Po ata, nuk janë të aftë për punë?! Ju mos kini merak, kujdesemi ne për ta”! Këtu nuk kishte vend, porosia e profetit Mohamedi: “Mëshironi të vegjlit, respektoni të vjetrit”! Respekti e mëshira, nuk kishte vend këtu. Ç’ishte kjo hata?! Si do bënin fëmijët të vetmuar, mes atij kallaballëku. Një proverb thotë: “Mësimi në moshë të vogël, është si e gdhendura në gur”.
Qindra fëmijë, do mbeteshin në mëshirë të fatit, pa përkujdesje të prindit, në një kamp të madh. “Lehtësoni e mos vështirësoni, përgëzoni e mos i mërzisni të vjetrit as të vegjlit”! – thotë një hadith tjetër. Këto porosi, nuk kanë vend në shoqërinë e re, sepse, ligësia kishte fituar, mirësia ishte harruar. Ata, qeshnin me njëri tjetrin, pa e çarë kokën për brengën që na shkaktonin ne. Fëmijët me doçkat e tyre të vogla, shtrëngonin fort nënat për dore, duke qarë, sa i pengonin të merrnin rrobat që u duheshin, gishtat e të vegjëlve hapeshin nga forca e dorës së policit!
Të qarat e këtyre fëmijëve, do ligështonte dhe shpirtin e egërsirës, po kurrë nuk ligështoheshin zemrat e këtyre sundimtarëve. Togeri, me ata sy si shigjetë helmuese, i përcëllonte zemrat e të pafajshmeve, bënin nënat t’u digjej shpirti për fëmijët, rrënonin zemrat e fëmijëve, që mbeteshin jetimë, me nëna gjallë. “Qani o fëmijë qani se, veç lirisë, tani u morën edhe prindërit”! Ç’fatkeqësi i ka zënë këta njerëz?! Sa të pamëshirshëm e çnjerëzor dukeshin! Zemrat e këtyre, sfidojnë gurin. Ç’faj kishin bërë këta njerëz, këta fëmijë, që forca e shtetit po i braktiste, po u hiqte më të rëndësishmen: kujdesin e prindërve?
A ka logjikë të pranojë një veprim të tillë? Për ç’faj dënoheshin këta këta njerëz? A kishte dënim më të rëndë për zemrat e nënave tona? Kurrë, asnjëherë nuk do kuptohet, edhe pas shumë vitesh, ajo që ka ndodhur me ne! Kur të plakemi ne e t’u tregojmë fëmijëve tanë për këto, atyre do u duket si përrallat, kur thonë: një herë e një kohë…! Kush mund të besoje se kanë ndodhur ndonjë herë kështu? Vetë këta që po e bëjnë këtë mëkat sot, kur të mplaken, nuk do dinë t’u thonë fëmijëve të tyre. Nënat luteshin t’i merrnin me vete, po s’i dëgjonte njeri.
Kur duart e njoma të fëmijëve shkëputeshin nga forca e atyre duarve, nënave të mjera, u dukej sikur po ia çirrnin me thonj zemrën nga kraharori. S’ka gjë që ta shlyej nga kujtesa jonë atë ditë të zezë, s’ka gjë që të qetësojë zemrat e nënave, për fëmijët e lënë vetëm. Nënat e shkreta mundoheshin të na jepnin ndonjë këshillë para ndarjes, po sa vend zinin ato, në mendjet e fëmijëve. Njëra i porosiste fëmijët: “të mos ziheshin, tjetra; “mos lozni me predhat, nëse i gjeni”! Po fëmijët do ngeleshin fëmijë!
“Mushkëri të përcëlluara në zjarrin e vuajtjes jemi,
Prindërit tanë, tani më s’i kemi.
Sy tërë lot që vajtojmë për ndarjen kemi,
Ç’rëndësi ka për egërsirën, se viktima përpëlitet”.
