Nga ANI JAUPAJ
“Kur do lindja vajzën, u gjenda tek im vëlla dhe materniteti i këtij sektori, nuk më pranoi, më thanë shko në Lushnjë, por nuk arrita, sepse linda rrugës…”/ Dëshmitë tronditëse, të bijës së Abaz Kupit
Memorie.al / Fëmijëri e keqe. Rritje e rini e keqe. Prag pleqëri e keqe. Asnjë kujtim që të përmbajë, qoftë edhe një buzëqeshje të shtirur, në gjithë këto etapa të jetës. Asnjë shpresë, që e nesërmja do të bëhej më mirë. Një fëmijë që është rritur duke vrapuar ‘vjedhurazi’, netëve nëpër male, për të parë qoftë edhe një çast sytë e babait, nuk kishte luksin të shpresonte, për një ditë me diell. E, meqë dielli duket që në mëngjes, fati dukej i parashikuar…! Ende edhe sot, që kanë kaluar 25 vite nga koha kur Hyrie Kupi Dosti për herë të parë ka frymë-marrë e lirë, duket sikur i ka sytë e kuq nga përlotja e gjithhershme…!
Edhe tani që të paktën fëmijët e saj, ata për të cilët ëndërronte e ngarkuar me pirgun e drurëve në shpinë, janë sistemuar më së miri, nuk ka kaluar, e s’ka se si të kalojë, brenga e 45 viteve internim. Kujtimet e çdo dite në këtë epokë të jetës, e bëjnë Hyrijen që në çdo fjalë që nxjerr, të përshkohet nga dridhma emocionesh, që vetëm mimika e fytyrës, zëri, sytë, mund t’i përshkruajnë.
Sado të përpiqet të kuptojë e të përcjellë dhimbjen një i dytë, nuk do të mundet kurrë të arrijë në nivelin e realitetit. Jo rastësisht, nuk është e lehtë të dallosh theksin e gjuhës së Hyries. Kanë mbetur fare pak detaje, nga gjuha e folur e origjinës së hershme të babait, Abaz Kupit, e të gjyshit Hasanit, nga lagjja ‘Varosh’ e Krujës. Është përzier aksenti sa me tone të Labërisë së thellë, sa me një myzeqarçe të zbutur, adaptuar prej qëndrimit të gjatë e të pafund në Lushnje, saqë nuk mund të arrish asnjëherë, në emrin e vërtetë të vendit të prejardhjes së kësaj zonje, që me gjithë vuajtjet, rrezaton ndër rrudha, fisnikëri.
Sikur të mos mjaftonin vendet, ku atë e familjarët e saj (kryesisht femra) i kanë degdisur në pika të skajshme të Shqipërisë e jo vetëm, vite më vonë, kur të lidhte kurorë me Viktor Dostin, një tjetër i dënuar që vuante izolimin krah saj, nisi të shëtiste burgjet e vendit, ku ishin e ku s’ishin, për të ndihmuar kunetërit. Për të parë, atëherë kur i bëheshin tamam lekët e rrugës, 4 fëmijët e njërit, prej vëllezërve të vrarë. Megjithatë, sado vuajtje të kenë kaluar, është e çuditshme lidhja shpirtërore e komunikimi, që kanë këta njerëz të mbetur prej atij regjimi, me njëri-tjetrin. Janë lidhjet më të ngushta, që të qëllon të shohësh. Ashtu si dikur, vazhdojnë të jetojnë në të njëjtën hyrje apartamenti, të dhuruar nga shteti, me po të njëjtën përkujdesje, që janë mësuar që në krye të herës.
Edhe kur është rasti për të folur me Hyrien, dy vëllezërit e të shoqit, Viktorit, që nuk është më në jetë, qëndrojnë aty, për çdo barrierë kujtese që Hyria ka, për të kapërcyer apo për të kujtuar. Historia është e shkrirë e gjitha në një. Kah literaturës në gjuhë të huaj, trashëguar nga Dostët, paraardhës (kryesisht artistike), që ka veshur gjithë sipërfaqen e bardhë të mureve të sallonit, gjenden edhe portretet e luftëtarëve. Në një nga kolonat e murit, varet krenare fotografia e Abaz Kupit, bashkë me miq të afërm, e vepra të tij, ndërsa në tjetrin, Hasan Dosti, si zot i asaj biblioteke, që për të tretën herë radhas, e kishte ndërtuar.
