Memorie.al / Ismail Kadare, shkrimtari më i njohur i Shqipërisë, thotë se kërkoi strehim në Francë një muaj më parë, sepse “dezertimi im do të ndihmojë demokratizimin e vendit tim, më shumë sesa çdo veprim tjetër që mund të ndërmerrja në Shqipëri”. Shqipëria është vendi i fundit në Europë, i sunduar nga komunistët dhe Ismail Kadare, novelat dhe poemat e të cilit janë publikuar në rreth 1 milionë kopje, ka qenë një figurë kombëtare këtu, e krahasuar ndoshta me popullaritetin e Mark Tuenit, në SHBA-ës. Vepra e tij është përkthyer në 15 gjuhë të botës.
Në përgjigje të kërkesave, shkrimtari 54-vjeçar, në intervistën e parë të dhënë qëkur u arratis, tha se ka qenë nën kërcënimin e Sigurimit, policia sekrete e kudogjendur në Shqipëri.
Sipas tij, “kjo së bashku me zhgënjimin e tij, rreth trajtimit brutal nga ana e qeverisë, të disa prej 5000 azilkërkuesve të ambasadave të huaja në Tiranë, në verën e këtij viti, e shtynë atë të largohej.
“Me rastin e procesit të demokratizimit në Shqipëri hapi i ndryshimit është një çështje e jetës dhe vdekjes”, – thotë ai, duke iu referuar programit të shtatë muajve më parë, të presidentit Ramiz Alia, për ndryshim të matur politik dhe ekonomik.
“Në qoftë se ka ndonjë dyshim, se duke përshpejtuar të tilla procese, do të shkaktohet shqetësim dhe anarki dhe, si rrjedhim, plagë kombit shqiptar, unë, nuk do ta ngre kurrë këtë çështje. Por unë jam i bindur, se e vërteta është ndryshe. Jam i bindur se një ngadalësim në këtë drejtim, do të ishte fatale.
“Shoh fundin e diktaturës”
Ai tha gjithashtu se është thellësisht i sigurt se pavarësisht nga sundimi Stalinist, për më shumë se katër dekada, 3.3 milionë shqiptarët, do të jenë në gjendje ta shkundin diktaturën.
“Ky është një popull me pasuri të brendshme, – tha ai, – me një traditë të fortë dhe një sens të madh të drejtësisë. Populli shqiptar, do të jetë i aftë, që të marrë hapin e duhur në këtë kohë të vështirë.
E keqja e ka prekur këtë vend vetëm në sipërfaqe dhe ky është qëllimi ynë i përbashkët që ta shpëtojmë”.
Si edhe në veprat e tjera letrare të krijuara nën diktaturën komuniste, vepra e Kadaresë, është lexuar në mënyra të ndryshme dhe në nivele të ndryshme.
Sipas një shprehje të Arshi Pipës, një kritik shqiptaro-amerikan; “ai ka një mënyrë të dyfishtë të të shkruarit, aluduese, analogjike dhe shpesh alegorike, të theksuara nga situata që lënë të nënkuptohen”.
Zoti Kadare ka qenë i tillë, si burim polemikash në vend edhe në ciklin letrar. Romanet dhe vjershat e tij, janë kritikuar, por edhe lavdëruar nga regjimi tiranik komunist i Enver Hoxhës, i cili vdiq në vitin 1985.
Për shembull, romani i tij, “Kronikë në gur”, i publikuar në vitin 1971, portretizon deri në detaje jetën në Gjirokastër, vend ku ka lindur ai dhe Enver Hoxha. Disa nga këto shmangie, e shqyrtojnë zotin Hoxha, në një dritë të zbehtë.
Por te “Dimri i Madh”, një roman që flet për ndërprerjen e marrëdhënieve të Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik, në vitin 1960, Kadare e përshkruan Enver Hoxhën, si një hero kombëtar, për të sfiduar Nikita S. Krushovin, liderin sovjet të asaj kohe. Për këtë moment, gjithashtu, ai ka bërë edhe një poemë të gjatë të titulluar “Vitet ‘60”.
Jo “divorc”
I pyetur nëse ai mund të rishikojë pikëpamjet e tij për “epokën e Enver Hoxhës”, të cilën e mbajti për 40 vjet, Kadare përgjigjet: “Ka nevojë për mua të ndryshojë. Për më tepër se unë, nuk do të hedh poshtë kurrë, atë që kam shkruar. Unë nuk kam qëllim të hedh baltë, në 50 vitet e jetës së popullit tim”.
Ai nuk e hedh poshtë, pasi ka përfituar edhe mbrojtjen e Enver Hoxhës. “Për 20 vjet, ata më kanë goditur mua në mënyrë të vazhdueshme. A e besoni se ndokush në Shqipëri, do të më kishte goditur, veçanërisht me të tilla metoda kaq të ashpra, megjithëse ai, ka qenë mbrojtësi real i Enver Hoxhës”?!
Shkrimtari thotë se nëse mbroheshe prej tij, me këtë do të ishte “i gjithë shteti shqiptar”, falë aprovimit të padiskutueshëm të veprave të tij.
