Nga SIMON MIRAKAJ
Pjesa e dytë
‘ Kampeve nën hijen e Tomorrit, 44 vite internim’
– Kujtime –
H Y R J E
Memorie.al / Këto kujtime i kam hedhur në letër pas një periudhe të gjatë hezitimi. Kjo mbase, sepse subjektet i kisha gjithnjë të freskëta në mendje, që më ndiqnin pa mëshirë gjatë viteve pas rënies së komunizmit. Por vjen një moment – kur koha bën të vetën – dhe pamjet e tmerrit dhe të pësimeve, erdhën duke m’u zbehur – thuajse pësimet kaluan në harresë. Atëherë vendosa t’i ripërsëris ngjarjet më mbresëlënëse – fillimisht në mendje – derisa morën trajtën e këtyre rrëfimeve. Sado të zbehta që mund të duken këto rrëfime – krijojnë idenë e realitetit të ashpër dhe mjeran të kampeve.
Përfytyrimi i babait dhe mësuesi sadist në Tepelenë
Qyteti dukej i boshatisur, pak makina lëviznin, ata pak këmbësorë që dukeshin, ndiqnin hijet për të shmangur rrezet e diellit, që ishte derdhur përvëlues mbi tokë.
Sapo mbarova kafen dola, vendosa të merrja taksi për në shtëpi, që t’i shmangesha vapës së korrikut. Hapa derën, përballë qëndronte portreti i tim eti e kisha vendosur vetë në atë pozicion. U ula përballë, po e vështroja me shumë mall, me shumë dashuri, atë ballë të lartë, sipër ballit qëndronin pak flokë të krehura me kujdes, mustaqet e mbushura, ja shtonin pamjen fisnike, të dy shikonim njeri tjetrin, ai qëndronte si gjithmonë i heshtur e me të njëjtin vështrim, sikur kërkonte të dinte diçka.
E përshëndesja çdo ditë, mirë-mëngjes, ditën e mirë, natën e mirë edhe pse e dija, që nuk do merrja asnjë përgjigje.
I dashur baba – sa zili i kisha fëmijët që thërrisnin; o baba, – apo babain që thërriste fëmijët e tij; – hajde të babi. Unë nuk thirra asnjëherë baba, por këtë fat të keq, nuk e kisha vetëm unë, ishim shumë fëmijë, që vuanin nga padrejtësia e diktaturës komuniste, që na ndau për së gjalli. Klasën e parë e bëra në kampin famëkeq të Tepelenës, mos u mërzit nga kjo që do të them…! Mësuesi, mbasi mbaruam mësimin, më ndalon e më thoshte:
E do babain?
Po mësues e dua, – megjithëse unë nuk të kisha parë dhe as ti, nuk më kishe parë.
Hape dorën – më tha mësuesi e më qëllonte me tehun e vizores. Unë asnjëherë nuk i thashë, që nuk e dua babain.
Halil Zenuni, ishte i vetmi që na fliste për ty, me shumë konsideratë e, sa herë përmendte emrin tënd, i dridhej buza.
“Kur ke lindur ti Simon, unë kam qenë në mal me Palin, sa e mori vesh që ka lind djalë, ka qitë pushkë përpjetë”. – Kur u takuam me tezakun, Bardh Maksutin, për herë të parë e pata zili, kur na tha se: “E mbaj mend Palin kur erdhi te na në Rugovë, e me mori në prehër e më dha një mollë”.
Eh sa do të kisha dashtë dhe unë të ulesha në prehrin e tij.
Nana pak na fliste, ndoshta edhe për shkak të zakonit, kur fliste e kuptonim, që kishin qenë një çift ideal. Njëherë kur po ktheheshim nga shkolla me Sokolin, ajo po këndonte me za të ulët e, lotët i rridhnin nga sytë, duke kalu nga faqet tash të rrudhuna nga vuajtjet, binin mbi tokë.
“E nanë, po qan për babën”? – ajo menjëherë fshiu lotët.
“Jo mor ju pastë nana, nuk e di as vetë pse më dolën”, e na shtrëngoi të dyve me marrë forcë.