Nuk u deprimua nga djegia e dy bibliotekave të para, një herë prej gjermanëve e, një herë për shkak të një aksidenti. Sot, familjarët janë duke përmbledhur të gjitha shënimet e studimet që Hasani bënte për Shqipërinë, për t’ia lënë më pas bibliotekën, Institutit të Studimeve Historike, në dobi të studiuesve.
Nuk është vetëm kjo paradoksale, pra që Dostët e Kupajt, sot po ofrojnë ndihmë, ndërsa gjithë jetën kanë vuajtur e kanë kërkuar. Zonja Kupi-Dosti, pas gjithë viteve të izolimit nën telat e gjembat e hekurt, është tashmë, një nga zonjat më të lira të vendit. Nuk ka të bëjë asgjë, me lejimin e të gjithëve të shkelin kufijtë e Evropës. Ajo prej kohësh mban pasaportën amerikane. Pra nuk njeh kufizime, të asnjë lloji. Shëtit, e viziton dy fëmijët e, nipërit që ka në Amerikë, e gjithë të afërmit, kudo që ndodhen. Të paktën tani, mundet…!
Zonja Hyrije, nuk di sa mund të kujtojë një fëmijë 5-vjeçar, sidomos në rastin tuaj, kanë kaluar kaq shumë vite…?! Po nga ana tjetër, kam idenë që vuajtjet nuk harrohen lehtë. Na kujtoni diçka nga internimet e para të familjes suaj?
Të gjithë jetën e kam kaluar në internim, e jo vetëm të një lloji. Internimi i parë, është ai i Himarës, më pas ishte radha e periudhës së Italisë, ku na çuan në ’40-ën. Mandej, gjatë periudhës së luftës italo-greke, na kanë nisur në Brindisi, ku ndenjëm për pak kohë në burg. Ishte kohë bombardimesh, duhet të rrinim të izoluar. Më vonë, na çuan në Siena, ku ndenjëm deri në ’42-shin. Më pas na larguan.
Pse çfarë ndryshoi?
Asgjë nuk ndryshoi, ishte strategji e tyre për të përdorur babain, në rast se ai do të pranonte të bënte kompromise me Italinë, në dobi të luftës. Por e panë që kjo gjë nuk ndodhi dhe na çuan në Gjirokastër.
Përveç transferimeve gjeografike, ç’ndjesi ju sjell ajo kohë?
Në fakt, nuk na ka munguar trajtimi i mirë nga ana e qytetarëve italianë. Ata na shihnin si familje politikani e, për pasojë, na nderonin. Ishin të tjera koncepte nga ana e tyre, ndryshe nga shqiptarët, për trajtimin e një familjeje me emër. Për më tepër, pavarësisht politikave, çmonin veprimtarinë e tim eti dhe na ndihmonin me sa mundeshin. Kam bërë atje klasën e parë, por nga gjuha, ka mbetur aq sa për të kuptuar e, për t’u marrë vesh. Gjithaq nga kujtimet. Një fëmijë i vogël, nuk mund të ruajë shumë gjëra në kujtesë, edhe sepse vuajtjet e mëdha do të vinin më vonë.
Megjithatë nuk besoj, që ju trajtuan po kaq mirë edhe kur ju kthyen?
Kur shkuam në Gjirokastër isha 9 vjeç. Më kujtohet tmerri që kam parë e dëgjuar në sytë e nënës, kur pa burgjet në kalanë e Gjirokastrës, ku duhet të strehoheshim. Ishin ndërtesa të vjetra mesjetare, të kohës së Ali Pashë Tepelenës. Ajo kërkonte vazhdimisht, e përlotur, të na hiqnin prej andej. Si mund të rrinte aty një grua krejt e vetme, me fëmijët e vegjël?! Më pas na hoqën, zumë vend për një farë kohe në hotel.
Ishte Dr. Sazani, që më vonë u pushkatua, që na mori e na strehoi te shtëpia e vet, ku ndenjëm për 1 vit e gjysmë. Edhe kjo fazë, krahasuar me të mëvonshmen, ishte deri diku njerëzore, sepse doktori na çmonte e na vlerësonte, ashtu siç bënin edhe pse jo në mënyrë demonstrative, qytetarët e Gjirokastrës.
Babai ku ishte ndërkaq?
