Nga Islam Spahija
Pjesa e parë
DOM LEC SAHATÇIA
Memorie.al / Në kaush, thuajse çdo ditë kishte transferime ose vinin të dënuar të rinj; ajo sallë atje ishte një bujtinë e përkohshme, për ata që posa kishin marrë dënimin dhe prisnin destinacionin, ku do ta vuanin atë. Një ditë, duke pyetur si zakonisht të porsaardhurit, takova një burrë të thyer në moshë. Quhej Lec Sahatçia. Një sensacion: “A je ti që e ke emrin në ‘Lista dei collaboratori’, të diksionerit ‘Italisht – shqip’ të Cordignano-s”? – “Po veta”. Sa herë e kisha parë këtë emër, kur e merrja në dorë atë fjalor! Ky figuronte përmes emrave të tjerë të ndritur, si; Dom Ndre Mjeda, Dom Nikollë Gazulli, Dom Ndre Zadeja, Hamid Gjylbegaj etj…! I treti në radhë, ish Dom Lec Sahatçia, me shënimin: “Parroco di Blinishti (Mirdizia), sopratutto per molta parte della lettera “S”. Tani ky njeri po me dilte papritur para e, nuk do të ndahesha prej tij, veçse në çastin kur “varka e Karontit”, do të na hiqte andej.
Dom Leci qe 71 vjeç kur e prunë aty. Më tha se kishte qenë famullitar në Shpal (Blinisht) të Mirditës. Kisha ku kishte shërbyer, pas ndalimit të fesë, ishte kthyer në depo ushqimi bagëtish, kurse tani është majë një kodre e, më kujton Dom Lecin. Natyrisht, u desh një farë kohe për ta njohur karakterin e këtij njeriu të veçantë. Ai nuk shfaqej, sepse nuk donte “të dukej”; e linte tjetrin ta kuptonte vetë. E, ashtu siç ndodh kur sapo hyn në një dhomë të errët, e syri nuk e shquan menjëherë atë që është brenda por, dalëngadalë duke u ambientuar, fillon t’i shquajë gjithnjë e më tepër gjërat, ashtu ndodh me ca natyra njerëzore, që kanë botë të thellë shpirtërore.
Si heronjtë e veprave të Dostojevskit, për të cilat Stefan Cvajg thotë që; “ata nuk duken nga ndriçimi i jashtëm, por nga ai i brendshmi e që, veç atëherë kur ata ‘digjen’, atëherë del në pah figura e tyre”, kështu do të thoja edhe për figurën e këtij martiri. Së pari po vija re atë fytyrë vezake, tipike të malësorit të veriut. Ishte thuajse pa mish; një kafkë e mbështjellur me lëkurë, pa gjak. Por diçka e thyente këtë imazh të trishtueshëm, diçka i jepte jetë asaj “maske”, gati mortore: ishin sytë e tij gjithmonë të gjallë, gjithmonë të lëvizshëm , gjithmonë gazmorë aq sa, po të haseshe vështrimin e tyre bëheshe, pa e kuptuar, optimist, edhe sikur t’ishe në gjendje të dëshpëruar. Mundohesha të “hetoja”, se ku qëndronte kjo dukuri e çuditshme.
Më në fund e gjeta dhe ja: Një ditë se si u ndodhëm në një grup e po bisedonim. Ishin rrëfime pa fund; mbi familjen e braktisur, mbi tradhtinë e mikut, mbi vdekjen e sëmundjen e familjarëve (nënë, babë, djalë e vajzë… ), mbi dënimin e gjatë dhe shpresën e paktë, për t’i parë. E përsëri të afërmit, etj…! Tek po dëgjonim, Dom Leci më tha mënjanë, me zë të ulët: “Të gjitha këto mbarojnë një ditë…” – dhe duke ngritur lart gishtin tregues, shtoi: “… ajo atje nuk mbaron kurrë… ” – Ah, – thashë me vete – ja ku qëndron shkaku i gjallërisë së pashoqe të atyre syve, tashti po e kuptoj ku e gjente kënaqësinë! Ai besonte në jetën e përtejshme, besonte në një Zot, me një bindje të tillë, sa nuk i bënin përshtypje, madje i shijonte vuajtjet e kësaj bote.