(Përshtatur sipas një pjesë të Harun Jahjait)
Buzët tona kishin harruar të qeshnin. Lotët e shumtë kishin lënë vragë në faqet e fëmijëve, kurse në zemrat e prindërve, pikonte çdo ditë nga një pikë zehèr, atyre u hoqën të drejtën të kenë fëmijë, ne na hoqën te drejtën të kemi prindër. “Ah more të mallkuar, nuk u ngopët me ç’na bëtë, edhe nga fëmijët po na ndani? E kërkofshi me ne, e pësofshi nga njëri – tjetrit”! Ky ishte mallkimi i përhershëm, në gojën e nënave. Mbase mallkimi kolektiv, dhëntë Zoti ti zër mëkatarët. Para këtyre njerëzve të drobitur e të helmuar, qëndronin policët e krekosur si kaposhët. Disa për të mbajtur rregull, disa për të numëruar, disa rrinin sipër kabinave me listë në dorë, një tjetër në karroceri merrte në dorëzim ata që do hipnin. Çdo njërit që i dilte emri, pas mundimit të madh të ndarjes nga fëmijët, i drejtohej makinës ku i thoshin!
Ato makina dukeshin si kuçedra, prisnin prenë e tyre. Ishin shumë sy që kontrollonin çdo njërin nga ne. Kur qëllonte ndonjë nuse ose vajzë e bukur, sytë e policëve nguleshin si turjelë, e nuk shqiteshin. Kushedi si ua kishin përshkruar atyre, që nuk na kishin parë?! “Të këqij, të shëmtuar, ndoshta dhe budallenj”- kështu duhet të ishin armiqtë. Ata, sigurisht që besonin. Një vajzë, rrobat që kishte në duar, ia vështirësonin hipjen në makinë, polici duke e shikuar drejtë në sy i tha: – “Më shpejt ti bukuroshe”! Me një lëvizje vajzërie, ajo ngriti kokën, e vështroi policin me sytë e saj me lot – se kishte lënë babën shumë të vjetër, që nuk kishte kush t’i shërbente më- me atë bukuri që i kishte fal Zoti, me guximin prej burrneshe – i tha: “Nuk më quajnë ashtu si thua ti”. – “Si të quajnë”? – tha polici. – “E dëgjove mirë, kur më thirrën! Nëse doni të hipim më shpejt, e hapni spontin”!
Kur polici u ndesh dhe një herë me ata sy të bukur, mospërfillës, që e shikoi me urrejtje, polici u befasua me kurajën kishte. Një grua, gjysmë e moshuar, e kapi vajzën dhe i tha: “Ulu pranë meje, vajzë e nënës, mos u mërzit! Nuk thonë kotë moj bijë – shtoi gruaja – kur bien malet….– shikoi nga polici dhe ia ndërroi kuptimin fjalës – bëhet hataja”! Polici fodull, iu kthye:- “Populli, di ma shume se na, oj tej! Mos u hiq sikur din shumë, se nuk din as i gjo! A more vesh? Mora, thuaj, e rri qaty”!
Unë e kapa për dore nënën dhe duke shtrënguar fort mendoja: “nuk do ta lë nënën të ikë”, ndërsa nëna, jo më pak e shqetësuar, mundohej të na jepte kurajë, nëse do e thërrisnin emrin. Nëna më porosiste mua, që të dëgjoja motrën; “se kjo është më e madhe”, “ne do kthehemi shpejt, nuk do ketë shume punë atje” – më thoshte. Kur dëgjova të thirrej emri Xhemile Dobra, harrova këshillat që na dha, fillova të qaja dhe nuk e lëshoja nga dora. Polici bërtiste: “Shpejt, shpejt”, kurse unë, nuk e lija të merrte ato rroba që i duheshin.