Baba ishte në mal. Në kohën e luftës kundër gjermanëve, ai ishte kryesori në luftën e Krujës. Ndërsa ai luftonte, gratë rrinin ilegalisht, në të afërm e miq të babait, në Mat, Martanesh, ku ka qenë edhe zona e influencës së babës. Këtu nisi periudha e errët. Bënim ecejake maleve, netëve, për t’ju shpëtuar gjermanëve. Shkonim sa në njërën shtëpi, në tjetrën, ku ishim të mirëpritur nga miqtë e babait, gjithnjë fshehtas.
Këto kanë zgjatur deri në ’44-ën, ç’u bë mandej me të gjithë ju?
Im atë bashkë me dy vëllezërit, u arratisën drejt Italisë, me një barkë, në kushte të mjerueshme, që nuk dihej do mund të kalonin nga bregu tjetër, apo jo. Dhe në fakt, nuk do mundeshin nëse miku i tij, misionari anglez Julian Amery, nuk do kishte organizuar shpëtimin e tij, për të mos rënë në duar të komunistëve. Mësuam më vonë që udhëtimi kishte qenë i rrezikshëm, do ishin mbytur të tre, nëse nuk do t’i kishin shpëtuar.
Ndërsa ju…?
Ne u hodhëm në kampin e madh komunist. Na internuan fillimisht në Tepelenë e, rrugës për atje nisën fatkeqësitë, që nuk do kishin të sosur. Gjatë transferimit të kampit të Beratit, për Tepelenë, ra makina me të internuarit në Grykën e Këlcyrës. Atje vdiq ime motër, Maja, bashkë me të shoqin, Fadil Petrelën, duke lënë 4 fëmijë jetim. Nga të gjithë pasagjerët, kanë vdekur vetëm ata të dy. As për t’i varrosur nuk i lanë, askush nuk bëri as lëvizjen më të vogël. Të internuarit, hapën dy gropa aty ku ishim e, i varrosën. Njërin prej fëmijëve, atë më të voglin, ime motër e kishte në krah, ishte çudi dhe fat, se si arriti të mbijetonte.
Të gjitha këto skena ju i shihnit me sy?
Sa njerëz kanë vdekur e janë zvarritur, në sy të të afërmve! Më mirë të burgoseshe, e dije që vuaje vetë, por të shihje njerëzit e familjes, të jepnin jetën përpara syve të tu, që ecnin të kërrusur nga uria e, nga këmbët, që gati u thyheshin.
Në këtë periudhë ju ishit rritur, duhet të keni kujtime më të plota?
Jo vetëm sepse isha rritur, isha thuajse 16 vjeç, por sepse koha e Tepelenës, ka qenë më e tmerrshmja, jashtë çdo parafytyrimi njerëzor. As nëpër mend nuk na kishte shkuar që do të jetonim ndonjëherë nëpër ato kazerma ushtrie, të rrethuar me tela dhe roje. Familjet, njëra nga tjetra, ndaheshin me perde. Tepelena kishte klimë shumë të ashpër, ishte i ftohtë therës. Veshje nuk kishte, ishin tejet të konsumuara, aq sa ka ndodhur, që ju janë grisur femrave në trup (për ato ishte më e vështirë) dhe kanë sajuar batanije, për t’u veshur.
Më kujtohet si tani, kur njërës nga bashkëvuajtëset, i ra fustani nga konsumi, duke ecur e, u desh ta mbështillnin. Hanim vetëm bollgur, me krimba ose fasule. Për dreq, uji i Tepelenës ishte shumë tretës e, ushqimi nuk rezistonte gjatë. Por a mund të mbaheshe në këmbë me këto, pas një dite të tërë pune?! M’u desh t’i çoja një mikeshës sime të sëmurë, racionin e ushqimit e, kur e shoh të mbushur sipërfaqen, të gjithën me krimba, u lemerisa, ç’ti çoja?! U përpoqa që ta heq atë shtresë të frikshme e, t’i shpija vetëm lëngun e, në mos ndonjë kokërr të fasuleve.
Ku punonit, me çfarë merreshit?
Punonim në malin e Lazaratit, që ishte 2 orë larg në këmbë, nga kampi ku jetonim. Ngarkoheshim me dru në kurriz, që t’ua çonim oficerëve dhe familjarëve të tyre, (ishin ata që na ruanin), për t’u ngrohur. Më kujtohet njëherë që tek ikja, më sheh një polic, që iu duka më pak e ngarkuar se ‘norma’ dhe më hedh edhe disa drunj të tjerë, duke më thënë: “E meriton ti, je vajza e Abaz Kupit”. Im vëlla qëlloi aty e, u kacafyt me policin, duke i thënë, që unë as nuk e njihja babanë. Vetëm kisha dëgjuar për të.