Së pari më erdhi mirë për të, e pastaj, për të më thënë të vërtetën, e pata zili; ku ta merrja atë forcë titanike! Po ky njeri i shenjtë (padyshim), e njihte edhe botën e rëndomtë: madje donte të ballafaqohej me të. Ishte stoik. Një herë, një i dënuar me prejardhje vulgu (të tillë kish me shumicë aty), iu drejtua Dom Lecit: “Ju priftat keni bërë qejf, keni… ” – dhe ia këputi një të qeshur prej rrugaçi. Të gjithë të pranishmit heshtën me ndrojtje, si të ngurosur. Dom Leci e pa me buzëqeshje e, nuk i dha përgjigje. Por kjo nuk mjaftoi me kaq: kjo gjë po përsëritej gjithnjë.
Një ditë nuk munda ta përmbaja veten dhe e qortova rëndë fyesin. Mbaj mënd që mes të tjerash i thashë që; ai duhet ta kishte për nder, t’ia fshinte këpucët atij prifti, aq inferior ishte ndaj tij. Prej tij pastaj, do të priteshin të sharat më të ndyra; kjo fundja nuk kishte rëndësi më, por mua më indinjoi fakti që; asnjë aty nuk u bë i gjallë e, kështu mbeta vetëm. Pak më vonë u befasova po nga ai person; ishte penduar dhe më kërkoi të falur. Nuk e harroj kurrë atë mallëngjim; ia shtrëngova dorën vëllazërisht. Dom Leci, si “rob” i kësaj bote, dhe si shkodran, e ndjente humorin. Meqenëse nuk kishte ndihma (nuk e mora vesh nëse, pat ndonjë të afërm), rronte me supën e mjerë të burgut. Por çudi: kur të tjerët i gërryente uria, ai hante pa oreks, madje shpesh, bënte “naze”. Veçse duhanit, ia ndjente shumë nevojën.
E shikoja me dhembje, kur mblidhte bishat e cigareve të hedhura në dysheme. Pasi nxirrte duhanin e padjegur, duke e pastruar me kujdes, e shtrinte në një copë gazetë e, pastaj, po me gazetë, lidhte cigaret e i pinte me kënaqësi. Një herë e pyeta si me ironi, por me një ironi të dhembshur, qa sa m’u dridh zëri: “O Dom Leci, ku e ke gjetë atë duhan”? – “E kam mbjellë vetë, e kam mbjellë vetë” – përsëriste me të qeshur. Kishte kulturë klasike, e njihte latinishten. Unë i pëlqeja shumë lokucionet latine, shfrytëzoja rastin dhe e pyesja shpesh, duke mbajtur shënime në ndonjë copë letër. Ah! Gëtja ka thënë që; “sido që të jetë, jeta është e bukur”. Edhe unë si çdo qenie e kësaj bote, mundohesha t’ia gjej bukurinë edhe në atë vend, ku ish fikur drita e saj. E, nuk e di në se e kam mërzitur kështu, me kërshërinë time, këtë njeri të Perëndisë, veç di që ai asnjëherë, nuk e dha një shenjë të tillë.
Më në fund do të vinte çasti të ndaheshim, për të mos u parë më. Ishim në “Bajdos”, (ajrosje) kur erdhi auto-burgu (“varka e Karontit”), për të marrë ata që u kish dalë transferimi. Dëgjova emrin e Dom Lecit, i cili qenkësh caktuar në kampin e Ballshit. Ashtu siç më pat ndodhur me Dom Mikelin, edhe këtë fillova ta kërkoj përmes turmës; pashë më tej, që edhe ai po vepronte kështu; po më kërkonte mua. Arritëm sa për t’i dhënë dorën njëri-tjetrit e ai, në vend të lamtumirës, më tha:”Faleminderit prej teje”. Katër vjet pasi u lirova, mora vesh që, Dom Lec Sahatçia, kish vdekur në Spitalin burg të Tiranës, më 1986. E sa herë më kujtohet, më duket sikur e dëgjoj të thotë, siç e kish zakon: “A thua jam i denjë të vdes, për fenë e Krishtit”?