Halla Lenë që nuk na u nda kurrë nëpër kampe, duke ardhë me na pa, në darkë fillonte e na fliste për ty, për axhën Kolë, për axhën Pashuk, për Nocin, Dranen, ne rrinim e dëgjonim, ajo përmallohej: – “Eh more djelmoça, ju nuk e dini se çfarë burrash kanë qenë ata”.
Halla fillonte e na recitonte vargje nga poezitë e saj.
Mbaj mend kur morëm fotografinë e parë prej teje, ishe në mes malësorësh, unë i them nënës, mbasi pashë fotografinë:
“Çe paske marrë këtë burrë qeros, se vetëm ti ishe pa flokë”!
Nëna filloi të qeshë.
Kur kunata Vali ishte shtatzënë për së dyti, në të dërguem një letër, ku kërkonim që të na nisesh ndonjë emër, nëse do lindte djalë. Për fat, ti letrën e kishe marrë, i mbaj mend emrat që dërgove, si; Filip, Rrok, Leon. Deshti zoti e lindi djalë e, ne i vumë emrin Leon, megjithëse Gjendja Civile nuk e pranoi këtë emër, por e regjistroi Luan, nuk mund të vendosje emrin që dëshiroje. Thonë se Leoni, të ngjet shumë.
Nana vdiq e re, por mori një kënaqësi se Sokolin e la të martuar e me fëmijë, po ashtu edhe për fëmijët e Lajdes, u kënaq si gjyshe. Nanat tona kanë qenë heroina, nuk të vjen keq që të them kështu. E përcollëm për në jetën tjetër me shumë dhimbje, u mblodhën mjaft njerëz. E varrosëm buzë një kishe që ruhej si monument kulture, se kishat e xhamitë ishin prishë. Leka te koka i vendosi edhe një kryq të sajumë prej dërrase. Shtruam për mysafirët dhe një drekë, në kujtim të saj.
Po kthehesha nga puna me lopatën në krah atë ditë, kur sa hyra në kuzhinë, pashë Sokolin me kokën ulur, kuptova se diçka ka ndodhë, u ula afër e, Sokoli me vuni dorën në qafë:
“Simon baba ka ndrru jetë”, të dy përqafuam me lot në sy njeni tjetrin. Të nesërmen kemi shtrue një drekë, me miqtë e shtëpisë. Kohët ndryshuan, komunizmi u shemb ne fituam Lirinë. Lirinë për të lëvizur. Kjo liri na dha mundësinë me taku bashkë luftëtarët e t’u; Pashk Ademin, Pjeter Kukën, etj. Në Amerikë kur erdha për herë të parë, shkova te “Vatra”, kryetar ishte Agim Karagjozi e, më foli me shumë konsideratë për ty, po ashtu Zef Përnoci e, Zef Bala.
Një malësor nga Mirdita i quajtun Tom, na dërgoi nga Trieste një letër, ndër të tjera na thoshte:
“Sokol e Simon, të jeni krenarë për babën tuaj”!
Babë edhe ti duhet të ndihesh krenar për ne e, të flesh i qetë, gëzojmë respektin e të gjithë atyre që na kanë njoftë.
Në promovimin e librit të axhës Kolë, “Vetvrasia e një kombi”, që u mbajt në selinë e “Vatrës” në New York, na emocionoi shumë fjala e mikut të shtëpisë tonë, Idriz Lamajt, ku citoi fjalët e tua në vizitën e parë që ju kishe ba, mbas shumë kohësh në Amerikë.
-Oj Bore, një bukë kollomoqi të nxehtë dhe një psherë djathë, se jam për ngut, (fjalët që thoshte kur ishte në mal), nanës time ju mbushën sytë me lot, bash te dera e dhomës pritjes ku nana, baba e axha, të lodhun e të plakun, pritshin me u përqafue me Palin.
Momente të vështira ndjeva kur me Lekën e do miq, u nisëm për të varrezat në New York. Nuk vonoi e unë u ndodha para një pllake të mermertë, ku gdhendeshin dy emrat: Kol e Pal Bib Mirakaj. Leka e miqtë u ndalën pak metra, unë fillova të përkëdhel atë pllakë të ftohtë e, u ula në gjunjë, pashë që fijet e barit ishin goditë nga lotët që rridhnin pa pra, Leka dhe ai me lot, bashkë me shokët më vuri dorën mbi sup, përkëdhela dhe njëherë atë pllakë e, duke ja u ba me dorë e, duke ju thanë:
“Pushofshi në paqe”. – Kështu mbaroi biseda me tim atë, që qëndronte përballë meje në një kornizë. Mora në dorë kornizën, e vura buzët, mbi xhamin që mbulonte portretin e tij.
