Nga Shkëlqim Abazi
Pjesa e njëzetekatërta
S P A Ç I
Varri i të gjallëve
Tiranë, 2018
(Kujtime të miat dhe të të tjerëve)
Memorie.al / Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’ pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.
Problemi komplikohej me Zef Jushin, që dikush e quante “Xhuzepe”, njëri “Pepe”, tjetri “Pepino”, një tjetër “Mal-Jushi” apo “Xhoz” për natyrën e çiltër dhe gazmore, sidomos për shprehitë fine. Gramatikologët i dhe kritikët letrarë, në vend të emrit, lakonin përemrin vetor; “Ju-sh” në të gjitha rasat. Sipas rastit kur recitonin ndonjë krijim të përkryer dhe donin të nxirrnin në pah vlerën e autorit, e lakonin në emërore “Jushi”; i kur i referoheshin një krijimi origjinal, përdornin gjinoren “i, e jushit”, domethënë prodhim nga mjeshtri Jushi; kur hasnin një varg pikant dhe mëtonin ta theksonin, e lakonin në dhanore “Jushin”, (që nënkuptonte po citojmë Jushin) edhe në kallëzore ndodhte e njëjta, veçse në këtë rasë e lakonin për shqipërimet; kur gjykonin se përkthimi kish kapur majat per të cilën ishte vërtetë usta, e lakonin në rrjedhore prej “Jushit” dhe kur synonin sensasion, në thirrore: o “Jush”, duke zgjatur o-në.
Edhe sot, pas dyzet e kusur vitesh, kur lexoj Lamartinin, ndjej psherëtimat patetike të fonemave Jushi. Më shpërfaqet liqeni me malet që rrethojnë brigjet ku Lamartini vajtonte të dashurën e humbur; më bëhet se shëtis buzë ujërave dhe dëgjoj fëshfërimën e flladit, lebetinë e poetit dhe vajet pa ngushëllim, më fanitet guri që pret atë që kish marrë fluturimin në botën e amshuar, kundroj një çast bredhat e zinj në pasqyrën llagar, kallamat që harlisen në mbretërinë ujore, ndjej klithmat e ndonjë nositi të vetmuar, që trazon vajet me lotët e poetit dhe më ndërmendet përkthimi i papërsëritshëm i Zef Jushit.
Pothuaj e njëjta ndjesi më pllakos sa herë ndërmend poemën lirike kushtuar bareshës së fshatit, që u dashurua si Narcisi me shëmbëlltyrën e saj dhe kur s’e gjeti veten në pasqyrën e turbulluar nga shirat, përfundoi në ujëra dhe humbi në abis, për të mos u shfaqur kurrë. Me këtë krijim origjinal Jushi, shprehte zhgënjimin te ëndrrat utopike komuniste, që i përpinë shpresat në vorbullat e kohës.
Jushi ishte person i këndshëm, por mik i vështirë. S’ishte fodull, por përhumbej në nurin e muzave, kridhej në detin e metaforave dhe endej fushave eliziane, duke u shkëputur nga ambienti sa humbte kontaktet me miqtë, tregohej i pavëmendshëm dhe s’kujtohej për ngjarje të shënuara, përvjetorë, lindje apo vdekje, madje harronte edhe sa vite e kishin dënuar, apo edhe sa do duhej të kalonte në burgjet skëterrë.
Ndodhte që t’ia përsërisje një fjalë dhjetë here, që t’i kapte thelbin, sepse i zhytur ne eterin fluid, injoronte mjerimin, terrorin, dhunën, madje s’kujtohej për gjë, veç kur përfundonte pas shtyllave apo zgjohej në biruca. Po njëmendësia s’vazhdonte gjatë, sërish hallakatej në detin e rimave apo aliteracioneve, humbte toruan dhe rikthehej më i shushatur në botën e hidhur e voziste mbi re stërmundimet dhe vuajtjet i konsideronte mjalt.
Shpesh më përsëriste metaforën:
“Duhet m’e pas fatin me gremça, me të qesh shansi qysh në kët moshë, për shijue hidhësinë e ferrit human”!, të pakrahasueshmet nga goja e tij, ia ktheja në dialektin e vet:
“Paj, pasha të Madhin Zot, kam pas fat që kam pjek në ferrin tokësor poetin ma Hyjnor”! Ai qeshte dhe ndaheshim për t’u ritakuar sa herë gjente kohë të lirë. Gjithsesi Jushi mbeti naiv dhe i padjallëzuar, si fëmijë i llastuar.