Spaç, 1977-1982
ZEF ASHTA
Kish qenë oficer me gradën kapiten, gjatë okupacionit. Kish mbaruar akademinë ushtarake në (Itali). Ishte në Vlorë, në krye të një batalioni, në çastin e pushtimit italian: e priti me armë atë, me iniciativën e tij. Me ardhjen e diktaturës komuniste në Shqipëri, nuk i kish ecur fati, si shumë patriotëve të tjerë. Kishte rënë në burg, që në orët e para. Tani është në kampin e Spaçit, pasi është dënuar për të tretën herë. Më parë kishte qenë në atë të Maliqit, në punë të detyruar, për të tharë kënetën. “Në krahasim me atë, – do të thoshte ai një herë – Spaçi duket si një shtëpi pushimi”, dhe tregonte episode ngjethëse.
Kur njëherë tjetër ra fjala për rolin e Fuqive të Mëdha në historinë e Shqipërisë, ai u nxeh dhe i skuqur flakë tha; “… lëre more Anglinë! Ajo është shkaktarja e të gjitha të këqijave të këtij vendi”! – e sytë sikur iu mbushën me lot e, iu frynë tëmthat. Nuk më harrohet ajo fytyrë thatime, me mustaqe të prera “spic” (alla’italiana): ish i thinjur krejt. Mund të përfytyrohej si do të kish qenë kur ish i ri (ai tashmë ishte afër shtatëdhjetave). Sigurisht, dikur do të kish parë ndonjë ditë të bardhë.
Tani i duhej të përballonte fatin me stoicizëm, me krenarinë e një fisniku dhe me disiplinën e një ushtaraku. Meqenëse ish i vjetër ai, nuk punonte; rronte me ushqimin e mjerë të papunësisë, me “gjashtë-qindëshin”, siç quhej racioni i bukës, në zhargonin e burgut. Nuk e di pse, ai nuk kishte asnjë ndihmë nga jashtë. Ndodhesha njëherë në mensë, kur ajo qe bosh (pasi kish mbaruar dreka). Aty, në një qoshe, pashë Zefin të vonuar, që po hante me zor supën e mjerë të kampit. Pas pak hyri një i burgosur me një thes të madh në krah; kishte ushqimet që sapo ja kishin sjellë nga shtëpia. Ky qe një çoban korçar. I hapi ushqimet nëpër tavolina, duke krijuar një vitrinë gatimesh, nga më të ndryshmet: mishra të pjekur, byrekë, bulmetra e, gjerë te bakllavatë e revanitë.
Ah! Ata që nuk e kanë provuar, nuk mund ta kuptojnë torturën e urisë, kur ajo ngacmohet. Zefi këtë e pa me qetësi, duke ngrënë ngadalë, kokulur. I zoti i mallit iu afrua atij, me një copë bukë në dorë, e i tha: “Na,… merre”! Ish një racion burgu i tharë, ç’prej kushedi sa ditëve! Mirëpo Zefi i shkretë, pa i ngritur sytë, iu përgjigj me zë të këputur: “Jo… nuk e dua”! – Atëherë mua nuk m’u durua, pa i shfryrë atij ordineri: “Mor ti!… po a qen është ai, që flet në atë mënyrë?! Pastaj, meqenëse po na shitesh si bujar, pse nuk i jep një gjë nga ato ushqime, me të cilat ke zënë tërë mensën? Burrëri është kjo”?!
Nuk mbaj mend se ç’më tha: di që më shau sa mundi, si harbut që ish, me arsyetimin’ “ç’të duhet ty”? Raste si ky, më kanë ndodhur shumë aty.
Zefi si shkodran, kish edhe humorin e tij. I kish dalë nami se dinte të shihte filxhanët e kafesë. Një ditë po pinte kafe në një qoshe të kampit, me Ndokë Gjeloshin, një burrë shumë të ndershëm nga Gurëzi. Këtij të fundit, i vinte e shoqja në takim, një herë në muaj. Atë ditë ndodhi, që nuk erdhi si zakonisht e, ai ish bërë merak. Pasi i pinë kafet, Ndoka i lutet, që t’ia shohë filxhanin, e Zefi pasi e pa me kujdes, i tha: “Në të vërtetë, sipas filxhanit, sot ty nuk të vjen në takim njeri; po ti mos u mërzit”. Në të njëjtën kohë, tellalli po thërriste me zë të lartë, në të katër anët e kampit, për të lajmëruar Ndokën, se i kishte ardhur e shoqja, kurse ky, i strukur në një qoshe, po e dëgjonte profecitë prej orakulli të Zefit.