Sa po kuptoj, Tepelena ka qenë koha më e vështirë…?!
Uri e skajshme, i ftohtë therës, e pashpjegueshme me fjalë. Përveç këtyre, ngjarjet tragjike ndiqnin njëra- tjetrën. Një nëne mirditore, pasi u kthye nga mali ku kishte shkarkuar drutë, nuk kishte qumësht gjiri, të ushqente dy fëmijët e saj binjakë, që i vdiqën në krahë nga uria. Pas kësaj ngjarje, ajo u çmend, deri sa vdiq edhe vetë, fare pak kohë më pas. Tjetër rast, ishte i gruas së Muharrem Bajraktarit, një grua e moshuar, që vdiq edhe ajo nga uria e vazhdueshme.
Mua vetë, më kujtohet, tek ecja një ditë me këmbët që gati po më këputeshin dhe e uritur, deri në kufijtë e masës, po i lutesha Zotit, duke i thënë: “A do arrij të ngopem ndonjëherë me bukë dhe të mos më dhembin këmbët”?! Dhimbja shtohej edhe për shkak të opingave që mbathnim, ishin të lagështa, uji depërtonte në këmbë, e për më tepër vështirësonin ecjen.
Thirrja e kësaj periudhe paska qenë vetëm ‘Bukë”. Kur përfundoi ky tmerr?
Mua më ndanë nga familja më pas. Ndërsa ime më, që kishte kaluar moshën e punës, me motrat, vazhduan të vuanin në atë skëterrë, mua më çuan gjetkë. Ishte një grup njerëzish që dërguan në Vlorë, për të ndërtuar burgun e ri të Vlorës. Aty kam përgatitur burgun e kunatit tim, të ardhshëm, Lekës, siç do të mësoja më vonë. Të burgosurit, bënin burgun e të burgosurve! Imagjinoni vajza të reja, që punonin me llaç e tulla, të ndërtonin muret që do izolonin njerëzit. Pas ‘realizimit të planit’ po këtë grup, e transferuan për pak kohë në Tiranë, për ndërtimin e Fabrikës së Tullave. Mandej, disa vendime të reja, zbutën disi situatën.
Cilat ishin këto vendime?
Në fund të ’53-shit, fillim ’54-ës, me një vendim të ri të qeverisë, ndryshoi trajtimi i të internuarve. Me vdekjen e Stalinit, u zbutën disi keqtrajtimet, e para e vuri në zbatim Hungaria, por u duk ndryshimi edhe në vendet e tjera. Nga kampet me tela, i transferuan pothuajse të gjithë në Lushnje, të shpërndarë në sektorë të ndryshëm, të fermës së Lushnjës. Ndryshuan edhe kushtet, punonim si punëtorë ferme, megjithëse diskriminimi ishte i dukshëm. Por, krahasuar me kohën e Tepelenës, këto nuk binin në sy. Kishte lodhje natyrisht, po kushtet nuk ishin më aq të mjerueshme. Uria, nuk ishte më ajo e mëparshmja.
Përveç ndryshimit të kushteve, edhe ju ishit në fazë ndryshimi. Nga një vajzë e vogël, me shpinën e lodhur prej druve, ishit bërë një zonjushë tashmë. Dalin në dritë ndjesi të reja…?
Ëndrrat e mendimet për mundësi më të mira nuk të pushtonin shpesh në ato kohë, sepse gjetkë, rrihte mendja. Ishe një luftë e vazhdueshme për mbijetesë, ishte shumë madje, që kishim arritur të përmirësonim disi jetesën. Por nga ana tjetër, nuk e dinim sa do mund të zgjaste, një vendim i ri mund të përmbyste gjithçka e, situata të kthehej si kishte qenë. Në këtë kohë, ishim bërë një grup familjesh që jetonim bashkë, si Dosti, Mustafa Kruja, Kaloshi, Mulleti, Pervizi. Krijuan për ne, si familjet më të mirë-përmendura, një kamp të ri, në thellësi të fushës së Myzeqesë.
Këtu nisën kryqëzimet e para të shikimeve me Viktorin?