E këndellte një petale, bash si të miturin vizatimet me ngjyra, një flutur krahëshkruar e arratiste në ëndrra lumnie, një figurë e goditur, i lajthiste mendtë sa harronte në ish natë apo ditë, në ish dimër apo behar, një rimë e munguar i shkartiste trutë, sa dilte në orët e vona dhe bariste në benevrckë e këmishë, duke mërmëritur si fantazmë e bardhë. Ato çaste i ngjiste një marroku të mençur, që voziste me Orfeun, sa po mos ta përmbanin shokët, rrezikonte të përfundonte në telat me gjemba.
Një ditë të rrallë pushimi, u plasëm në derën e fjetores, e ftova për shëtitje që të këmbenim ndonjë llaf sepse, shoqërimi me të ishte privilegj i këndshëm. Por, çuditërisht atë ditë heshti. Kujtova mos kish avulluar në orbitat poetike, siç i ndodhte shpesh dhe kur vuvëria zgjati, e pyeta për ndonjë problem shëndetësor, apo familjar, po ma hoqi sikletin:
“Besa jam bukuri, ma mirë prishet”! – përgjigje që e kish majë gjuhës.
“Atëherë pse hesht”?
“Kena telashe të tjera, probatin”! – ma ktheu në mënyrë të papërcaktuar.
“Për telashet të pyeta”!
“Eh-eh, halle halle dynjaja i dashur, po halli hallit s’i ngjaka”! – e mbylli me sentencën dilemë.
Nisa t’i flas për zavallet e përditshmërisë, për rropatjet në vrimat e piritit, për represionin që shtohej, për policët xhahilë që keqtrajtonin të sëmurë e pleq, që i lidhnin pas shtyllave, kur s’realizonin normën dhe i shtronin në hu në dhomën e torturës, iu qava për ushqimin e mangët e të pangrënshëm, për telendisjen nga komisari injorant, Shahin Skuraj, etj., por u kujtova se temat ordinere i konsideronte: “llafe gabelësh!”, heshta teksa ai vazhdoi baritjet, si të ishte vetëm dhe deklamoi çuditshëm: “Dhe nëse ndonjë stoik përhallet me flakët e ferrit/ unë vajtoj e lebetitem/ zemra dridhet prej tmerrit/ se s’do zgjohem ndonjëherë!/ Kush jetoi ditë hidhërimi dhe s’ua ndjeu t’ëmbëlsinë?/ Medet!/ Cili mjaltë nuk ka brenda hidhësinë?/ Cili det s’ka dallg’e erë”?, etj.
“Eh-eh, prapë me hidhësirën e mjaltin”!
Po s’u ndjeva, shijova tingëllimat që përshtateshim me gjendjen tonë shpirtërore, kadenca dhe muzikaliteti i të cilave, u përzie me trokun e nallave, duke më krijuar ndjesinë se dilnin prej nëndheut dhe tentonin të fugonin në hapësirën qiellore.
“Do e kenë zaptuar xhindet e krijimtarisë, gjersa po shpreh me zë mendimet që i buisnin në tru”, e gjykova shkak të mjaftë dhe u largova pa e përshëndetur, duke e lënë në përsiatje me Krijuesin.
Por mbas apelit te pasdites, ai hyri me tërsëllëm dhe u ul përfund shtratit, shpështolli një pako me letër çimento nga nxori një libër, në kopertinën e të cilit lexova: “Antologji e poezisë frënge, e shekullit XVIII- XIX” dhe një fletore me mashkë të zbërdhulët, ku binte ne sy diçitura; “Përkthime”. Në faqen që hapi, më ranë në sy do vijëzime me laps të trashë.
Lexoi tekstin e një poezie në frëngjisht, la mënjanë librin dhe shpalosi fletoren, ku recitoi vargjet që kish deklamuar në tarracë, tashmë në versionin e plotë. U shtanga, origjinali tepër melodioz, përkonte me përkthimin me shumë ndjenjë. U mata ta pyesja për ç’titull bëhej fjalë, por ai i la mbi shtrat dhe iku siç erdhi, fluturimthi.