Kur e mora vesh këtë, kam qeshë me lot e, shpesh e përmendja me shaka, sa herë më binte rasti të flisja me Ndokën, të cilin e doja shumë. Njëherë e pyeta Zefin, në mirëbesim: “Pashë Zotin, me të vërtetë beson në fallin e filxhanëve”? – “Jo mor mik, unë e bëj për të qeshur, sa për të kaluar kohën edhe…! Por, për çudi, kur qëllon që del, ajo që unë ja këpus më kot, habitem vetë, më shumë se ata që më besojnë”! Qeshnim me shpirt. Charli Chaplin ka thënë që; :Humori buron nga një zemër, plot trishtim”.
Një ditë prej ditësh, përjetova fundin e tij. Vdiq papritmas në WC-të që ishin në fund të oborrit të kampit, nga infarkti në zemër. U muar vesh menjëherë dhe gjithë kampi u vu në lëvizje. Mora pjesë në “funeral”; po, po, një funeral madhështor, më madhështor se ata që organizohen zakonisht. Ai u improvizua aty për aty. E morën bashkëvuajtësit në një batanije, që dukej si arkivol. Batanija që e mbulonte, më dukej si flamuri kombëtar; kish marrë ato ngjyra në sytë e mi; ai qe nacionalist i flaktë dhe e meritonte atë nder. U mblodh sakaq gjithë kampi (fundja aty ndodheshin të gjithë). U formua një korridor prej dy rreshtash, për t’i bërë homazhet e fundit.
Të burgosurit qëndronin si të ngrirë, kokëzbuluar, në heshtje të përzishme, ndërsa kalonte kufoma. Sesi vura re rojën e brendshme: çudi! Jo vetëm që nuk bëzajti, nuk kundërshtoi, siç bënte zakonisht: (ai ishte i prapë, kam pasur një përplasje me të). Por kësaj here, përkundrazi qëndroi gatitu, thuajse i nxirë në fytyrë, në një skaj të atij kortezhi mortor. E kështu kaloi Zefi për të fundit herë para syve tanë, duke na dhënë lamtumirën pa folur, në atë heshtje të zymtë, ku merrte fund tashmë kalvari i tij. Nuk e di a i është gjetur varri, apo i ka humbur si shumë të tjerëve, që vdiqën në atë vend. Nuk e di a pat të afërm; di që ishte i pamartuar. Nuk di për të tjerët që u ndodhën aty, veç unë këtë, nuk munda ta harroj kurrë.
ME DOM MIKEL KOLIQIN
Lajmi i vdekjes së Kardinal Mikel Koliqit, më preku thellë dhe më zgjoi një kujtim, që më ka mbetur i pashlyeshëm në kujtesë. “Kujtimi – ka thënë Jean Paul, – është e vetmja parajsë, nga e cila neve, nuk mund të na përzënë”. Atëhere, si mund t’i harroj unë ditët që kalova me Dom Mikelin, 21 vjet më parë?! Isha në burg të Tiranës; korrik 1977. Pasi kisha kaluar hetuesinë, gjyqin dhe marrë dënimin, do të qëndroja në “Kaush”, gjersa të më caktohej vendi përfundimtar. Në këtë mënyrë, këtu vinin thuajse çdo ditë të dënuar, nga të gjitha anët e vendit. Kjo gjë më kujtonte një episod që kisha lexuar në “Komedinë Hyjnore” e, më dukej se po e jetoja. Më dukej sikur isha në bregun e lumit Akeront, ku grumbulloheshin mëkatarët e destinuar për në Ferr.