Papritur, pashë të më kapte një dorë e fuqishme. Ishte dora e policit. Sa i madh m’u duk ai përbindësh! Nuk më la as të përqafohesha me nënën. Ndërsa unë shkoja zvarrë pas policit, nëna më thoshte: “mos qaj djali nënës, do kthehet shpejt nëna”. Motra, që ishte pak më e madhe, i thoshte policit: “Lëshoje vëllain tim, se kujdesem unë për të”. Makinat u nisën në të perënduar të diellit. U ndanë prindit nga fëmijët, vëllai nga motra. Ata largoheshin me lot në sy, ne fëmijët të gjitha, u mbështetëm pas gardhit me tela me gjemba, qanim duke shikuar makinat që na rrëmbyen nënat. Në ishim si qengjat, kur ndaheshin prej deleve, por me një ndryshim: për qengjat kujdesej bariu, ai i kulloste e nuk i linte ti mundonte uria, kurse ne …, ne do mbeteshim në mëshirë të fatit. Kjo ndarja ka qenë skena më e dhimbshme, dënimi më i rëndë që na dhanë.
Vajet e këtyre fëmijëve, edhe egërsirën do e ligështonin, për ata të vjetër, që i morën djalin a vajzën, duke e lënë si kërcunj të thatë, edhe zemra e tigrit do ligështohej, por jo e sundimtarit njëri. Plagë të pashërueshme hapen në zemrat e njoma të fëmijëve, e të pleqve e të sëmurë, që nuk kishte kush t’u shërbej më. Banorët e rinj që erdhën, kishin qenë në Cërrik. Kështu ishin ndarë dhe këta mbrëmjen e kaluar. Tani, kampi ynë u bë burg fëmijësh, pleqsh e të sëmurësh.
Kjo ndarje, ishte drama më e dhimbshme; fëmijët dhe se me prindër, mbetën jetimë, të vdekurit, s’duhet të kishin varre. “Lotët e fëmijëve tanë, mos rënçin në tokë”! – thoshin gratë; “shumë shpejt, nënat do të kthehen, ja, dy a tri dite punë kanë” – na ngushëllonin. Ne ishim fëmijë që kishim humbur fëmijërinë, ne rriteshim para kohe, jeta jonë bëhej përditë e më e trishtë; fëmijë e të vjetër, të gjithë vuanim nga pafajësia. Të gjithëve na zuri gjumi duke qarë, në ëndërr na bëhej sikur dëgjonim britmën e policëve, të cilët na dukeshin me pamje të llahtarshme.
Qanim në errësirë deri sa na zinte gjumi dhe, përsëri, shikonim të njëjtën ëndërr. Të nesërmen në mëngjes, në vend të dëgjonim zërin e ngrohtë të nënës të na zgjonte, u trembëm nga britma rrëqethëse e kapter Selfos: “Shpejt para krevatit! Nue Derri, dil të daltë syri i djathtë”! I erdhi rrotull krevateve të mesit, duke na tërhequr mbulesën ne fëmijëve që akoma flinim. Fëmijët, duke fërkuar sytë e përlotur, mundoheshin të zbrisnin shpejt, të futeshin në rresht, të na numëronte polici. Edhe pleqtë, nuk e kishin më të lehtë nga ne.
E keqja të detyronte t’i bësh ballë vetes. Nuk kishte më të thërrisnin; o nënë; për çdo gjë. Kjo fushë, këto ara, çdo gurë e fije bari, është spërkatur me lotët e pastër të fëmijëve. “Mallkimi i zotit rëntë mbi ata që u mungon mëshira”! Si zogj të humbur ishin fëmijët, si trungje të thatë, pa degë e rrënjë, ishin të vjetrit, të vetmuar e të braktisur mbetën fëmijët edhe pleqtë; ky kamp ishte vendi i mundimit e përçmimit, i lodhjes, i urisë dhe vdekjes masive, të dytët varroseshin aty ku traktori prishte të mëparshmit, sa shumë vdisnin, ky ishte ferri për ne, xhelatët gëzonin kur shikonin si na mundonin.