Nga fleta e hapur e librit më këqyrte një portret djaloshi leshgjatë, me ca sy të flaktë e zhbirues. Nën portret lexova Andre Shenier. E dija cili ishte, por përballesha së pari me veprën. Lexova titullin, pastaj gjithë poezinë. Interesant, mjaft e arrirë. Vajta te profesor Agim Musta, t’i lypja Larrous-in, (ndonëse e kisha mik qysh në Reps, librat ai i ruante si ujin e pakët, sidomos Larrous-in, po mua m’i jepte në mirëbesim, sepse i trajtoja me kujdes).
Në Larrous, gjeta autorin e atyre vargjeve brilante, që ishte shkrimtar shumë i njohur, por fatkeq. I lindur në Stamboll dhe i edukuar me kulturën më në zë franceze, në tetëdhjetë e nëntën, u konvertua në një ndër më të egrit revolucionarë. I ndikuar nga idetë e Volterit, Rusoit dhe Didëroit, u bë kokë-prerës i Mbretit dhe Mbretëreshës, po ca më pas do shtrihej edhe vetë nën tehun e gijotinës, sajesës makabre me të cilën prenë krerët mbretëror dhe e vunë tanimë, të këpuste kokat që e shpikën.
Si njoha këto të dhëna, iu ktheva sërish tekstit. Titulli: “La juene capttive”, e përshtata në shqip; “Robinja e re”! Shumë intriguese dhe domethënëse! Një vajzë e re priste vdekjen në qeli, kur duhej të bëhej nuse! Nën makthin e tehut të gijotinës, i këndonte jetës dhe e drithëronte kënaqësia mishtore! Pasi të kish lënë kokën në govatën e gijotinës dhe trupin cung mbi bankinën e përgjakur, priste të ndehte flatrat si një Cherubin me kurajë Samsoni!
“Të falem “Jush”, ma dhe mesazhin!”
E falënderova në rrjedhore, për mësimin trishtues që historia e përsëriste kohë pas kohe: (Revolucioni zhgërryhet në gjakun e bijve që i këndojnë atij edhe duke vdekur). Ç’terapi kobi të jetë kjo vallë?!
Idealistët trikolorë, mbeten të njëjtët, në të gjitha kohët dhe në të gjitha vendet! Kuqalashët tru-shpërlarë janë specie interesante, si pararendës dhe pas-rendës, të gjithë një mendje! Sancullot-ët francezë, eliminuan mijëra klerikë, sekuestruan e rrafshuan qindra objekte kulti dhe me kryet nën gijotinë, stërbetoheshin “për revolucionin”. Duke kënduar “marsejezën”, shembeshin kokëprerë mbi platformën e përgjakur që projektuan vetë.
Edhe larushët tanë, rrokullisen në gropat pa emër me thirrjet: “Të rrojë Partia! Komunizmi do triumfojë”, këndojnë edhe “revolucion-revolucioni vazhdon…” dhe bien të kositur nga breshëritë e shokëve të idealit. O Perëndi! Betohen “për ideal” revolucionarët! Po ç’ideal është të stivosh kufomat kapicë more qyqarë?
“Po projektojmë botën pa kisha, pa xhami, pa hoxhë, pa prift, ku populli do jetë zot”! Ç’fe me parime gjakatare dhe mizore, gjer në krim?
Krenarë për emblemën; “Liri”, “Vëllazëri”, “Barazi”! Turp, ç’krenari kobtare, të mbjellësh vdekjen, të eliminosh jetën, të sëritësh kufomat dhe të ndihesh krenar?!
Medet, në emër të “Lirisë”, “Vëllazërisë”, “Barazisë”, spekulojnë dhe mburren se shtyjnë rrotën e historisë, mbi lumenj gjaku! O tmerr, si s’u ngopën me të ngjashmit?! Buçja shqyen këlyshët që polli dhe një ditë do mbetet pa pasues! Revolucionarët eliminojnë shoqi-shoqin, e njëjta edhe te ne!
Krye-ngrënia do përshpejtojë fundin e diktaturave dhe do avitë triumfin e demokracisë”!