Habibja dhe Prendë Tarçukeja
Dera e kampit të Tepelenës u hap. Brenda kampit hyri një makinë e madhe “Skoda”, në mesin e saj, një grua e lidhur me zinxhir. Ne fëmijët e kampit po luanim në oborr. Kur pamë makinën lamë lojën dhe u afruam te makina. Polici hypi në makinë ia zgjidhi duart dhe e zbriti. Ajo ishte një grua rreth 50 vjeç gjysmë e thinjur, me sy të mëdhenj të zgurdulluar, me një bluzë ushtarake e fund dhe këmbë zbathur. Morëm vesh se e quanin Habibe.
Ajo e shkreta ishte e sëmurë dhe qe çmendur. Ne fëmijët e kishim frikë, kur e shihnim të dilte nga fjetina; shëtiste në oborr e fliste me vete. Habibja ishte nga Tropoja – ndërsa endej në mal, e kishte kapur patrulla e kufirit. E patën ndëshkuar duke e dërguar në internim në Tepelenë, me gjasë se po arratisej. Ajo në fakt, nuk dinte se ku ishte kur e kapën. Kur u prish kampi i shfarosjes së Tepelenës, në vitin 1954, e sollën në Saver. Habibja qëndroi dy vjet e internuar në Savër, më pas u lirua më 1956.
Prendë Tarçukeja
Prena ishte nga Poravi i Pukës. Burri i saj ishte arratisur me çetat në mal, për të luftuar kundra komunizmit. Prenën e sollën në internim në vitin 1951, në kampin e Tepelenës me gjithë një vajzë të vogël, e cila ndërroi jetë për shkak të mungesës së ushqimit e higjienës. Sot edhe pa varr, si shumë të tjerë. Prena, për shkak të mungesë së pastërtisë, u sëmur nga dizenteria. Banjot ishin brenda telave rrethues në fundin e oborrit, ishin pesë banjo për 2500 vetë. Prena u afrua, po radha ishte e gjatë, atëhere ajo pa anash dhe u ul në oborr afër banjove dhe kreu nevojën.
Nga larg e pa polici i kampit Selfo. Kapterri i turr me vrap dhe e ndaloi Prenen. Polici kishte marrë një legen, që i kishte vendosur një tel dhe i thotë Prenës, mblidhe atë qe ke bërë në legen. Ajo veproi mbas ulërimave të kapterit, i cili ia vari legenin në qafë dhe e urdhëroi të sillej nëpër kamp, ku njerëzit kishin dalë për t’u ajrosur. Prena me legenin në qafë, shëtiste në kamp. E tronditur dhe e sëmurë, nga zori ajo i thuri kësaj skene, dhe një poezi të satirike.
“Medet e kuku/ e Kuku e medet,/ kazani me mut, ish kan për gazep”!
Këto janë vargjet që i thuri Prena aktit makabër të policit, në oborrin e kampit. Prena e recitonte me të madhe. Mbas tri orësh, kapteri e liroi dhe ia hoqi legenin nga qafa.
Porto – Palermo 1949 – 1950
Kampi i Porto – Palermos gjendej mes Himarës dhe Qeparosë, thonë se kështjella ishte e ndërtuar që në kohën e Bizantit, në muret e saj gjendeshin mbishkrime në gjuhën bizantine. Ministria e Brendshme në marrëveshje me Degën e Punëve të Brendshme të Tepelenës, vendosën transferimin e disa familjeve, nga kampi i Tepelenës, për në kalanë e Porto – Palermos.
“Familjet që u transferuan, – kujton Vasil Kokali, – një nga pjesëtarët e atij kampi,- ishin: Gjonmarkagjonët, një pjesë e familjes Mirakaj, Gjinaj, Mojsi e Lek Mirakaj, familja e Fiqiri Dines, familja e Hysni Demës, familja e Preng Pervizit, Cen Elezit, familja e Muharrem Bajraktarit, familja e Nush Topallit, Sinajt e Golet e Dibrës edhe disa familje kulakësh nga Devolli.