Dhe ja vargjet e Dantes: “Ashtu siç ngrihen gjethet vjeshtës/ Njëra pranë tjetrës, gjersa dega/ ia kthen tokës, gjithë veshjen e saj/ Ashtu fara e keqe e Adamit/ Hidhet në atë breg, një nga një/ Sipas shenjave, si zogjtë nga thirrjet e tyre/” (‘Ferri’, kënga e III-të). Më dukej se po dëgjoja britmën e Karontit, vozitësit te varkës makabre: “Mjerë ju për vete, o shpirtra të këqij! /Mos kujtoni se do të shikoni më qiellin. /Po vij të ju çoj në bregun tjetër./ Në errësirat e përjetshme, në akull e nxehtësi” (po aty). E, në të vërtetë, një pjesë prej nesh, do të shkonte në minierën e Spaçit, në nxehtësinë e galerive të piritit dhe në akullin e atyreve të bakrit, në natën e përjetshme të nëntokës.
Për një sentimental, kjo nuk i linte asgjë mangët fantazi, së gjeniale të Dante Alighieri-t. E, a nuk pat vallë të drejtë Dostojevski, kur shkroi: “Ç’gjë mund të jetë për mua, më fantastike se sa realiteti”? Kështu, herë pas here hapej dera e “Kaushit”, dhe hynin “mëkatarët” që sillte “varka e Karontit”. Sa herë që vinte ndonjë i ri, ai do tu nënshtrohej pyetjeve të zakonshme të kureshtarëve, si p.sh.: “Nga je? Si quhesh? Sa dhe pse je dënuar”? etj. Të shumtit e atyre që sapo kishin dalë nga qelitë e izolimit, përgjigjeshin pa ngurrim; madje me dëshirë rrëfimi, sikur i lehtësonin vuajtjet. Një ditë, mes të tjerëve, erdhi ai që për mua do të mbetej i paharruar. U ul pranë meje me që ishte një vend i lirë aty. Ishte një burrë me trup mesatar, rreth të shtatëdhjetave. U prezantuam.
– “Më quejn, – tha, – Mikel Koliqi”.
Qëlloi që ne të njihnim mbiemrin e njëri-tjetrit. Ai kish njohur ca kushërinj të mi, gjatë internimit në Lushnje, ndërsa unë dija emrin e autorit të mirënjohur, Ernest Koliqit, i cili na qenkësh vëllau i tij. – “Kam një ndjenjë mirënjohje ndaj vëllaut tuaj, -i thashë, – sepse në revistën ‘Shenjëzat’ që ai drejton në Romë, në vitin 1971, është botuar një artikull mbi gjyshin tim, emrin e të cilit mbaj unë. Unë isha në internim kur e mora vesh rastësisht këtë, – i thashë”. Ai, pasi më dëgjoi me vëmendje, shprehu habinë dhe sikur ra në mendime të thella. Duket se kishte rrojtur kaq i izoluar, sa nuk dinte as për vëllanë e tij. Që nga ky çast, ne nuk u ndamë, sa kohë që ndenjëm në “Kaush”. Kjo zgjati dy apo tre muaj; nuk e mbaj mend mire. Në shtretnit prej dërrasash që shtriheshin gjatë sallës në formë raftesh me tre kate, të dënuarit rrinin, hanin, flinin dhe bisedonin së bashku.
Bisedat ishin pafund, por nuk na mërzitnin, sepse ata vetëm na lidhnin në një farë mënyre me jetën e gjallë njerëzore. Ne e rijetonim atë, me anë të kujtesës. Nga njëherë ekzaltohesha dhe recitoja poezitë që mbaja mend, veçanërisht ndonjë këngë të ‘Komedisë Hyjnore’, të cilat ky vend m’i kujtonte vazhdimisht. Kjo kishte arsyen e vet: Imazhi i ‘Ferrit’, përkonte me atë realitet. Dom Mikeli, – kështu e thërrisnim atëhere atë, – më dëgjonte me vëmendje, prandaj unë kujtova se këtë e bënte për të më bërë qejfin ose, nga mirësjellja që e karakterizonte. Por një ditë më tha: “Çudi, nuk e besojshim, se kish ende persona të moshës tande, qi e duen poezinë klasike, e sidomos në ditët tona”!? Ai ishte aq korrekt, aq i sjellshëm, sa druhesha mos e mërzisja padashur, e ai nuk ma thoshte këtë gjë. Pas pak kohe, mësova mjaft mbi jetën e tij.