“Amen o Zef, me delirin eterik më ngjalle shpresën, me brishtësinë më rrëfeve se diktaturat shuhen. Dhe kjo s’është pak në burg, ku treten shpresat dhe vriten ëndrrat çdo minutë, çdo orë, çdo ditë”!
Jushi s’ishte natyrë e dhunshme dhe nuk shquhej për kundërshti fizike, përkundrazi ish i brishtë, i zbehtë, i dobët, kockë e lëkurë, me duar të holla poeti dhe s’e honepste forcën fizike apo “kafshërinë humane”, sepse besonte te triumfi i arsyes, logjikës, diturisë, poezisë…! Por na kalli guximin me muzën poetike, na induktoi heroizmin, duke evokuar të shkuarën, injektoi rezistencën në emër të së ardhmes, ngjalli shpresën në emër të jetës, predikoi kundërshtinë e dhunës me dhunë, në emër të progresit, imitoi Marsin dhe mbarsi shpirtrat e trazuar, meqë ishte poet.
I pasionuar pas së bukurës dhe pas tingëllimave magjike, përktheu vargjet ashtu siç dinte vetë. Në fletore më vanë sytë te do këngë trobadurësh, që hyjnizonin forcën fizike, ndërvarur me logjikën e ftohtë, si kundërvënie ndaj padrejtësisë. Në to ndesha anën e pashprehur të Jushit, që s’mu duk aq paqësor sa shtirej. Në ato këngë bëhej fjalë për kohët e largëta, kur edhe Zoti ishte me shpatën, sepse nuk ekzistonin ende koenizat ligjore, për zgjidhjen e problemeve madhore, po edhe poetët iu këndonin individëve guximtarë dhe bëmave të spikatura me patos.
Në rastin konkret trobaduri, i thurte lavde një të riu që hakmerrej ndaj Sigfridëve mizorë dhe gjakatarë. Konkretisht këndonte:
“Tri këngët”
“Në sofrën e ngrehur në kullën e vet/ fisnikët ka ftuar Sigfridi sojli./
Gëzuafshi djelmosha! O trima me fletë, /këngën më t’bukur, ndër ju kush ma di?/
Një djalosh trimërisht përpara i del, /me harpë nën sqetull e shpatë për bel./
O mbret tri këngë tash po këndoj; /si njëra dhe tjetra do të çuditë./
Prej vitesh, lashtë, po ta kujtoj, /të parën syresh për ty e kam qitë./
O mbret xhahil, o mbret gjakësor,/ ma vrave, ma shove vëllaçkon e gjorë!/
Një natë të zezë, një natë sterrë, /teksa frynte e shfrynte veriu,/ me harpën që shkundej në erë edhe kënga tjetër më lindi vetiu./
‘Eja, o mbret, në dyluftim!/ Rezil i pabesë, i zhytur në krim!/
Sakaq në qoshe harpën mbështeti,/ shpatën nga milli e nxori shqim./
Hynë në mejdan këngëtari e mbreti, në luftëpër vdekje a për shpëtim./
Gjersa mbreti me një plagë hata, /me gjak e lau sallonin gjithkah./
Dhe këngën e fundit, o këngën e tretë, /më krenaren këngë, tani do këndoj./
Sa gjallë të jem, o të jem në jetë, /kurrë s’do hesht, kurrë s’do pushoj…!/
Mbytu në gjakun që shpata të qiti, /o gjidi katili, o mbret Sigfridi./
Sërish të falënderoj o mik, /më ngjalle shpresën që gati m’u fik,/ më zgjove kurajën që bitisi,/ më ktheve besimin që thuaj më braktisi,/ më mëkove idenë se ekziston fundi edhe për tiranët,/ madje më i tmerrshëm nga tmerri që mbollën”!
Natyrisht Jushi s’i përfillte sofizmat, me të cilat torturoheshim ne të zakonshmit, po bënte më së miri përkthimin brilant. Duke synuar majat, pushtoi shpirtrat, kërkoi përsosmërinë dhe shëroi zemrat.