Ishte e rastësishme, që vëllai im Bardhi, kishte qenë në burg me Viktorin dhe e donin shumë njëri-tjetrin. Në sajë të vlerësimeve të familjeve, njëra me tjetrën, krijoheshin edhe krushqirat. Megjithëse unë nuk dua ta mohoj, që kam pasur simpati për Viktorin dhe e kam veçuar gjithnjë, nga të tjerët. Kështu, në atë vorbull vuajtjesh e mundimesh, lindi për herë të parë një ndjenjë e trazuar, ndryshe nga çdo përjetim i mëparshëm, që shumë shpejt, do të merrte formë të plotë e, do të kurorëzohej me martesë.
Më thoni nëse është e tepërt pyetja për ndonjë ceremoni të vogël, sa për ta kujtuar atë ditë ndryshe nga të tjerat?
Nuk flitej për ceremonira, as për detaje të çfarëdo lloji qofshin, që ta bënin të dukej, si një ditë e veçantë. Madje, as nuk mund t’i mendonim.
Dhimbja e mundimet sikur zbehen, kur ke me kë i ndan…! Gjithçka shihet e përjetohet ndryshe…?
Është e vërtetë, dhe jo vetëm për mua por edhe për familjen e Viktorit, që kishte kaluar fatkeqësi nga më të rëndat, sepse nëna dhe xhaxhai, iu vra nga gjermanët, (17 nëntor, 1944) vëllezërit ishin të shpërndarë nëpër burgje e kampe, babai, Hasan Dosti, ishte arratisur. Pra, për të gjithë kjo martesë, ishte si një ripërtëritje. U bë bërthama e një familjeje të re, ku do të vinin më pas të tjerët, që kishin qenë të burgosur. Ishte pra streha e të gjithëve. Mirësi kjo që u shtua edhe më tepër, me lindjen e fëmijëve tanë.
Megjithatë përfytyroj që binte prapë barra mbi ju, sepse duhet të ndiqnit pas vëllezërit e bashkëshortit, për t’i ndihmuar, apo qoftë edhe tuajt?
Padyshim që më duhet ta bëja. Shkoja në Burrel, në Laç, ku ishin të burgosur vëllezërit e Viktorit, Leka me Tomorrin. Një herë, kur shkoja të vizitoja vëllamë tim, nëpër ato rrugë të shkatërruara, mendova që, meqenëse më shkoi mirë rruga kësaj here, (ideja ishte që shpëtova gjallë), udhëtimin tjetër, po marr edhe vajzën me vete. Edhe në rast se makina do përmbysej, më mirë të iknim bashkë nga kjo botë, se përndryshe kujt t’ia lija…?! Nuk doja që ajo të kalonte e vetme, vuajtjet që kisha kaluar unë. Sepse fati i burrave të shtëpisë, nuk dihej.
Në gjithë këto vite, kishit lajme nga vëllezërit e arratisur e babai, ç’ishte bërë me ta?
Kishim një korrespondencë fare të lehtë me vëllezërit, po me babanë kurrë. Nëpërmjet adresave të fshehta, përpiqeshim të shkëmbenim dy radhë letër, por shumë rrallë, edhe ato herë vinin e herë jo.
Prej sa kohësh s’e kishit takuar?
Ka qenë një takim i vetëm në mal, pasi u liruam nga Gjirokastra. Babai dëshironte të prezantonte familjen, me mikun e tij Julian Emery, (oficer britanik) dhe na mblodhi. Parafytyroni një fëmijë, natën nëpër male, me frikën e përhershme se mos vrisnin babanë, sa mund të kujtojë nga e gjithë kjo. Mbaj mend që shihesha me time motër në sy, të frikësuara, duke u fshehur, e duke u përpjekur ,me aq sa të kuptonim, të ruanim babanë. Ai ishte takimi i parë dhe i fundit me të.
Si vijoi më pas jetesa në Lushnjë?
Pas vitit ’74, gjërat herë shtrëngoheshin e, herë liroheshin. Filloi një valë arrestimesh, që na bënte edhe gjatë verës, të shkonim me xhup në punë, nga frika se mos na arrestonin e, të kishim me ç’të mbështilleshim, në birucë. Në këtë kohë, arrestojnë edhe tim vëlla, Bardhin, duke i lënë vetëm fëmijët me gruan, të cilët duhet t’i ndihmoja, me sa mundesha. Nuk ishte ndonjë ndihmë e madhe, sepse arrija të kurseja me zor, edhe paratë e udhëtimit, por të paktën shkoja.
Po në rast se kishit nevojë për shërbim shëndetësor, mund ta kishit?