Njëherë biseduam rreth përkthimeve të vëllaut të tij, Ernestit, e pikërisht për vëllimin; “Poetë të mëdhenj të Italisë”. “Ato komentet në fund të faqeve të librit, i kam përpunue vetë”, -më tha me buzëqeshje, pak si i ndrojtur; i ndrojtur se mos dukej se shiste mend. Por unë isha shumë kureshtar. Siç duket ai ma hetoi këtë dhe duke dashur të më kënaqë më shumë, vazhdoi: “Mue më pëlqen shumë muzika. E njoh mjaft mirë muzikën klasike. A e ke ndi ndonjëherë nji kangë krale; ‘E mbroj me gjak, s’ e lëshoj aspak…’? Atë e kam kompozue unë”. “Po, -i thashë, – i ndriçuar sakaq nga një shkëndi kujtimi të adoleshencës. – E kam dëgjuar kur isha 12 vjeç, në shkollën ‘Normale’ të Prishtinës, në vitin 1943”. Unë e mbaja mend kështu: “Largou Serbian/ ktu s”ke shka ban /shqiptar unë jam/ nji flamur kam/ E mbroj me gjak/ s ‘e lëshoj aspak“! Unë këndoja me zë të ulët. “Po, – më tha, dhe ma korrigjoi pak tekstin dhe muzikën, duke kënduar edhe ai me zë të ulët.
Më vonë më foli për gjithë veprimtarinë e tij artistike, por unë mbaj mend emrat e melodramave që kish kompozuar: “Rrethimi i Shkodrës” dhe “Rozafa”, të shkruara nga Dom Ndre Zadeja. Mbaj mend se për Fishtën, kemi folur shumë. Çështjen e tij, kisha edhe në akt-akuzë. Recitonim me kënaqësi vargje nga “Lahuta”, kur një ditë dëgjuam aty pranë, njërin të recitonte: “Prenoi dielli, n’ qiell duel hana/ N’ Veleçik po pingron Zana/ Heu ju malet e Shqypninë/ N’t’cilat struke shqypja e lirisë/N’t’bardhat kohë qi kanë prenue/ S’latë anmik jo, me u afru”! Mora vesh se ky ish një prift, më duket mirditor, me mbiemrin Doçi. Atëhere pyesnim, me shumë veten: “A do të vinin vallë përsëri, t’ bardhat kohë, që kanë prenue”?!
Njëherë debatuam në lidhje me prozën franceze dhe krahasuam dy autorë të famshëm: Balzac-un, me Dumas-in. Sipas mendimit tim, i pari qëndronte artistikisht më lart se tjetri dhe u mundova ta argumentoja këtë. Dom Mikeli më kundërshtoi, por unë insistova në timen. Më vonë, në një rast tjetër, mbet i kënaqur për atë që po bisedonim, por më tha: “Ti mirë, mirë … por atë ditë ngule këmbë kot, për Dumaas-in; nuk hidhet ashtu poshtë ai”! Unë qesha: “Ke shumë të drejtë, Dom Mikel”!
Më në fund erdhi çasti i ndarjes. Ishim në “Pajtos” (kështu quhej orari i shëtitjes në oborrin e burgut), kur kartelisti doli aty me një listë në dorë dhe lexoi emrat e atyre që do të transferoheshin. Në mes tyre, ishte edhe emri i Dom Mikelit. Ai do të shkonte në kampin e Ballshit. Në këtë çast ne u ndodhëm larg njëri-tjetrit. E pashë që po më kërkonte nëpër turmë dhe unë, duke çarë përmes të tjerëve, iu afrova, por më ndaloi roja e brendshme. Atëherë Dom Mikeli iu drejtua atij, me një zë lutës: “Më lejo, po të duesh, të dahem me njaté”, – dhe më tregoi me gisht. U takuam dhe ai, duke më shtrënguar dorën, ngriti sytë nga qielli e, me zë të dridhun tha: “Dhashtë Zoti e shihna prap”! Ne, që prej atij çasti, nuk u pamë më! /Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