Të ardhurit nga Cërriku tregonin se gjatë rrugës kishte ndërruar jetë një bashkëvuajtës, Hysen lepenica. Policia kishte urdhëruar t’a zbritnin nga makina dhe aty, në rrapishte, pranë një përroi, kishin urdhëruar ta mbulonim me shkarpa dhe kaq. Me thonj do e kishim hapur një gropë ta mbulonim, vetëm të na linin – thoshte një burrë. Nata për këta ishte e mundimshme, hall të madh kishin, pleqtë e fëmijët, hallin s’ua qante njeri. Kush do u ndizte një shkrepëse pleqve kur të dilnin jashtë, – se shpesh herë, dritat fikeshin natën, – sidomos, ata që flinin në katet e sipërme, kush do i shoqëronte fëmijët të shkonin në banjë, që ishin aq larg. Vogëlushët, i tromakste ulërima e policit në mëngjes, pleqtë i torturonte errësira e natës, kur i zinte halli për në banjë.
Ndërsa polici kishte egërsi; fëmijët çiltërsi, nënshtrim e lot, që një zemre të mëshirshme, do i jepte dhimbje. Një absurditet i pabesueshëm, që zor se e gjen dhe nëpër përralla të motshme. Po, a kishte më lugetër se këta, që veç fytyra u ngjanin në njerëz?! Si zogj të vetmuar, në atë zallamahi njerëzish, fëmijët me sy të mbufatur nga të qarët, venin e vinin sa në kazermë, në fushë, pa ditur ç’bënin e ku shkonin! Ata për të cilët shteti duhet të kujdesej, i la si qengjat që humbitnin në tufat e huaja.
Fëmijët rriteshin me trishtimin e kobshëm, duke parë moshatarët e tyre të bërë copa nga minat, që herë pas here, ato shpërthenin nënë këmbët e tyre sepse, shteti nuk e kishte çminosur para se të çonin ne. Nënat do dëshironin më mirë të vdisnin vetë, se sa, në momentin e fundit të jetës, të dëgjonin fëmijën të thoshte: “dua bukë” dhe nuk kishte t’i jepte. Këta dinin të shfarosnin pa bujë, duke folur për liri, begati e të drejta të mëdha, si as një vend tjetër të botës. Askush nuk e dinte se ne ishim këtu, veç banorëve vendas dhe, aq më pak, si vuanim.
Ne ishim të harruar nga bota e lirë, liria i trembte shtetarët tanë. Fëmijët të pafajshëm qanin e thërrisni, por askush si dëgjonte. Pleq e të gjymtuar që rënkonin e tërhiqeshin zvarrë, po për ta nuk mendonte njeri. O Zot sa po duronim! Po tani, për ne nuk do kishte përkujdesje e fjalë të ëmbla prej nëne, ose nga vëllai më i madh. Ditën e parë kur vajta të merrja bukën, kur u përmend mbiemri im, u afrova te dritarja, burri nga brenda dritares – Zaim Gjuta – më tha:- “Ju jeni dy veta tani”! – “Po”! – u përgjigja. – “800 gram, ju takon” – tha – e peshoi bukën. Sipër saj vuri një copë, që të plotësonte gramët, të cilën unë e hëngra që aty.
– “Tani – tha motra, kur do hanim në mbrëmje – nuk ka kush të kujdeset për ne! E more vesh si tha nëna: ti Hatixhe je më e madhe, kujdesu për vëllain! Do bësh si të them unë”! – “Mirë”! – thashë. Në drekë, kur mora gjellën, u ulëm sipër rrobave e filluam të hanim. Për dy minuta në tas nuk mbeti asgjë nga ai lëng. – “Në darkë, edhe të mos hash – tha motra – nuk ka gjë, se do flemë. Unë do bëj punët që u takojnë grave, kurse ti ato që u takojnë burrave”. Natën e dytë, motra ndau bukën si një ditë më parë, në tri pjesë, pasi hëngrëm atë që ishte caktuar, unë thashë: “do ha dhe pjesën e mëngjesit”! “Jo”! – u përgjigj motra.