Ishte i kufizuar, shpërfillës. Rasti më i keq, ka qenë lindja e vajzës, Artës. U gjenda tek im vëlla dhe materniteti i këtij sektori, nuk më pranoi. Duhet të shkoja në Lushnjë. Nuk arrita sepse linda rrugës, pa ndihmën e askujt, në praninë e tim vëllai dhe tim shoqi. Po nga ana tjetër, edhe mjekët, kanë qenë në presion të vazhdueshëm, për të ofruar ndihmë. Më vonë, e shtrova vajzën me verdhëz në spital, ku Dr. Çabej, u kujdes të trajtohej mirë. Këtë trajtim të një fëmije 3 vjeç, e konsideruan favor për të deklasuarit dhe i bënë mbledhje demaskuese.
Ia priste kujt mendja, që ishit në prag të lirisë?
Më kujtohet një herë që qaja, tek shihja time bijë, vetëm 14 vjeç, që punonte në pamundësi fizike. Po kur më sheh ashtu të dëshpëruar, më thotë; “Mami mos u mërzit, se unë edhe 5 vjet do punoj”. Thënia e të voglës time ,qëlloi një profeci.
U lidhët me të afërmit tuaj, pas rënies së regjimit?
Shkova në Amerikë, por gjeta vetëm vëllezërit. Babai kishte vdekur gjatë një operacioni në ’76-ën. Secili prej tyre, kishte krijuar familje atje, tashmë ka shkuar edhe im bir. Më pas, në ’92-shin, erdhi vëllai i Viktorit nga Amerika, Luani. Për fat të keq, as ata nuk e takuan të atin. Arritën t’i dëgjojnë vetëm zërit njëri-tjetrit, sepse ai vdiq në ’91-shin. Më pas, u bënë vizita reciproke, sepse edhe vëllezërit e mi, kishin nevojë të vinin.
Pjesën më të madhe të njerëzve, e paskeni jashtë…?
Po, vetëm njërën nga vajzat kam këtu. Po edhe unë shkoj shpesh, qëndroj 2 apo 3 muaj andej, por kthehem përsëri. Rrënjët i kam këtu. Ama kam mundësinë, që të shkoj gjithkund dua…!
Kush është Abaz Kupi?
Abaz Kupi (Bazi i Canes), lindi në Krujë më 1891 dhe u edukua me ndjenja patriotike. Me formimin e qeverisë kombëtare të Lushnjës, së bashku me Bajram Currin e Ahmet Zogun, ai mori pjesë në luftën kundër malazezeve në Koplik. Shërbeu si komandant i xhandarmerisë në Krujë, me gradën e kapitenit. Më vonë u gradua major dhe shërbeu në Durrës. Në ditët e agresionit fashist Italian, kundër vendit tonë, më 7 prill 1939, Kupi udhëhoqi qëndresën e repartit ushtarak te Durrësit. Me pushtimin e Shqipërisë, u largua në Turqi. Me ndihmën e një oficeri anglez shkoi në Jugosllavi, për të formuar Frontin e Rezistencës me përkrahjen e Ambasadës Angleze në Beograd. Pas pushtimit të Jugosllavisë nga gjermanet, së bashku me Gani Kryeziun e Mustafa Gjinishin, Kupi u rikthye në Shqipëri, për të organizuar qëndresën kundër pushtuesit. Abaz Kupi ishte një nder organizatorët dhe pjesëmarrësit kryesorë të Konferencës së Pezës, të mbajtur më 16 shtator 1942 dhe u zgjodh anëtar i Këshillit Antifashist, Nacional-Çlirimtar.
Me idenë e zgjerimit dhe të forcimit të frontit të përbashkët të Luftës Antifashiste, ai u bë nismëtari i Konferencës së Mukjes të mbajtur në datat 1-2 gusht 1943, për të arritur bashkëpunimin midis Frontit Nacional-Çlirimtar dhe ‘Ballit Kombëtar’. Kur Enver Hoxha, hodhi poshtë Marrëveshjen e Mukjes, Abaz Kupi u largua nga Fronti dhe në nëntor 1943, formoi Legalitetin. Pas kësaj, udhëheqja e Partisë Komuniste Shqiptare, urdhëroi asgjësimin fizik të Abaz Kupit. Megjithatë, ai iu shmang luftës civile, të nxitur nga komunistët. Në fillim te nëntorit 1944, u largua nga atdheu. Në emigracion u aktivizua ne Komitetin “Shqipëria e Lire”. /Memorie.al