Kur punonte, s’i shkonte mendja se mund të ndikonte ndërgjegjen e të tjerëve, por kujdesej t’i përshtaste vargjet në gjuhën amtare, që t’i shqiptarizonte, jo t’i shqipëronte. Nivelin artistik që preku ai në qelitë e errëta, s’e kapën dot asnjë lukuni terxhumanësh, që rezultuan mjeranë, ndonëse i paguanin apo i stimuluan, bash për të anashkaluar perlat e krijimtarisë popullore, apo thesaret e letërsisë klasike.
Poezinë e mësipërme e rilexova prapë e prapë, deri sa e mësova përmendësh. Qysh atëkohë e kam fiksuar sa mund ta recitoj me pika dhe presje, sigurisht jo në nivelin e mjeshtrit “Jushi”.
Ndaj e falënderoj dhe një here, mbas mbi dyzet e pesë vjetësh:
“Të falënderoj mjeshtër, na ushqeve shpresën se thyhen edhe diktaturat”! Me Zefët, kalova tre vite.
Me gjithë diferencën në moshë, do ta forconim miqësinë e nisur në shtatëdhjetën. Trajtimi nga ana e tyre si i barabartë, më bënte krenar. Veçanërisht Ashta, që ulej me ne nxënësit e tij dhe debatonte për probleme jashtëshkollore, si me moshatarët.
Ndërsa Jushi ishte paksa ndryshe sepse, s’jetonte me hallet e ditës, madje e konsideronte aktualitetin “banalitet i përkorë”, ngaqë ia dedikonte krejt kohën poetikës.
Nga mes-viti 1973, u ndamë për mos t’u takuar me gjallje.
II
Fill pasi më liruan nga ferri spaçian, më ngritën ushtar. Tashmë po më rikthenin atje ku më arrestuan dhe dënuan para pese vitesh. Qëllimi përse po më çonin pikërisht në atë qytet, s’donte vra-mendje: synonin të më ri-arrestonin, këtë herë me një grup më të gjerë, për të më dhënë dënimin maksimal të mundshëm.
Të paktën, kësisoj përkthehej kumti i prokurorit Thoma Tutulani, kur futi aktet hetimore. Mbasi më zdruguan paq me hu dhe më sakatuan përjetësisht, gishtin ma theu Llambi, ballin ma çau Shyqyri Çoku, kurse kinse i dhimbsesha si patriot, shpotiti:
“Pse e torturon veten, për një firmë! Vëre të shkretën se s’u bë kiameti”!
“Si mund të firmos kot”? – ia pata i bindur se po veproja drejt.
“Babuç, firmos s’firmos, ne ta kemi prerë kostumin, një dhjetëshe me yll”!
“S’kam bërë asgjë”! – ngulmova në timen.
“Ore, do të linim të bëje, ne!? Të fusim një dhjetëshe dhe e mbyllim meselenë, paçka se këtë here, po ma hedh me gjysmë. Fundja qiraxhiu me hanxhiun piqen, ta rrasim tamam, për së dyti”!
“Si mund të më taksësh një herë të dytë, pa shkelur ende ligjin”!? – u habita unë.
“E para sjell të dytën, babuç”!
“Edhe pa bërë gjë”? – loza naivin.
“O-oo-oh, ç’dell paska qenë qy!? Aq budallenj na di ne, sa ta lëmë të bëjsh”! – iu skuq fytyra e mbufatur nga dhjami, sa thua i plasën venat. – “Jo- ooo, ne e dimë ç’bluan ti në rradaken armike dhe t’i shkurtojmë urat, pa rënë zjarri”!
“Ju s’jeni gjykatë! Po edhe gjyqi do fakte”! – ngulmova në timen.
“O shokë-ë, ç’rrotë qenka qy patrilla im, dashka edhe fakte, pa le”! – bëri të çuditurin. – “Ç’fakte do ti, o i nxirë!? S’e ditke që gjykatat i kemi rrecka, për të fshirë këpucët”!?
“Sidoqoftë, jam i pafajshëm”! – ngulmova.
“Epo mirë, do ta shohësh”! – përfundoi dhe i kërceu barku.
Prokurori kish pasur të drejtë, teksa unë naivi shpresoja te drejtësia, ata ma kishin prerë kostumin! Gjykatat vërtet i kishin straxhio, që fshinin këpucët sigurimsat! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