Pas një grindjeje të vogël, “fitova” unë. Kur u ngritëm në mëngjes: “Po tani, çdo hash?” – më pyeti motra.- “Burrat nuk hanë mëngjes”- iu përgjigja, megjithëse po me gërryente uria. – “Nuk e mban mend kur ishim në fshat, xhaxhai nuk hante kurrë mëngjes, pinte vetëm një kafe. Në drekë e hëngra sa çel e mbyll sytë, kafshatën që kishim lënë. Herët e tjera, me këmbënguljen time, bukën e hanim të gjithë në darkë, në drekë gjerbnim vetëm gjellën, që në të gjeje as gjeje një fije makaron a kokërr orizi! Prej vitesh, uria na mundoi, po tani ishte më keq, nuk kishte më nënë që të sakrifikonte veten, duke më dhënë nga pjesa e saj. Motra ishte nëntë vjeçe në atë kohë!
Një ditë, motra me dy gurë, këputi pesë copa tela, i lëmoi kokat në gurë, kishte larë ca copa penjsh, që kishte marr rrëzë kalasë, kur u kthye nga shkolla, me to bëri një palë papuçe të vogla. – “Këto, nuk më bëjnë mua”- i thash. – “Nuk i kam bërë për ty” – më tha. Të nesërmen shkoi të dyqani ku gratë qytetare merrnin bukën. Të parat i shiti kundrejt një racioni – 400 gram. Kur e pyeti një grua: “Po të mëdhatë, sa bëjnë”? Motra – i tha: “800 gram”. Dy duar të vockla të një nëntë-vjeçareje, mundohej të mbijetonte në atë ferr, ku fati na kishte hedhur. Por, një ditë, si për dreq – ishte e ndaluar që të largoheshim nga shkolla – polici e gjeti te dyqani, dhe pse ishte larguar nga shkolla- ishte pushimi i gjatë, mes orëve të mësimit- për këtë, e dënoi me prerjen e racionit të bukës atë ditë. Mbetëm vetëm me racionin tim, se nuk mundi t’i shiste papuçet.
Çdo mbrëmje, në çdo kazermë, lexohej gazeta, të gjithë, pa dallim moshe, pavarësisht sa ishin të lodhur nga punët e ditës, duhet të pritnin, pa u lexuar gazeta nuk mund të shtriheshin. Kazermat ishin shumë e madhe dhe, ai që e lexonte, i ngjirej zëri se, që ta dëgjonin të gjithë, duhet ta lexonte me zë të lartë. Në këtë kohë, polici roje, vinte përqark krevateve dhe, nëse ndonjëri ishte shtrirë, ndëshkimi ishte tmerr. Një natë, pasi u lexua gazeta – polici mori gazetën ta dorëzonte në komandë – disa u shtrinë të mblidhnin forcat, pas asaj dite të lodhshme. Të gjithë ishin të zhytur në mendimet e veta. Leximi i gazetës, ishte mërzia më e madhe për këta njerëz. Në gazeta, shumë herë flitej kundër armiqve – për ne e të afërmve tanë – as një herë nuk dëgjonim të thuhet “të harrojmë të shkuarën”, po vetëm; “si do ua bëjmë armiqve të brendshme”?! Për të harruar të tashmen, jetojmë me kujtimet e jetës së dikurshme.
Në një cep të krevatit të mesit, poshtë, një burrë i mbështetur në këmbën e krevatit po mendohej. Të tjerë gjithashtu, ishin përhumbur në kujtimet e tyre. Ishte koha kur të gjithë, pas lodhjes dhe andrallave të ditës, kishin pak qetësi. Dikush mendonte për të nesërmen që do ishte jo më e mirë se dita që lanë pas. Dikush bënte analizën për çka kishte dëgjuar nga gazeta. Fëmijë të mbetur jetimë – që nuk kuptonin gjë veç urisë, mendonin për prindërit që i kishte marrë malli. Burri i moshuar, që dukej se ishte kthyer në statujë, me sy të përqendruar në një pikë, filloi të fërshëllente një melodi, aq sa e dëgjonte vetë. Për momentin, ai kishte harruar ku ndodhej. Për çfarë mendonte ky njeri? A mos i ishte kujtuar dasma e tij, vallet e kërcyera aq bukur prej burrave, me ato lëvizje të shkathëta, që tregojnë gëzimet, përplasjet dhe fitoret që ka pasur populli ynë, me të huajt. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