Aty sollën edhe disa beqarë, si Shpend Sherifin, Xhevit Matjanin, që nuk i kishte mbushur 10 vjet, Haziz Kurjani, Kujtim Velmishi, Avni Agolli, Vasil Kokali, Sabri Dërguti, Nue e Mark Doshi, Bajram Xhafa. Qëllimi i Ministrisë të Brendshme, ishte copëzimi i familjeve”, tregon sot 92 vjeçari Vasil Kokali:
– “Dy vëllezërit e mi, njeri 14 e, tjetri 15 vjeç, i lashë në kampin e Krujës, nëna me motrën në kampin e Valiasit, unë Vasili erdha në Porto – Palermo, nga kampi i Lozhanit.
Para se të shkonim në Lozhan, kemi qëndruar 17 ditë në Godovjat të Gramshit, pa strehë, flinim përjashta, të shoqëruar për ditë nga një shi i hollë. Nga Godovjati u arratisën 9 vetë, 6 kaluan kufirin, një u vra, një u plagos e, një u kap i gjallë. Në 7 maj të vitit 1949, të shoqëruar nga forca të shumta ushtrie, nisemi nga Godovjati në këmbë, të ngarkuar me rraqet tona, për në Lozhan, rruga zgjati tre ditë, nga uria rrugës kemi ngrënë gjethe hardhie të egra. Në Lozhan filluam punën mjaft të rëndë, hapje rrugë e cila, do lidhte Gramshin me Maliqin, kush nuk realizonte normën, e fusnin për ndëshkim në ujin e lumit Devoll, në kamp ishin dhe 80 çamë të cilët, kishin refuzuar t’i bashkoheshin forcave të Partisë Komuniste Greke të EAM-it, për të luftuar kundra monarko-fashistëve Greke”, tregon Vasili.
“Në kamp në Porto – Palermo, sollën dhe ata që dolën nga burgu, si; Viktor Dosti, Fatbardh Kupi, Alush Dizdari, Isuf e Imer Keqi. Gjendja në kamp ishte jashtëzakonisht e rëndë – kujton Vasili, – na jepnin 400 gr. bukë thekre e, për gjellë, lëng groshe, se kokrrat e groshës, nuk dukeshin gjëkundi, buka gatuhej në kala”. Një ditë Vasili i tha Dedës që bënte bukën: – “O Dedë, si nuk të pashë një herë me i la govatat e bukës”?! – “Pasha zotën – tha Deda, – ma mirë se i lajnë mijtë, s’kisha mujtë unë me i la”, uji ishte i kripur e me krimba, në kala kishte mungesë dritë, ishte errësirë, nuk kishte dritare, dritaret ishin të vogla si kafaze pëllumbash, ku mezi hynte rrezja e diellit, për të fjetur shtriheshim mbi rrasa guri. Për gjendjen e rëndë në kamp, është shprehur edhe kapter Ahmeti nga Kuçi, që kishte ardhë me transferim nga burgu i Gjirokastrës, ku kishte qenë kryegardjan. “Burgut të Gjirokastrës i ka dalë nami, – thoshte ai, – por këtu qenka për të qarë hallin”.
Nëse do kishte zgjatur shumë jeta jonë në këtë kamp, asnjë nuk do dilte gjallë prej tij. Brenda vitit, erdhën tre inxhinierë, dy shqiptarë e një italian, i quajtur Ugo, për të parë kampin ku jetonim. Shqiptarët e miratuan qëndrimin tonë aty, ndërsa italiani këmbnguli, duke thënë se; ky është i pabanueshëm, jo vetëm për njerëzit, por këtu nuk mund të jetojnë as kafshët. Një pjesë e shokëve tanë, ecnin këmba doras, si Mark Doshi e Nue Doshi, prej mungesës së dritës në kala.