Në të vërtetë, këtu është e vështirë të gjeje një familje shqiptare, pa librat e Kadaresë dhe çdo vizitor i huaj, është njohur me vëllimet me poezi të tij, të cilësuara si suvenire.
“Nëse do të kishte qenë ngritur në dogmën zyrtare, vepra ime do të ishte djegur shumë kohë më parë”, – thotë ai. Ai thekson një incident të vitit 1975, kur kishte paraqitur poemën e quajtur “Pashallarët e kuq”, që atakonte burokracinë komuniste.
Thelbi i poemës, arrinte të bënte thirrje për një revoltë dhe burokracia partiake, arriti të shmangë publikimin e tij, duke e detyruar zotin Kadare, që të bëjë autokritikë dhe të mos e publikojë atë, për një kohë të gjatë. “Askush nuk më doli në mbrojtje”, – tha ai.
Në këtë vit, më herët, ai tha se policia sekrete ka fabrikuar formulimet, duke e akuzuar se ai kishte dënuar një azilkërkues në Tiranë. Ai e cilësoi këtë, një “mashtrim përbuzës”.
“Një sulm përfundimtar, – vazhdon ai, – ishin kërcënimet direkte dhe indirekte nga Sigurimi, i cili kërkonte që të lante borxhet e vjetra. Sigurimi ka përdorur dëshminë e parë, për shlyerjen e këtyre borxheve”.
Lista e zhdukjes
Zoti Kadare aludohej këtu, se ishte në listën e rreth 100 intelektualëve shqiptarë, që do të arrestoheshin nga policia sekrete. Ekzistenca e kësaj liste, ishte thashethemuar në Tiranë pranverën dhe verën që kaloi, si një tentativë e dukshme që të trembë intelektualët. Shkrimtari ishte raportuar i përfshirë në këtë listë.
Kadare e dinte se e ishte takuar dhe diskutuar rreth pikëpamjeve të tij për të ardhmen e Shqipërisë, me presidentin Alia, sidomos së fundi, në gusht, dhe që; “ndonëse bashkëbisedimi im me të ishte ndërprerë, unë akoma besoja se mund të bisedoje dhe të kishte një dialog me të”.
Gjithashtu, ai thoshte se; ishte e dukshme se regjimi i Alisë, nuk ishte aq brutal sa i Enver Hoxhës. “Regjimi në momentin aktual, është shumë më pak diktatorial”, – tha ai.
Shkrimtari është tashmë prej disa javësh në Francë, ku edhe ka lajmëruar, se ka kërkuar azil politik, që më 25 tetor. Pasi kishin kaluar 28 orë nga largimi, agjencia zyrtare shqiptare e lajmeve, e trajtoi çështjen në qëndrimin e tij “me një akt të shëmtuar”, – thotë Kadare, duke shtuar se e arsyetonin edhe; “si një shërbim që u bëhej armiqve të Shqipërisë”.
Në një intervistë, Zoti Kadare tha: “Zyrtarët dogmatikë gjithmonë kanë bërë gjëra të tilla. Ata që janë gjithashtu vigjilentë, të mbrojnë kriminelët dhe kundërshtarët e Shqipërinë, si Stalini, janë gati të flakin me kënaqësinë më të madhe vlerat e kombit. Por tani është vonë. Koha e tyre ka përfunduar”.
Reagojnë shkrimtarët e tjerë
Reagimet e menjëhershme nga shkrimtarët e tjerë të njohur në Tiranë, ishin të ndryshme; me keqardhje, me miqësi dhe admirim për Kadarenë.
“Unë vazhdoj të kem një respekt të madh për veprën e tij”, – thotë Dritëro Agolli, një poet që kryeson Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. “Unë ndihem i çlirët” – thotë Neshat Tozaj, një shkrimtar, duke komentuar: “Unë jam akoma shoku i tij”.
Që nga arratisja e tij, Kadare vazhdon të mbetet i izoluar në vendndodhjen e tij, të mbajtur të fshehur nga botuesi i tij në Paris. Pyetjet e intervistës, i ishin dhënë atij në frëngjisht përmes botuesit.
Përgjigjet ishin dhënë në gjuhën shqipe, dy javë më vonë. Ai tha se arratisja e tij, ishte e “paralajmëruar” në mënyrë figurative në pranverën e shkuar, në një poemë të titulluar “Koha e pamjaftueshme”, e publikuar së fundi në Shqipëri.
Në të ai flet se është duke iu afruar “zhdukja” e tij, gjë që e thotë në një intervistë: “Largimi nga kjo botë, ka qenë i njëmendët me largimin nga atdheu”. Strofa e fundit është:
“I persekutuar deri në momentin e fundit,
Nga qetësia dhe të qenit peng tragjik.
Ndoshta në një mënyrë të pakuptueshme,
Unë do largohem nga të gjithë dhe arratisem”! Memorie.al
Artikulli është publikuar në “New York Times, më 6 dhjetor 1990
Titulli është redaksional
Përgatiti për botim, Albert Gjoka