“Në dhjetor të 1950, na kthejnë në kampin e Tepelenës – thotë Vasili. – Doktor Lluka pa që gjendja e tyre ishte e rëndë, kishin rrezik verbimi dhe i dha urdhër komandës së kampit të Tepelenës, që t’i lejonin për të shkuar në bahçen e policisë që ishte jashtë kampit e, të hanin qepë, mbasi bënë kurën për aq kohë sa ju tha doktori, atyre iu kthye normaliteti”
KAMPIN E SAVRËS, 1954-1969
Në Kampin e Savrës, erdhëm në 14 mars të vitit 1954, nga kampi famëkeq i Tepelenës. Savra kishte rrugën kryesore, e cila ndante lagjet nga njëra tjetra. Një lagje përbëhej, nga të internuarit e, një lagje nga ata me biografi të mirë. Shumica e tyre ishin myzeqarë e, të ardhur nga Skrapari. Kampi i Tepelenës, u mbyll një vit mbas vdekjes së Stalinit. Sa hymë në Savër, makina u ndalua afër një kazerme, afër makinës u afruan shumë njerëz, nga makina dalluam dorën e motrës që na përshëndeste. E para zbriti nëna e, pastaj ne. Përqafime me motrën e lot. Atë e kishin ndarë nga ne, që në moshën 14 vjeç e, shumë të tjera të moshës së saj. Prej Tepelenës, i dërguan në kampin Kamzës, Tiranë, etj., për të punuar në Fabrikën e Tullave. Motra në dorë mbante dy jelekë prej leshi, në anën e përparmë ju kishte bërë nga një shigjetë të kuqe, i kishte punuar me dorë, u gëzuam shumë.
– “Ja çfarë ju ka ba motra”, – e na përqafonte.
Kloria, pasi u përqafua me nënën, motrën e vëillain, erdhi duke fshirë lotët e, duke na përqafuar. Filluan të shkarkojnë plaçkat. Kapteri i policisë bashkë me një oficer, na drejtuan të kazerma. Në atë kazermë, u sistemuan të gjitha familjet që kishin ardhur me atë makinë. Mbasi shtruan dyshekun, vendosën jorganin, këto ishin plaçkat. Motra mori një gavetë të sajën dhe shkoi për të marrë racionin e gjellës. Na kishte marrë uria, ajo na pruri supë me makarona. Ishte më e mirë se gjella e Tepelenës. Filluam të hamë, me shumë oreks.
Ne nuk kemi festë në 29 Nëntor – Savër, 1955
Nesër është data 29 nëntor. Kjo datë më kthen pak në fëmijërinë time (nuk i kisha mbushur 10 vjeç). Po kthehesha për në shtëpi, i bërë gjithë baltë. Kisha lujtë me top, me top llastiku ,fusha ishte gjithë baltë. Kur ju afrova shtëpisë, nana kishte ndez një zjarr me krande pamuku, kur më pa ashtu me pyeti:
-“Ku je ba kështu”?
-“Luajta top”.
-“Laju shpejt e, fillo me ba mësimet”.
-“Ka kohë për mësimet, se nesër kemi festë e, nuk kemi shkollë”. – Nana mori peshqirin, me mbështolli me të e, po me fshinte.
-“Si më the? Nesër kemi feste”?!
-“Dëgjo, nesër ne nuk kemi festë biri i nanës, kjo datë është data që na mori gjithçka, është data që na mbyti lirinë. Ti biri i nanës, në shkollë me shokët e klasës, ashtu thuaj: ‘Kemi festë’.
Mos i thuej kujt se ne nuk e festojmë, se na fusin në burg”.
-“Po pse na fusin në burg, çfarë është burgu nanë”?!
“Kur të rritesh do t’i mësosh të gjitha”. Më puthi e më tha: “Mos harro porosinë”! U vesha e iu drejtova sofrës me hëngër.
-“Beli me Lajden ku janë”?
-“Lajdja (motra) ka shku me mbushë ujë në pus e, Beli (është vëllai Sokoli, kështu i thirrnim), ka shku me ble bukë”. Nuk kaloj shumë kohë me e kuptue, se data 29 nëntor, ishte datë që mori shumë jetë njerëzish të pafajshëm. Është data që mbyti lirinë.
Nana ime iku e re nga kjo jetë. Unë sot e gjithmonë puthi dhe e përqafoj pa pra, kujtimin e saj. Memorie.al
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
